• Йеңилиқлар
• 09 Қыркүйек, 2020

«Билип қойғин, Уйғур дегән мошундақ»

Сәнъәт — хәлқимизниң бебаһа ғәзниси. Шуңа болса керәк, шәхсән өзәм миллий сәнъитимиз дуниясида болуватқан һәрқандақ өзгиришләргә алаһидә көңүл бөлимән. Бу мақалини йезишқиму мошу нәрсә түрткә болди. Ениғирағи, мошу жили иҗра қилинип, яшлар арисида аммибаплиққа айлинип үлгәргән шуарлиқ қериндишимиз Билал Әнвәрниң «Яр саңа» намлиқ нахшиси сәвәп болди. Уқушсам, бу нахшиниң мәтини билән аһаңи Қазақстанда йезилипту. Қизиқ. Буниңдин хелә жиллар илгири Илия Бәхтияниң сөзигә йезилған «Уйғур дегән мошундақ» намлиқ нахшиниң аһаңи тарихий Вәтинимиздә барлиққа кәлгәнлиги ядиңларда болса керәк. Өткән әсирниң 90-жиллири Үрүмчи шәһиридә нәшир қилиниватқан журналларниң биридә Кеңәш Иттипақи язғучи-шаирлириниң әсәрлири бесилған екән. Уларниң арисида Илия Бәхтияниң «Уйғур дегән мошундақ» намлиқ шеириму бар еди. Бу шеирни композитор Абләһәт Аблеким бәк яқтуруп қелип, музыка иҗат қилиду. У нахшини дәсләп ШУАРдики нахшичилар ейтип жүрди. Кейин Қазақстандики «Тәклимакан» ансамблиму уни өзиниң репертуариға қошти. 2000-жили ШУАРдики даңлиқ нахшичи Мөмүнҗан Аблеким бу нахшини қайта ишләп, ейтип чиқти. Бу нахша та мошу күнгичә хәлиқ арисида ейтилип кәлмәктә. Хәлқимиз сәнъити тарихида мәңгү мирас болуп қалған бу нахша мошундақ дунияға кәлгән екән. Мана шуниңдин кейин у икки яқтики уйғурларниң достлуқ көрүгигә айланди.
Әнди биз башта гепини қилған «Саңа яр» намлиқ нахшиниң муәллиплири ким? Бу соалға җавап елиш үчүн көп издәндим. Сәнъәт йолида жүргән талай ака-инилар билән һәмсөһбәттә болдум. Төвәндә уларниң пикирлирини гезитханларниң диққитигә һавалә қилмақчи болуватимән. Билал Әнвәрни қазақстанлиқ уйғурларға тонуштурған ким? У «Uyghur Music» намлиқ каналниң муәллипи Әзизҗан Азатов екән.
– Билал Әнвәр билән қоюқ арилишип келиватқинимизға икки жилдәк болуп қалди, – дәйду Әзизҗан. – У яқ билән «WeChat» торбети арқилиқ алақилишип туримиз. У маңа у тәрәптики сәнъәткарларниң нахшилирини, мән бу тәрәптики сәнъәткарларниң нахшилирини йоллаймиз. Һәм барлиқ йеңи чиққан нахшиларни өзәмниң ютуб торбетидики сайтқа салимән. Шу канал арқилиқ хәлқимиз йеңи-йеңи нахшилардин хәвәрдар болуп туриду. Мән, башта ейтқинимдәк, қазақстанлиқ сәнъәткарларниң нахшилирини у яққа йоллидим. Уларниң арисида Шаһмурат Баһамов билән Аблеким Турсуновниң нахшилири у тәрәптики қериндашлиримизниң қизғин алқишлириға еришти. Һазир у яқта уларни тонумайдиған киши йоқ. Билал Әнвәрму уларниң нахшилирини бәк яқтуруп қалди. Шундақ қилип, қазақстанлиқ сәнъәткарлар билән һәмкарлиқта бир нахша йезишни нийәт қилди. Нахшиниң музыкисини язидиғанға көплигән бәстикар композиторларниң намзатлирини көрсәттим. Улар арисидин Билал Илияр Мәшүровни таллавалди. Шундақ қилип, Илияр акимиз нахшиниң музыкисини язди. Нахшиниң музыкиси тәйяр болғанда Билал Әнвәргә йоллидим. Униңға мәтинини авал шуарлиқ қериндашлиримиз йезип көрди. У мәтинләр нахша музыкисиға тоғра кәлмәй, Илияр Мәшүров Камунар Турсуновқа мураҗиәт қилиду. Бизниң у яқтики сәнъәткарлиримиз билән болған һәмкарлиғимиз мошу нахша биләнла тохтап қалмайду. Йәнә көплигән йеңи нахшиларни йезиш оюмизда бар.
