• Бизниң сөһбәт
• 09 Қыркүйек, 2020

Өзимизни унтуп қалмайли

Әслидә, әдипләр әтрапимизда йүз бериватқан вақиәләргә ой жүгәртип, уни дайим күзитип һәм пикир билдүрүп туруши керәк. Бу җәһәттин елип қариғанда, Абдухалиқ Махмудов – бүгүнки җәмийәткә тонулған, мәтбуат арқилиқ өзиниң пикирини дадил ейтип келиватқан көрнәклик сатирик язғучи. Униң билән һаятимизда болуватқан өзгиришләр тоғрилиқ башланған сөһбитимиз мәнивий тәрәққият мәсилилиригә улашти.

Шәмшидин АЮПОВ,
«Уйғур авази»

– Абдухалиқ ака, сөһбитимизни бүгүнки қелиплашқан әһвалдин башлашни тоғра көрүватимән. Мәлумки, таҗсиман вирусиға мунасивәтлик елан қилинған карантин вәзийити дөләтниң ихтисадиға хелә салмақ чүшәрди. Қандақ ойлайсиз, бу мурәккәп вәзийәттин елимизниң мәнавияти сүрүнмәй өтәләрму?
– Адәмләрни әндишигә салған бу кесәлдин қутулуш үчүн немә қилиш керәклиги аммивий-әхбарат васитилиридә күндә дегидәк ейтиливатиду. Бирақ, уни инавәткә алидиғанлар билән биллә өзлириниң билгинини қилип жүргәнләрму бар. Шу сәвәплик хәлқимизниң күндилик ихтисадиға сезиләрлик дәриҗидә тәсирини көрситиватиду. Муһтаҗларға қол илкидә барлар ярдимини айиғини йоқ. Бирақ, «Қолдин бәргәнгә, қуш тоймас» дегән гәпни унтумаслиғимиз керәк. Йәнила дәртни қол илкидә йоқлар тартиватиду. Мундақ еғир күнләрдинму чишимизни-чишимизға бесип, сүрүнмәй өтүп кетимиз, дәп ойлаймән.
– Абдухалиқ ака сиз, әдәбиятниңла әмәс, журналистикиниңму вәкили. Тәрҗимиһалиңизға нәзәр ташлисақ, 25 йешиңиздин башлап мошу саһада әмгәк қилип келиватисиз. Өмүрбаяниңиз жиллар билән вақиәләрни жипқа тизғини билән, көргиниңиз билән көңүлгә пүккиниңизниң түгмичилигиниму йәткүзәлмәйдиғини ениқ. Мәтбуат десә, ядиңизға чүшидиған жирик әслимиләр билән бөлүшсиңиз... –
– Дәрһәқиқәт, мән журналистикиниму «һаятимниң бир қисми», дәп һесаплаймән. Мәхсәткә йетиш үчүн әтрапимдикиләрдин үгәндим. Мәшиқлиниш иҗатни риваҗландуридекән. Ақивәт журналистика саһасидиму қолумдин келишичә қәләм тәвритип кәлдим. Шу җәриянда әстин чиқмайдиған төвәндики вақиәни бәзидә әсләп қойимән.
Мән Ташкәнт шәһиридики Мәдәний-ақартиш техникумини әла баһалар билән тамамлап, йеңидин ечилған Ташкәнт Дөләт мәдәнийәт институтиниң сиртқи бөлүмигә оқушқа чүштүм. Шу жиллири Өзбәк радиосиниң тәркивидә Уйғур ансамбли паалийәт елип баратти. Бир күни даңлиқ сәнъәткар Абдуреһим Әхмәди: « Укам, мениңдә бир қолязма бар. Уни мән вәтәндин елип чиқиш вақтида чегаридин өткүзүш үчүн руслар чиқарған «Сәньәт» журналиниң арисиға йезип елип чиққан едим. Мәхситим – уни бизниң мошу йезиққа көчүрүвелиш. Вақтиңиз болса, мошу ишни бәҗирип бәрсиңиз», – дәп қалди.
