• Әдәбий ядикарлиқлар
• 09 Қыркүйек, 2020

Шәриқ әдәбияти әнъәнилиригә бир нәзәр

Түркийтиллиқ хәлиқләр әдәбияти тарихидики муһим басқучларниң бири Х әсирдин, йәни Мәркизий Азия территориясидә маканлашқан түрлүк түркийтиллиқ қәбилиләрниң ислам динини қобул қилишидин башлиниду. Бу дәвирдә Мәркизий Азия зиминида барлиққа кәлгән Қараханийлар дөлити арқилиқ ислам мәдәнийитиниң һакимийәт қатламлири, шундақла әдәбият, сәнъәт, маарип вә башқиму саһаларға бара-бара сиңип, қол астида яшаватқан түрлүк қәбилиләр, хәлиқләр аң-сезимида қелиплишип, умумхәлиқ диниға айлинишиға бар күчини салди. Дөләт падишалири исламниң дөләт даирисидила әмәс, бәлки униң Улуқ Ипәк йоли арқилиқ Ғәрипкә қарап бәт елишиғиму тәсирини йәткүзди. Шуниң үчүн ислам мәзмунидики әдәбий ядикарлиқларниң барлиққа келишигә барчә имканийәтләр яритилди. Қараханийлар дәвридә мәйданға кәлгән Махмут Қәшқәриниң «Дивану луғәтит түрк», Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик», Әхмәт Йүгнәкиниң «Әтәбәтул һәқайиқ», Әхмәт Йәссавийниң «Диван һекмәт» әсәрлири түрк дуниясидики ислам мәдәнийитиниң дәсләпки гәвһәрлири болуп һесаплиниду. Бу әсәрләрдики еғиз вә язма әдәбият үлгилирини, мавзу таллаш, сюжет түзүш һәм образ яритиштики қелиплашқан әдәбий әнъәниләрни кейинки дәвирләрдә яшиған Рәбғузи, Дурбәг, Атаи, Сәккаки, Лутфи, Наваий, Бабур, Һирқәти, Низари қатарлиқ түркийтиллиқ хәлиқләр әдәбиятлириниң бүйүк вәкиллири өз әсәрлиридә кәң даиридә пайдиланди һәм йәниму риваҗландурди.
Улуқ Ипәк йоли бойида шәкилләнгән түркийтиллиқ хәлиқләр әдәбиятлири ирантиллиқ хәлиқләр әдәбиятлири билән зич мунасивәттә тәрәққий қилди. Тили, урпи-адәтлири, һаят-тирикчилиги, сәясий вә иҗтимаий әһвали җәһәттин бир-биридин пәриқләнгән бу иккитиллиқ әдәбиятлар вәкиллирини ислам мәзмунидики әдәбий әнъәниләр бирләштүрди. Уларниң әң илғар вәкиллири иҗадийәтниң йеңи йөнилишлирини, қаидилирини бәлгүлиди һәм уларни әмәлиятта қоллиниш вә риваҗландуруш арқилиқ бәдиий әдәбиятниң шәкил вә мәзмун җәһәттин бейишиға төһпә қошти.
Өз иҗадийитидә фольклорниң әң илғар нәмунилирини, даңқи пүткүл аләмгә мәшһур әдипләрниң тәҗрибилирини кәң даиридә пайдилинип, йеңи сюжетларни, образларни, шәкилләрни, мавзуларни, тәсвирий васитиләрни барлиққа кәлтүргән һәм уларни әдәбий әнъәнә дәриҗисигә йәткүзгән шаир-язғучилар көпләп санилиду. Шуларниң ичидин бирәр хәлиқниң әдәбиятиға һәм бирәр дәвирниң әдәбий муһитиға вәкиллик қилалайдиған әдипләрни таллавелип, шуларниң яратқан әсәрлири асасида қелиплашқан әдәбий әнъәниләрни, бу әнъәниләрниң Шәриқ һәм Ғәрип мәдәнийәтлириниң бағлинишида үгиниш һәм уларға баһа бериш бүгүнки күндики муһим вәзипиләрдин болуп һесаплиниду.