— Билал Әнвәрни сиртидин тонуймән, амма өзи билән һечқандақ тонушлуғум йоқ, – дәйду Камунар Турсунов. – У жигиткә нахша мәтинини йезиш — ухлисам чүшүмгә кирмигән. Бир күни бәстикар композитор Илияр Мәшүровтин «Билал Әнвәргә бир музыка язған едим, музыкиси тәйяр, әнди мәтини керәк болуватиду» дегән тәкливидин кейин, дәрһал бу ишни қолға алдим. Шундақ қилип, «Саңа яр» нахшиси дунияға кәлди.
Камунар «Ғашық жүрек», «Любимые цветы», «Seni зok seviyorum», «Тук-тук», «Мама» вә көплигән нахшиларниң муәллипи.
– Бир күни Әзизҗан инимиз арқилиқ Билал Әнвәр билән хәвәрләштим, – дәйду нахшичи Шаһмурат Баһамов. У маңа мениң нахшамни ейтиш нийити барлиғини ейтти. Мән қарши болмидим. Андин бу нахшиниң музыкиси һәм сөзини ким язғанлиғи һәқтә сорап, қазақстанлиқ сәнъәткарлар билән һәмкарлиқта бир нахша йезиш үмүти барлиғиниму билдүрди. Мән буни аңлап, хошал болдум һәм үмүтигә йетишигә ақ йол тилидим.
«Тарим» ансамблиниң рәһбири — Полат ака Һезимов көпни көргән сәнъәткар акилиримизниң бири. «Уйғур дегән мошундақ» дегән нахшиниң тарихиниму Полат акамдин аңлиған едим.
— Әлвәттә, сәнъитимиздә болуватқан өзгиришләр, сәнъитимиз тарихи һәққидә толуқ билмисәмму, бираз хәвирим бар, – дәйду Полат Һезимов. – Бу йеңи нахша һәққидә мән пәқәт яхши пикирдә. Сәнъәттә чегара һәм чәк болмайду. Бу кәби нахшилар көп. Өзбәкстанниң хәлиқ артисти Юлтуз Усманованиң қазақстанлиқ шаир Молутҗан Тохтахунов билән һәмкарлиқта язған «Шох бала» нахшисини мисалға алсақ болиду. Бизниң «Тарим» ансамблиниңму репертуарида мошундақ нахшилар бар. Мәсилән, «Уйғурумниң дописи» намлиқ нахшиниң сөзини шуарлиқ шаир Алимҗан Абдурахман язған. Һәм «Вәтән» дегән нахшимизниң сөзиму шу яқтин.