Абдуреһим акиниң илтимаси билән тәңла Институт қишлиқ сессиягә чақирип қалди. Студентларниң арисида ташкәнтлик икки өзбәк жигити билән йеқин арилишип жүрәттуқ. Бир күни сөһбитимиз җәриянида шу китап хусусида сөз ечилип қалди. Сабир исимлиқ ағинәмниң йеқин тонуши Ташкәнт Дөләт университетида оқутқучи екән. Сабир бир күни уни иҗаридә туруватқан өйүмгә башлап кәпту. Ақивәт, у мениңдин шу китапни баштин ахириғичә оқуп беришимни илтимас қилип турувалди. Йеши йетип қалған адәм болғачқа, илтимасини рәт қилалмидим...
Аридин бирәр ай өтмәйла, мақалә «Ташкент ақшами» гезитидә йоруқ көрди. Униңда муәллип « Бу материални Ташкәнт Дөләт институтиниң студенти бәргән...» дегән сөзләрни йезипту. Шуниң билән «қилмишим» әтираптикиләргә аян болди.
Гезитни оқуп чиқсам, мәндин материални алған алим , уларға өзи билгән нәрсиләрни қошупту вә Аманнисаханимниң уйғур миллитиниң вәкили екәнлиги һәққидә бир еғиз гәп қилмапту. Буни көрүп, бәк аччиғим кәлди. Шу аччиқ үстидә ениқ дәлилләрни кәлтүрүп, униңға қарши мақалә яздимдә, «Ташкент ақшами» гезитиниң баш муһәрриригә елип бардим. Язғанлиримни оқуп чиққандин кейин, у «Бизниң тәһриратқа қәдәм тәшрип қилғиниңизға рәхмәт. Амма мақалиңизни гезиткә бәрсәк, таяқниң бир учи маңа тегиду әмәсму! Уни өзиңизму чүшинисизғу», дәп турувалди...
Икки арида хиҗаләтчилик гирдави ичидә бурухтум болуп жүрүвәрдим. Униң тәсири та һелиғичә вижданимға арам бәрмәйду...
Мән һаятимда икки нәрсини сақлап қалмиғинимға ечинимән. Биринчиси, Чонҗа йезисида мәктәптә оқуватқанда әмгәк пәниниң муәллими маңа: «Сениң мәктәптә оқуватқиниңға бәш ай болди, техичә бизниң йезиқта йезишни билмәйсән? Оқумайла, колхозниң қойини бақсаң болмамду?...», демәсму! Шуниңдин көп өтмәй, йәни муәллим язмичә емтиһан алғанда, униң қилған-әткәнлирини тәпсилий йезип бәрдим. Уни қешимдики синипдишимдин башқа һеч ким билмәтти (Сөзлиримни әрәп графикисидики уйғур йезиғида яздим. Чүнки, у дайимла: « мән әрәпчини бир айда үгинип болғанмән», дәйдиған).
Кейинки дәристә муәллим емтиһан нәтиҗисини елан қилди. Әң ахирида мениң исим-шәрипимни ейтти... « Маңа йәнә тегишидиған болди», –дәп ойлидим. Амма әһвал мән күткәндәк болмиди. Муәллим мениң язғинимни қолиға елип: «Яхши йезипсән. Әгәр уни биз оқуйдиған хәт билән язсаң, сөзсиз бәш қояттим. Һазирчә төрт...» деди...
Шуниңға охшаш Ташкәнт Дөләт институтиниң алимиға йоллиған хәткиму бир талай гәпләрни язған едим. Есимдә қалғини, «Студентлар пахта теримиға барғанда, килоси көпәйсун» дәп, пахтиниң арисиға ташларни салғинини көргәнмән. Шуниңға охшаш алимимиз хелә ялған гәпләрниму қошуветипту. Оқуғучиларни алдаш, студентларни алдаш әмәсқу?...» дегән қурлар бар еди...