Һәрбир хәлиқниң әсирләр бойи топлиған мәнивий байлиғи, биринчи новәттә, униң еғиз иҗадийити билән чәмбәрчас бағланғандур. Еғиз иҗадийәттә хәлиқ аммисиниң өтмүши, униң арзу-арманлири, истәклири, яманлиққа болған нәприти, яхшилиққа болған тәлпүнүши әкис етилди. Еғиз әдәбият нәмунилиридә һәрқандақ җәмийәтниң һәл қилғучи күчи болған әмгәкчи, җапакәш, тиришчан, үмүтвар вә қәһриман хәлиқниң обризи биринчи орунда туриду. Бу хәлиқниң алдинқи қатарида болса, униң ғуруриға айланған, еғир әһвалларда униңға яр-йөләк болған қорқумсиз палванлар, хәлиқпәрвәр вә меһнәтпәрвәр шәхсләр туриду. Славянларниң Святогори, Илья Муромеци, Алеша Поповичи, ирантиллиқ хәлиқләрниң Хосрови, Рустими, Сухраби, Сиявуши, түркийләрниң Атилласи, Оғузхани, Афрасияби, Билгә қағани вә башқилар шулар җүмлисидин болуп, улар хәлқиниң муң-зари вә хошаллиғини өзлиридә муҗәссәмләндүрди. Уларниң образлири хәлиқ еғиз иҗадийитиниң күчлүк тәсири астида язма әдәбияттиму өз әксини тапти. Хәлиқ ичидин һәм түрлүк тәбәқә қатламлиридин чиққан, шуниң билән бирқатарда пүткүл дуния мәдәнийитигә тонулған Гомер, Есхил, Еврипид, Фирдәвси, Рудаки, Сәәди, Һапиз, Махмут Қәшқәрий, Йүсүп Хас Һаҗип, Әхмәт Йәссавий, Нәсирдин Рәбғузи, Әлишир Наваий, Һирқәти, Низари охшаш грек, иран, түркий хәлиқләр әдиплири өз иҗадийитидә еғиз әдәбият үлгилирини кәң түрдә пайдиланған еди. Бу әнъәнә һәрхил тилдики, диндики, йөнилиштики әдипләргә хас болуп, улар Шәриқ вә Ғәрип мәдәнийәтлирини бағлаштурғучи амил хизмитини атқурди. Еғиз әдәбиятиниң тәсирисиз Фирдәвси «Шаһнамини», Махмут Қәшқәри «Дивану луғәт-ит түркни», Йүсүп Хас Һаҗип «Қутадғу биликни», Рәбғузи «Қиссәс-ул-әнбияни», Низами вә Наваий «Хәмсәлирини» яриталматти яки мунчилик атаққа еришәлмәтти.
