• Ойлинидиған мәсилә
• 03 Қыркүйек, 2020

Өйдики «мәктәп»

«Әмгәкчиқазақ нәһийәсиниң Маливай вә Байсейит йезисидин хошна Бижанов мәлисидики оттура мәктәпкә оттуздин ошуқ уйғур балисини ата- анилири русчә оқутушқа бәрмәкчи болуватиду» дегән хәвәрни фейсбуктин оқуп, бәк хапа болдум. Бу аддий бир вақиә әмәс, бәлки оттуз уйғур аилисиниң өз пәрзәнтлириниң келәчигигә палта чепишқа басқан биринчи қәдими дәп билдим. Бу қәтъий ейтилған пикиргә бәзиләр қошулмай қелишиму мүмкин. Мошу мәсилигә бағлиқ өзәм дахил болған әһвал тоғрилиқ ейтмақчимән.
Мәлумки, кеңәш дәвридин башлап та һазирғичә бесим көпчилигимиздә «рус тилини билмигән адәм, яхши мутәхәссис егиси болалмайду вә яхши өмүр сүрәлмәйду», дегән қатмал чүшәнчә қелиплишип қалди. Шәхсән мәнму шундақ чүшәнчидә едим. Лекин униң дәрдини та мошу күнгичә тартиватимән. Әлвәттә, рус тилиға мән қарши әмәс. Бүгүнки күндиму рус тилиға болған еһтияҗ үстүн. Тоғра, көп тилни билгән яхши, бирақ өзәңниң ана тилини қурван қилиш бәдилигә көп тилни өзләштүргәнниң пайдисидин зийини көп екәнлигини әсла ядимиздин чиқармайли.
Билим — у адәмзатниң адәм болуп вуҗутқа кәлгән дәвридин башлап топланған тәҗрибә. Жилдин-жилға бу тәҗрибиниң көләми кәңийип туриду вә мурәккәплишиду. Мәктәп босуғисини атлиған бала бу билимни он жилниң ичидә өзләштүрүши керәк. Әнди өз ана тилида оқумиған балиға бу җәриян мурәккәп болиду. Сәвәви, билим егиләш мәзгилидә балида башқа тилни өзләштүрүш җәрияниму давамлишиду. Шу сәвәптин бала икки арилиқта қаймуқуп, һәр иккисидин мәһрум болиду яки билимни чоңқур өзләштүрәлмәй қалиду. Бу тоғрисида алимларниң ейтқан пикирлирини мисал сүпитидә кәлтүрүшүм мүмкин, бирақ мән өз тәҗрибәмдин мисал кәлтүргәнни әвзәл көрдүм.
Өз вақтида мәнму балилиримни рус мәктивидә оқуттим. Лекин уларға уйғур тилиниму қошумчә үгәттим. Улар өз тилида әркин сөзләйдиған болди. Оттура мәктәпниму яман пүтәргини йоқ. Һәммиси алий билимлик мутәхәссисләрдин болуп йетилип чиқти. Бирақ улар өй-очақлиқ, бала-чақилиқ болғандин кейин, бир сәлбий нәрсини байқидим. Улар уйғур тилиға, тарихиға, мәдәнийитигә, урпи-адәтлиригә анчә қизиқмайдиған болуп қалди. Өз өйлиридә бара-бара уйғур тилида тамамән сөзлимәйдиған тәрипигә өтүп, балилирини рус мәктәплиригә бәрди. Аниси иккимиз қанчә һәрикәт қилсақму, һеч нәтиҗә бәрмиди. Жиллар өткәнсири, балилиримниңму, нәврилиримниңму көзқариши өзгиришкә башлиди, йәни улар «рус» мүҗәзлик болуп кәтти. Бу мәсилә үстидә чоң оғлум билән сөзләшкинимдә, у мундақ деди:
— Дада, сән өзәң бизни рус мәктивигә бәрдиң, дилимизға рус тили вә мәдәнийити сиңип кәтти. Бүгүн биз дунияға русниң көзи билән қараймиз. Әслидә, бизниң мундақ өзгиришимизгә сән өзәң әйипкар...
Шу вақитта мениң бешимдин бир қапақ су қуюлғандәк болди. Балам һәқиқәтни ейтти. Мән кәч болсиму чүшәндим, балини қайси тилда оқутсаң, шу тил билән биллә, шу милләтниң мәдәнийити, мәвқәси балиниң ички дуниясини, қәлбини егиләвелип, ана тилиға вә мәдәнийитигә һеч орун қалдурмайдекән. Әнди немә қилиш керәк?