– Абдухалиқ ака, мениң пәрәзимчә, хәлқимизниң роһий булиғи булғиниватқандәк. Мүмкин мәнивий маңқуртлуқтин жирақ болуш үчүн алаһидә чариләр көрүш лазимду. Умумән, миллий роһни көтириш үчүн немә ишларни қилишимиз керәк?
– Һазир хәлқимизниңла әмәс, әтрапимизда яшаватқан барчә милләтләрниң арисида роһийәт булғиниватиду. Мениңчә, буни бирла милләткә бағлаш анчә әқилгә мувапиқ әмәс. Мошу йәрдә Сәләй Чаққанниң бир ләтиписи ядимға чүшүватиду.
Байниң хотуни өз ериниң арқисидин дайим «бу бир немә», дәп сөзләйдекән. Яш Сәләй у байға малай болуп ишләп жүргән күнләрниң биридә ағча хеним:
– Һай, Сәләй, Сәләй! ,–дәп вақирапту.
– Ләббәй, – дәп босуғидила пәйда бопту уйқичан Сәләй.
– Бай дадаң техи кәлмиди. Бир немә болуп қалдиму немә?
–Бай дадам өзи «бир немә» турса, йәнә қандақ «бир немә» болуп қалиду? – дәпту Сәләй.
Шуниңға охшаш бизму һәммә нәрсини өзимизгила тартсақ, нәтиҗиси қандақ болиду?
– Биз ким едуқ, ким болуп қалдуқ? Келәчигимиз немә болмақчи? Биз, уйғурлардики, һазирқи бепәрвалиқ кесили қачандин башланди, униңдин қандақ қутулуш керәк? Бепәрвалиқ, хошамәтчилик, сатқунлуқ, көрәлмәслик, һәсәтхорлуқ-зуғуйлуқ кесили нәдин жуқти, зади бизгә? Миллий роһ, миллий ғурурдин адәмләр немишкә жирақлишиватиду? Яки биз паң, кекәч болуп яшаш тәризини бирәтола таллавалдиқму?
– Адәмләрниң арисида мәлум иш маңмай қалса, «биз хәқ бир – биримизни кочилап, болидиған ишниму болғузмаймиз. Миллий роһ, ғурурдин жирақлишип кәттуқ. Шуниң үчүн ишимиз алға басмайду...»,– дәйдиған болдуқ. Сиз соалиңизда қәйт қилған Һәсәтхорлуқ, зуғуйлуқларниң дәрдини, жираққа бармайли, Октябрь инқилавидин кейин җумһурийәтләрдә елип берилгән түрлүк -түрлүк сәясий һәрикәтләр давамидиму хелә тарттуқ. Әнди иттипақдаш җумһурийәтләр өз мустәқиллигини қолға алғандин кейин, әркинчиликкә кәң йол ечилди. Заманму өзгәрди ... Һазир бир қаримаққа, сиз ейтқандәк, « Паң, кекәч» болуп қалғинимиз йоқ. Әтрапимиздики қериндашлар билән тәңму-тәң яшаватимиз. Уларниң арисидики зиддийәтләрниму, бир-бирини яманлашниму, ақни қара дейишләрниму көрүп келиватимиз. Буму хәлқимиз өзи таллавалған заманниң очуқ йерини тапса, жиңнисини санчивалидиған дәвирниң пәзилити. Мениңчә болғанда, бизгә һошшиярлиқ, яхши-яманни бәлгүләштә, кимниңдур кимгә тәәллуқлиғини һесапқа алмаслиқ керәк. Қолидин иш кәлгән адәмни һәр қандақ йәрдә сәпкә тартиш керәк.
– Абдухалиқ ака, миллийликниң сақлиниши үчүн қандақ амиллар муһим әһмийәткә егә?