Шәриқ поэзиясидә әнъәнигә айланған шәкилләрниң Оттура Азия, Қазақстан вә Шәрқий Түркстан территориялиридә риваҗлиниш тарихини үгиниш, бир-биригә тили, дини вә урпи-адәтлири җәһәттин йеқин болған хәлиқләрниң язма поэзиясидә орун алған умумий мотивларни, сюжетларни, мавзуларни, образларни ениқлаш вә уларниң әһмийитини көрситиш диққәткә сазавәрдур. Болупму Мәркизий Азиядә ислам дининиң дәсләпки тарқилишида муһим роль ойниған Шәрқий Түркстан территориясидә барлиққа кәлгән әдәбий ядикарлиқларниң бир умумий түрк вә мусулман әдәбиятиниң риваҗлинишиға болған тәсирини ениқлаш вә униңға мунасип баһа бериш заманивий әдәбиятшунаслиқ илиминиң диққәт мәркизидә болуш керәклигини тәкитләш лазим. Чүнки мошу күнгичә Оттура Азия, Қазақстан вә Шәрқий Түркстан охшаш кәң зиминни маканлиған түркий хәлиқләрниң әдәбий мирасини комплекслиқ түрдә тәтқиқ қилишқа йетәрлик дәриҗидә көңүл бөлүнмәй келиватқанлиғи мәлумдур. Қараханийлар, моңғол басқунчилиғи, Чағатай, Яркәнт ханлиғи вә униңдин кейинки дәвирләрдики Шәрқий Түркстан әдәбиятиниң тәрәққияти нәтиҗисидә Шәриқ поэзияси әнъәнилири Һирқәти, Зәлили, Нәвбәти, Харабати, Низари, Зияи, Ғәриби, Билал Назим қатарлиқ бүйүк намайәндиләр иҗадийитидә давам қилди. Улар поэзиядә қелиплашқан әдәбий әнъәниләрни йәниму риваҗландуруш билән бирқатарда өзлириму йеңи мотивларни, сюжетларни, образларни, тәсвирий васитиләрни бәрпа қилишқа тиришти. Умумән, фольклор язма әдәбиятниң мәйданға келишигә зәмин тәйярлиғандәк, өз новитидә шәриқ классикилиқ язма поэзиясиниң эпикилиқ түри – дастанниң шәкиллинишигә, һәр җәһәттин бәдиий йүксилишигә хәлиқниң мәнивий һаятиниң әйниги, бәдиий тәпәккүриниң жуқури дәриҗидики ипадиси вә бәдиий тилниң ғәзниси (Уйғур хәлиқ еғиз иҗадийити. – А., 1983. 79-б.) болған хәлиқ эпослири – дастанлири йеқиндин тәсир қилди. Буни Шәриқниң Фирдәвси, Йүсүп Хас Һаҗип, Низами, Деһләви, Җами, Наваий охшаш әң улуқ әдиплири яхши чүшәнгән еди. Мана шуниң үчүнму улар өз иҗадийитидә әйнә шу әнъәнини сақлиғанлиқтин, дунияға мәшһур болған әсәрләрни мәйданға кәлтүрүшкә муваппәқ болалиди. Язма дастанлар муәллиплири өз әсәрлириниң сюжет линиялирини қурушта, вақиәләр һәққанийлиғини тәминләштә, образлар системисини яритишта фольклор элементлирини, парс вә түркийтиллиқ әдәбиятлар әнъәнилирини кәң пайдиланди.
Дунияға мәшһур болған көплигән язма дастанлар хәлиқ дастанлири сюжетлириға қурулған болуп, бу иран вә түркийтиллиқ әдәбиятлар үчүн умумий қаидә һәм әнъәнә болған еди. Мәсилән, Низами Гәнҗәвиниң (ХII –ХIII әсирләр) «Искәндәрнамә», Әмир Хосров Деһләвиниң (ХIII – ХIV әсирләр) «Айнәи Искәндәри», Абдурахман Җаминиң (ХV әсир) «Хирәд-намәи Искәндәр» («Искәндәр әқилнамиси»), Әлишер Наваийниң (ХV – ХVI әсирләр) «Сәдди Искәндәри» («Искәндәр сепили») дастанлири түрлүк әпсанивий тарихлар билән хәлиқ китаплири «Искәндәрнамиларға» асасланған һалда йезилғанлиғи мәлум. Бу әнъәнә Шәриқ поэзиясидә язма дастанниң шәкиллинишигә вә риваҗлинишиға чоң үлүш қошқан Фирдәвсидин башлинип, оттура әсирләрдә Йүсүп Хас Һаҗип, Әхмәт Йүгнәки, Низами, Сәәди, Җами, Наваий охшаш әдипләр тәрипидин давамлаштурулди. Шуңлашқа уларниң әсәрлири мәзмуни, тили, роһи билән хәлиқниң диққитини өзигә җәлип қилди. Һәрхил дәвир вә шараитларда мәйданға кәлгән фольклор әсәрлиридә әҗдатларниң философиялик, эстетикилиқ көзқарашлири, уларниң мәдәний, мәиший, иҗтимаий, сәясий мәпкүриси өз ипадисини тапти. Еғиз вә язма дастанлар бир-бири билән шунчилик дәриҗидә йеқинлаштики һәм өзара тәсири шунчилик күчәйдики (Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987. 87-б.), бәзидә уларниң хәлиқ яки муәллиплик әсәр екәнлигини ениқлашта қийинчилиқларму садир болуп турди.