Шәхсән өзәм башқуртстанлиқ татар қериндишимиз Флюра Шарипова билән бирликтә бир нахша йезиватимиз. Өзбәкстандики даңлиқ нахшичи Мансур Ташматовқиму бир нахшиға тутуш қилдим. Амма икки мәмликәттә яшаватқан бир милләт һәмкарлишип, бир тилда нахша язған бөләк. Бир мәмликәттә туруп икки милләтниң бир тилда нахша ейтиши — алаһидә нәрсә. Шуңа һазирқи яшлиримизниң ейтиватқан нахшилириға һечқандақ қаршилиғим йоқ. Улар нахшини мәйли хит қилимән дәп ейтсун, мәйли өзгә милләтниң аһаңини, тилини арилаштуруп ейтсун, әвзили, улар сәнъитимизгә бир йеңилиқ киргүзүватиду. Амма һәргиз миллийликни йоқитип қоймаслиқ керәк. Чүнки миллийликниң йоқ болуп кетишигә йол қоймайдиған акилиримиз, инилиримиз бар. Шәхсән өзәм заманивий нахшиларни язсамму, нахшидики миллий пурақни йоқатмаймән. Өзимизниң нахшилирини ейтиштин башқа өзгә тиллиқ нахшиларни орунлашниң өзиму бир сәнъәт. Һә, әнди бизниң нахшилиримизни өзгә милләтниң ейтиши — биз үчүн чоң хошаллиқ. Мәсилән, Россиядики даңлиқ нахшичи Виктория Макарская чоң сәһниләрдә та мошу күнгичә Мурат Насировниң «Ойлаймән сени» намлиқ уйғурчә нахшисини иҗра қилип келиватиду. Макарскаяниң ейтишичә, бу нахшини униңдин тамишибинниң өзи сорайдекән. Шундақла қазақ сәнъәткарлириниң репертуаридиму уйғурчә нахшилар көп. Мәсилән, Бибигүл Төлегенованиң, Роза Рымбаеваниң репертуарлирида уйғур нахшилири бар. Роза Рымбаеваға мән өзәмму бир нахша йезип бәргән. Һәм 80-жиллири Роза Рымбаева Мурат Әхмәдиев билән бирликтә уйғурчә нахша иҗра қилди. Бизниң сәнъәткарлар арисидиму өзгә тилда нахша ейтидиғанлар көп. Бизниң репертуаримиздики «Қазақ елі» намлиқ нахша, Дилназ Әхмәдиеваниң «Дәрвишләр» топиниң репертуаридики нахшилар сөзүмгә испат болалайду.
— Һазир бизниң яшлиримиз торбәтлирини үнүмлүк пайдилиниш арқилиқ, көплигән йеңилиқни вуҗутқа кәлтүрди. «Саңа яр» намлиқ нахша шуларниң бири, – дәйду «Дәрвишләр» топиниң әзаси Райим Һәмраев. – Бу кәби йеңилиқларға мән пәқәт яхши пикирдә. “Сәнъәттә чәк болмайду”, дегән уқумни һәрким һәрхил чүшиниши мүмкин. Мән буни икки милләт сәнъәткарлириниң бир-бири билән тәҗрибә алмаштуруши, бир-бириниң музыкисини, тилини қәдирләш мәхситидә ейтиватиду, дәп билимән. Сәнъәткарниң қандақла нахша яки музыка иҗра қилишидин қәтъий нәзәр, әвзили, тиңшиғучи униң қайси милләтниң оғли яки қизи екәнлигини дәрһал биливалиду. Мундақ сәнъәткар аләмгә пәқәт өзинила әмәс, милләтниму тонутиду. Сәнъәт мәйданиға кәлгән һәрқандақ инсан пәқәт алдиға қарап меңиши керәк. Өзгә тилда нахша иҗра қилсиму, униңдики миллий пурақни йоқатмаслиқ керәк. Биз «Дәрвишләр» топиму шулар қатаридин. Мәсилән, бизниңму репертуаримизда, қазақ тилида «Туған ел», «Той», «Сағындым», «Айнала», «Ақ жайық», «Доссыз өмір – Бос Өмір», фарси тилида «Зебо», «Дильбарижон», һинд тилида Мехбуба», әрәп тилида «Абдель Кадыр» намлиқ нахшилиримиз моҗут. Бу нахшиларниң һәрқайсисида миллий пурақ байқилип туриду. Нахшиларни яритиштики мәхситимиз пәқәт миллий саз нахша билән тохтап қалмай, йеңилиқ киргүзүш. «Һазирқи яшлиримиз миллийликни унтиди» дегән пикирму моҗут. Тоғра. миллий сазни билиш яки миллий нахша ейтиш үчүн маһарәт вә тәҗрибә керәк, тәҗрибә жиғиш үчүн билим елиш керәк. Шуңа мениң һазирқи яш сәнъәткарларға беридиған мәслиһитим: оқуп, билимини ашуруш керәк. Чүнки сәнъәт талант билән бирликтә билимниму тәләп қилиду.
Хулләс, уйғурниң қандақлиғини тонутуш үчүн биринчи новәттә заман тәливигә лайиқ билим елиш һаҗәт.

Гүлнарәм АБЛИЗ.