– Миллийликни сақлаш үчүн биринчи новәттә, милләтниң өзи өзлүгигә әмәл қилиши керәк. Бизниң хәлқимиз өзлири яшаватқан йеридә өзлүгини йоқитиватиду. Мән Өзбәкстанда көп яшиғиним үчүн бу йәрдә көргәнлиримни уларға селиштуримән. Мәсилән, өзбәкләр йүз адими бар бир сорунға ялғуз кирип қалса, шүбһисиз өзиниң ана тили – өзбәк тилида сөзләйду. Бу мәсилидә Қазақстанда истиқамәт қиливатқан уйғурлар өзбәк мәдикарлирини ишләтсә, аридин икки-үч ай өткәндин кейин қарисаң, өзлири өзбәкчини үгинип кетиду. Сәвәви, өзбәкләр қәйәргә барса, өз тилини иккинчи тилға қурван қилмайду. Буниңға мән Пәрғанә вадиси тәвәсидики уйғурлар мисалида ениқ көз йәткүздүм.
Соалиңға ениқ җавап бәрсәм, милләт үчүн – тилни, һә тил үчүн мәктәпни сақлап қелиш керәклиги һәммигә аян. Бу хусусида Гитлер: «Бир милләтни йоқитиштин авал, шу милләтниң мәдәнийитини вәйран қилиш, әнди мәдәнийитини вәйран қилиштики яхши васитә – ана тилиға һуҗум қилиш лазим. Һә, әнди ана тилини вәйран қилиштики әң үнүмлүк усул, шу милләтниң ана тиллиқ мәктивини йоқ қилиш керәк...» дегән екән.
Биз Қазақстанда истиқамәт қиливатимиз. Аллаға шүкри, ана тилимизда билим бериватқан мәктәплиримиз бар. Амма, шу есил ғәзнилиримизни сақлап қелишқа һөкүмәтниң ғәмхорлуқ қиливатқинини көрүп туруп, уни қоллашқа җенини сәпәрвәр қиливатқанлар бәкму аз.
Мән әшу бир жили «Уйғур авази» гезитида елан қилинған Алмутидики уйғур жутлириниң жигитбашлириниң , җүмлидин Достлуқ мәһәллисиниң баш жигитбеши, һели мәрһум Инәмҗан Худайбәрдиевниң, Султанқорған мәһәллисиниң баш жигитбеши Ғәйрәт Мәмәтәлиевниң нәврилирини йетиләп уйғур синиплириға елип барғанлиғи тоғрилиқ мақалидин бәк тәсирлинип, униңға инкас язған едим. Һазир заман өзгәрди. Ата-аниларға «Балаңни уйғурчиға бәр?» дейиш әһмийәтсиз, қулаққа хуш яқмайдиған сөзгә айлинип қалди. Ата-аниларда милләткә нисбәтән көйүм болса, әшу жигитбашлиридәк, бала-чақа, нәвриләрни қолидин тутуп, мәктәпкә елип бериши, туғулуштин башлап уйғур тилида сөзләшкә үгитиши керәк еди.
Йеқинда бир аилидә болуп қалдим. Қарисам, биридин бир татлиқ икки пәрзәнди бар екән. Зоқум келип, уларға уйғурчә сөзлисәм, қарапла туриду. Ата маңа қарап сөзләп кәтти: «Чәт йезиларниң биридин көчүп келип, шәһәр әтрапиға орунлаштуқ. Пәрзәнтләрни туғулушидин «русчини мукәммәл үгәнсун», дәп, уйғурчә сөзлигинимиз йоқ. Хәқләр у-бу дәйду, бирақ, рус тилини билмәй, дунияни билмәйду. Шуниң үчүн...», демәсму!
Мошундақ чүшәнчидики адәмләр билән уйғурни сақлап, мәдәнийитимизни гүлләндүргини боларму?
– Тоғра дәйсиз. Абдухалиқ ака, милләтниң тәхти һәм бәхти болған ана тилимизни сақлап, уни риваҗландурушниң қандақ йоллири бар дәп ойлайсиз?