Шәриқ поэзиясидә дастан жанриниң риваҗлинишида «Хәмсә», йәни «Бәшлик» әнъәниси алаһидә роль ойниди. Мәзкүр әнъәнә әзәрбәйҗан шаири Низами Гәнҗәви тәрипидин башланған болуп, у Деһләви, Җами, Наваий, Челоби тәрипидин давамлаштурулди. Низаминиң айрим дастанлириниң сюжетлири парс-таҗик, өзбәк, әзәрбәйҗан, түрк, уйғур әдәбиятлирида романтикилиқ вә қәһриманлиқ дастанлириниң мәйданға келишигә сәвәп болди. Униң Хосров, Ширин, Ләйли, Мәҗнун, Искәндәр охшаш қәһриманлири пүткүл иран вә түркийтиллиқ поэзияләрдә асасий образлар сүпитидә пайдилинилди, йәни пүткүл ислам дунияси үчүн умумий мирасқа айланди. Өз новитидә Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» дастани, Әлишер Наваийниң «Хәмсәси» түркийтиллиқ поэзиядә дастан жанриниң шәкиллинишигә түрткә болди. «Қутадғу билик» дастани худди иран хәлқиниң «Шахнамиси» охшаш түркий хәлиқлириниң ғуруриға айланди. Түрк дуниясида дәсләп пәйда болған «Қутадғу билик» вә шундақла Әхмәд Йүгнәкиниң «Әтәбәт-ул һәқайиқ» дастанлириға һәтта бирнәччә әсирләрдин кейин яшиған Маврәннәһр вә Хорасанниң Шахрух, Байсуңқар, Арслан-хоҗа Тархан охшаш падишалири чоң әһмийәт бәрди. Улар мәзкүр әсәрләрни көчириш вә сақлашта, умумән, йезиқ вә әдәбиятни, мәдәнийәт вә сәнъәтни тәрғип қилишта чоң паалийәтләрни жүргүзди (Рустамов Э.Р. Узбекская поэзия в первой половине ХV века. – М.,1963. 32-б.).