Мениңчә, уйғур тилиға болған инавәт-ғурурини көтириш керәк. Бу биз, қазақстанлиқ уйғурларниң, асасий идеяси болуши һаҗәт. Шуниң үчүн һәрқандақ чарә-тәдбирләрни пайдилинип көрүшимиз лазим. Дунияда йоқап кетип барған тилларниң бирқанчиси қайтидин вуҗутқа кәлгән. Шуларниң тәҗрибилирини пайдилинишимиз керәк. Барлиқ уйғур зиялилири бүгүн бу «җәңгә» атланмисақ, әтә кәч болуп қелиши мүмкин.
Бир ечинарлиқ әһвал, Маливай вә Байсейит йезилирида рус мәктәплиригә балилирини бериватқан ата-анилар асасән муәллимләр екән. Һөрмәтлик устазлар, силәр өзәңлар олтарған шахни чепиватисиләр. Әгәр мошундақла адишип иш тутидиған болсаңлар, келәчәктә өзәңлар ишсиз қелишиңлар мүмкин!
Мениң бовам Мәмәтгүл — Байсейит йезисиниң һулини қуруп, шу мәлидә қази болған адәм. Бүгүн бовам роһи алдида бешимни көтирәлмәй қеливатимән. Дилим өртәнмәктә. Шуниң үчүн мән алтә нәврәмни өй шараитида уйғур тилида оқутушқа кириштим. «Аддий дәрис болса, улар қизиқмай қаламдекин?» дегән ой билән, һәрбир дәрискә издинип, тәйярлиқ қиливатимән. Нәврилирим бир-биригә охшимайду. Шуңлашқа дәрислиримгә оюн элементлирини көпирәк киргүзүватимән.
Йеқинда күтүлмигән бир әһвални байқидим: улар ана тилиға қизиқишқа башлиди. Демәк, балиларда гәп йоқ, гәп өзимиздекән. Бәзидә ойлап қалимән, мошу мениң һәрикитимниң ақивити боларму? Бу суға чөкүватқан адәмниң саманға есилғиниға охшимамду?!
Йезиларда яхши оқуватқан вә идрәклик балилиримиз бар. Уларниң билимини, мәдәнийитини ашуруш, йәни уларниң көңүллүк вә хатирҗәм дәм елишини тәминләш мәхситидә мениңда мундақ бир идея туғулди. Һәммимиз бирликтә Алмута шәһиридә «ДИЛ» (Дәм елиш вә иҗадийәт лагери) намлиқ балилар үчүн мәвсүмлүк лагерини тәшкил қилсақ. Лагерь программисида һәртүрлүк оюнлар, мәшиқләр билән биллә уйғур зиялилири, йәни шаир вә язғучилар, артистлар, рәссамлар, алимлар охшаш үзлүк адәмлиримиз билән учришишлар уюштурулса. Улар уйғур тарихи вә мәдәнийити тоғрилиқ лекцияләрни вә маһарәт дәрислирини өткүзсә. Шундақла шәһәрдики мирасгаһларни, театрларни, китапханиларни вә башқиму мәдәнийәт очақлирини зиярәт қилса. Қисқиси, балиларниң билимини ашуридиған вә иҗадийитини тәрәққий әткүзидиған тәрбийәвий әһмийити бар чарә-тәдбирләрни өткүзсәк, нур үстигә нур болар еди.
Әлвәттә, мундақ башланмиларни мәбләғсиз һәл қилғили болмайду. Чүнки йезилардики айрим ата-аниларниң балилирини мундақ лагерьға әвәтиш мүмкинчилиги йоқ. Шуниң үчүн бу йәргә бизниң мәрт-мәрданә тиҗарәтчилиримиз ярдәм қолини сунмиса, бу изгү ишни әмәлгә ашуруш тәс. Биз, уйғурларда, тәбиий апәт йүз бәргән җайларға бирлишип, маддий ярдәм көрситишкә охшаш яхши әнъәнә бар. Әгәр чоңқурирақ ойлисақ, Ана тилимиз суға чөкүватиду, униму тез қутулдуруш керәк! Чүнки буму уйғур хәлқигә кәлгән чоң апәт. Бепәрва болмайли, қериндашлар!..
Даңлиқ қирғиз язғучиси Чиңғиз Айтматов «Хәлиқниң мәңгүлиги — униң тилида», дегән екән. Шундақ екән, миллитимизни өлтүрмәйли десәк, балилиримизни ана тилимизда оқутайли.
Һакимҗан ГҮЛИЕВ,
мәдәнийәтшунаслиқ пәнлириниң намзити.