– Һәқиқәтән, ана тили – бизниң бәхтимиз һәм тәхтимиз, әң муһими, келәчигимиз. Шуниң үчүн ана тилимизни сақлашниң әң муһим йоли, бая ейтқандәк, ана тилида билим бериватқан мәктәплиримизни сақлап қелишимиз лазим. Мән 1988-жили Өзбәкстандин Талғир наһийәсиниң Дзержинский (һазирқи Бесағаш) йезисиға көчүп кәлдим. Бу йәрдики уйғурларни көрүп бәк хошал болдум. Аз күн өткәндин кейин қарисам, жутта шунчә уйғур туруп, йә мәктәптә уйғур синипи, йә Мәдәнийәт өйидә бир миллий ансамбль йоқ екән. Дәрһал жигитбешиға уйғур синипини ечиш лазимлиғини ейттим. «Бу һәқтә бирәр адәм бир немә дегини йоқ. Адәмләр балилирини уйғурчиға берәрму?» – деди у. Шуниң билән һәрбир уйғур аилисигә кирип, очуқ сөзлишиш тәкливини бәрдим. Шундақ қилип тәшвиқат-тәрғибат ишлирини башлавәттуқ. Бәзиләр «Йоқла бир немиләрни ойлап жүридиған немикән, бу?» дейишти. Айримлири һәрхил банә-сәвәпләрни ейтишип, өзлирини қачурушқа урунди. Әң муһими, бизни қоллап-қувәтлигүчиләр көп болди. Болупму рус синиплирида оқуватқан бала, нәврилирини уйғур синипиға авуштурған Имаммәһәммәт – Селимәм охшаш жут мөтивәрлириниң милләтпәрвәрлигидин бәк қайил болдум.
Йеңидин ечилған уйғур синипида бир муәллим ишләвататти. Бир күни етизда су тутуватсам, мәктәп мудири «муәллим ағрип қалди, Абдухалиқ Махмудов дәрис өтүвәтсун», дәп маңа оқуғучи әвәтипту. Шу йәрдинла, һәтта путумдики резинка өтүгүмниму йәшмәй, мәктәпкә бардимдә, дәрисни өтүвәттим.
Қисқиси, бәзи адәмлиримизниң питнә-пасатлириға қаримай, Бесағаш йезисидики 29-оттура мәктәпниң, кейинирәк 28-оттура мәктәпниң йенида уйғур синипини ачтуқ. Худаға миң қәтлик шүкри, бу синиплар һазирғичә моҗут болуп, уларда балилиримиз хойма убдан оқуватиду.
Махтанғиним әмәс, мән қолумдин кәлгиничә миллитимизгә пайдиси тегидиған ишларни қилдим. Жутумизда «Хантәңри садаси» намида уйғур ансамблини қуруп, вилайәтлик көрүк-конкурста биринчи орунни елишқа муйәссәр болдуқ . Мәзкүр коллектив «хәлиқ ансамбли» намини елиши керәк еди. Амма мәлум сәвәпләргә бола бу йөнилиштә башлиған ишлиримизниң ахири чиқмай қалди...
– Раст, милләт үчүн хизмәт қилиштин артуқ һечнәрсә йоқ вә болушиму мүмкин әмәс! Хош, шундақ екән, сиз билән биз милләт үчүн немә хизмәт қилалидуқ?
– Нашүкүрлүк болсиму ейтишим керәк, һаятимда бирәр мәнсәпкә йетишни, бирәр мукапат елишни хиялимға кәлтүргинимму йоқ. Мән, китап, гезит оқуйдиғанлар билидиған сатирик-язғучи, халас. Һаятимда онға йеқин китап йезип, нәширдин чиқардим. Шәхсән мән әсәрлиримниң башқа тилларда нәшир қилинишини арзу қилип кәтмидим. Сәвәви, бирәр әсәримниң иккинчи бир тилда нәшир қилиниши, мени у милләткә мәшһур қиливәтмәйду. Гәрчә роман язмисамму, қиссә, һекайилирим билән уларни оқуғанларниң нәзәригә илиндим. Немә яздим, немә қойдум? Униңға оқурмәнлирим өз баһасини бериду дәп ойлаймән.