Уйғур классик әдәбияти һәққидә сөз қилғандиму, уйғур муһәббәт дастанлири муәллиплириниң өз әсәрлиридә сюжет линиялирини қурушта, вақиәләр һәққанийлиғини тәминләштә, образлар системисини яритишта фольклор элементлирини кәң пайдиланғанлиғини байқашқа болиду. Шуңлашқа уларниң әҗдатлиримизниң философиялик, эстетикилиқ көзқарашлири, мәдәний, мәиший, иҗтимаий, сәясий мәпкүриси ипадиләнгән әсәрлири мәзмуни, тили, роһи билән хәлиқниң диққитини өзигә җәлип қилди. Түркий вә башқиму хәлиқләр поэзиясидә әсирләр бойи келиватқан адаләтлик билән адаләтсизлик, мәртлик билән намәртлик, муһәббәт билән нәпрәт, достлуқ билән дүшмәнлик, илим билән наданлиқ, садиқлиқ билән хаинлиқ, һәқлиқ билән наһәқлиқ, байлиқ билән гадайлиқ охшаш инсан тәбиитидики әдәп-әхлақ нормилири шу әсәрләрниң идеявий-бәдиий мәзмуниға асас болди. Уйғур дастанчилири дуния мәдәнийитиниң риваҗлинишиға һәссә қошқан түркий хәлиқләр әдәбиятиниң алдинқи қатарлиқ вәкиллириниң әнъәнилирини йәниму давам қилди. Улар шуниң билән бирқатарда әдәбиятқа йеңи жанр вә мавзуларни, йеңи әдәбий йөнилиш вә тәсвирләш усуллирини елип кирди вә уларниң һәр җәһәттин бейишиға көп үлүш қошти. Мәсилән, ХVII – ХIХ әсирләрдә иҗат қилған Һирқәти, Низари, Ғәриби, Зияи охшаш әдипләр өз әсәрлиридә, бир тәрәптин, Шәриқниң «Таһир-Зоһра», «Йүсүп вә Зүләйха», «Пәрһат вә Ширин», «Бәһрам-Гүләндәм», «Ләйли-Мәҗнун» охшаш ишқи-сәргүзәштилик вә ишқи-қәһриманлиқ хәлиқ дастанлирида учрайдиған һаятий вақиәләрни вә мотивларни, тәбиәт һадисилирини, образлар вә характерларни кәң пайдиланса, йәнә бир тәрәптин, уларни бәдиийлиги җәһәттин техиму риваҗландурди, шундақла романтизм элементлири билән бирликтә реализм элементлириниму тәң қатарда ишләтти.
Уйғур әдәбиятида дәсләпки қетим муһәббәт мавзусиға эпикилиқ әсәр яратқан шаир – Муһәммәт Имин Һирқәтидур. У өзиниң «Муһәббәтнамә вә меһнәткам» дастанида әнъәнивий образлар – Қизилгүл, Булбул вә Сәбаға, түркий поэзиясидә шәкилләнгән сюжетлар, мәсилән, Булбулниң Қизилгүлгә, Пәрваниниң Шамға болған ишқини тәсвирләштә муһәббәт билән меһнәтниң зич бағлинишини дәлиллиди. У шундақла уйғур әдиплиридин биринчиләрдин болуп дастанчи Әлишер Наваийниң әнъәнилирини давамлаштурди. Наваий өз иҗадийитидә муһәббәт мавзусиға, йәни икки киши оттурисидики ишқий мунасивәтләрни (Захидов В. Мир идей и образов А.Навоий. Т., 1961. 115-б.) йорутушқа алаһидә көңүл бөлгән әдиптур. Уйғур дастанчилиғида муһәббәт мавзусиниң тәрәққий етишигә болупму ХIХ әсирниң биринчи йеримида яшиған шаирлар Низари, Ғәриби, Зияи өзлириниң бирлишип язған оттуз миңдин ошуқ мисралиқ көләмгә егә «Муһәббәт дастанлири» яки «Ғериплар һекайити» дәп нам алған дастанлар топлими билән чоң төһпә қошти һәм уйғур әдәбиятиниң түркий поэзиясидики орнини бәлгүлиди.