– Абдухалиқ ака, мениң пәрәзимчә, һазирқи күндә бизгә йетишмәйдиған нәрсиләр шуниңдин ибарәтки, у миллий роһ, миллий ғурур, миллий виждан! Милләтсизлик орун алған йәрдә, миллий роһ билән миллий ғурур, миллий вижданниң һәргиз болмайдиғанлиғини яхши билисиз. Ундақ җәмийәттә Милләтму, Тилму, Динму ронақ тапмайду. Биздә милләт тәғдиригә ечинидиған зиялилар болған. Һазир аз болсиму бар. Ечинарлиғи, биз уларни тиригидә қәдирләшни билмәймиз. Өлгәндин кейин «ясин» оқушниң немә һаҗити?
– Һаятта һәммә нәрсини адәм өзи әмәлгә ашурса, шуни қәдирләйду. Шуниң үчүн өй алғанлар, содилишиватқанда, «Бу өйни ким салған?», дәп сорайдекән. Әгәр уни ата-аниси салған болса, баһасини чүшириш асан болидекән. Шуниңға охшаш, бизниң һаятимизда көрүп, биливатқинимиз,
ата-анилиримиз салған йолға салмақлиқ һәссә қошмиған бизләр, ким немә десә, «болувериду» дәйдекәнмиз. Бизниң айрим зиялилиримизниң сапасизлиғи – әйнә шу «җапа тартмай, һалавәт» көрүшни өзигә адәт қиливалғанлиғида.... Ойлап беқиңа, кейинки жилларда нә-нә есил зиялилиримизни Аллаһ өз дәргаһиға елип кәтти. Биз йәнила зар жиғлап қалдуқ. Тилимизниң луғити болғидәк язғучи-шаирлар – Йүсүп Илияс, Һүсәйин Һәсән, Һезим Бәхниязов, Нәсирдин Мәңсүров вә башқилар шулар җүмлисидиндур. Бүгүнки әвлатниң вәзиписи – әйнә шуларниң исимлирини әбәдийләштүрүп, әсәрлирини хәлиққә тонутуштин ибарәт.
– Ахирқи соал. Әдәбиятимизниң бүгүнки әһвали тоғрилиқ немә ейтқан болар едиңиз?
– Мәктәптә оқуватқан вақитлиримда, дадам пул бәрсә, алди билән китап дукиниға берип, керәклик китапларни сетивалаттим. Йешим улғайғандиму бу адитимни ташлимидим. Бирақ, кейинки заманларда китап елиш тәс ишқа айланди. Сәвәви, китап дукини йоқ. Бәзи қәләм егилири өз ахчисиға чиқарған китавини тонуш-билишлиригә апирип сатидиған болди. Униңдин кейин ким немә язса, мәйли у сапаси җәһәттин әң төвән болсиму, үз келәлмәй, илаҗисиз елип оқуйду. Бәзи китапларниң күчәп жүрүп он бетини аранла оқуп чидайсән, амма ахирини чиқиришқа қудритиң йәтмәйду.
Заман өзгәрди вә йәниму өзгириду. Шу чағда бизниң әдәбиятимиз немә болиду? Бу тоғрилиқ мәнму, сизму әйни күндә ениқ бир нәрсә дәләлмәймиз. Раст, чәт әлләрдики миллий ғурури күчлүк шаир, язғучилар йолини тепип, китаплирини нәширдин чиқириватқинини көрүватимиз. Әпсус, уларни оқуш бизгә дайимла несип болмайватиду. Амма, уларға ким баһа бериду? Ким уни қәдирләп, бешида көтәргидәк? Әгәр һаятимиз мошундақ давам қиливәрсә, әдәбиятимизниң келәчиги немә болмақ? Мана мошу соаллар маңа кечә-күндүз арам бәрмәйду.