Хәмсә әнъәниси бойичә яритилған һәм Наваийниң күчлүк тәсири астида йезилған «Муһәббәт дастанлири» циклиға киргән Низариниң «Пәрһат-Ширин», «Ләйли-Мәҗнун», «Мәһзун-Гүлниса», «Рабиә-Сәъдин», Зияиниң «Вамуқ-Узра» вә «Мәсъуд-Дилара», Ғәрибиниң «Шаһ Бәһрам» намлиқ әсәрлири Шәриқ поэзиясидики әнъәнивий муһәббәт мавзусини давамлаштурди. Уларниң ичидә бир әмәс, бәлки бирнәччә әдипниң иҗадийитидә қелиплишип қалған сюжетларниму учритишқа болиду. Мәсилән, Пәрһат вә Ширин һәққидә ривайәтләргә түзүлгән сюжетлар Низами, Деһләви, Наваий, Низариниң шу намлиқ дастанлириниң асасий сюжет линиясини тәшкил қилиду. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, уйғур муһәббәт дастанлириниң муәллиплири, биринчи новәттә, Наваий иҗадийитигә, униң әсәрлиридики образлар вә сюжетларға мураҗиәт қилип, шуларни асас қилди, бәзилирини толуқтурди вә техиму риваҗландурди. Низари сәясий вәзийәт җиддий кәскинләшкән дәвирдә, йәни Вәтини – Шәрқий Түркстан манҗур-хитай мустәмликичилиги астида қалған вақитта яшиғанлиқтин, бәзи образ вә сюжетларни тәсвирләш пәйтидә өз елидә йүз бериватқан вақиәләрни, хәлқиниң бешиға кәлгән еғир паҗиәни көздә тутти. Йәни «хәлиқ һоқуқи, инсан һөрлүги вә муһәббәт әркинлиги қамал қилинған феодализм муһитида әркин муһәббәтни асасий мавзу қилмай туруп, әйни дәвирниң адәмхор маһийитини ечип ташлаш мүмкин әмәс еди. Шуңа шаир наразилиғини, хәлиқниң феодализм асаритигә болған қаршилиғини муһәббәт мавзусиға мураҗиәт қилиш арқилиқ маһирлиқ билән ечип бәрди» (Уйғур классик әдәбияти тезислири. – Бейжиң, 1987. 924-б.). Бу җәһәттин униң, мәсилән, «Пәрһат-Ширин» дастани башқилардин, шу җүмлидин Наваийдин пәриқлинип туриду. Шуниңға охшашла алаһидиликләрни Низариниң «Рабиә-Сәъдин» әсәридинму көрүшкә болиду. Дастан умумән Шәриқ поэзиясидики әнъәниләргә әгишип йезилған болсиму, лекин униңда муәллип өзи яшаватқан җәмийәттики иҗтимаий мәсилиләрни очуқ көрситиду, йәни әсәрдә романтикилиқ һис-туйғуға қариғанда, реалистик еқим бесимирақ. Әдип Шәрқий Түркстан хәлқиниң турмуш-тирикчилигини, роһий қияпитини, биринчи новәттә, болупму Рабиә обризи арқилиқ аял кишиниң инсан һоқуқини тәсвирләшкә алаһидә көңүл бөлиду. Низари билән һәмкарлиқта ишлигән Зияи вә Ғәрибиму өз дастанлиридики образларни яритишта һәм вақиәләрни тәсвирләштә Фирдәвси, Низами, Әмир Хосров, Наваий охшаш Шәриқниң бүйүк вәкиллириниң тәҗрибилиригә таянди.
Шундақ қилип, узун әсирләр мабайнида шәкилләнгән вә риваҗланған түркий поэзиядә, шуниң билән бирқатарда түркий вә парстиллиқ әдәбиятлардики умумий сюжетлар, образлар, мотивлар вә тәсвирий васитиләр бу хәлиқләр арисидики охшашлиқларни вә пәриқләрни көрситиду. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, иран вә түркийтиллиқ поэзиядә пәриққә қариғанда охшашлиқлар, бир умумий әнъәниләр, өзара зич бағлинишлар бесимирақ. Бу, биринчидин, ислам дининиң, бирпүтүн мусулман идеясиниң тәсир күчи екәнлигидин болса, иккинчидин, иран вә түркий хәлиқләрниң хошнидарчилиғидин, тәғдириниң бир екәнлигидин келип чиққан еди. Уйғур муһәббәт дастанлирини әйнә шу нуқтәий нәзәридин үгиниш вә уларниң түркий поэзиясидики орнини ениқлаш һәм униңға тегишлик баһа бериш муһим әһмийәткә егә.

Рәхмәтҗан ЙҮСҮПОВ,
филология пәнлириниң намзити.