• Әхбаратлар еқими
• 17 Қыркүйек, 2020

Мәддаһлиқ сәнъити

Мәддаһлиқ уйғурларда иҗтимаий кәсип сүпитидә кәң умумлашқан адәт болуп, мәддаһлар әҗдатлиримизниң етиқат-адәтлирини, хәлиқ ичидики мәшһур һекайә-дастанларни, хәлиқ қәһриманлири тоғрисидики ривайәт-қиссиләрни, шуниңдәк ислам тарихидики зор вақиәләрни өзигә хас услуб вә маһарәт билән ағзаки тил сәнъитигә мунасип баян қилған.
Иптидаий дәвирдә, йәни йезиқ иҗат қилинмиған шараитта, иҗаткарлиримиз турмушта йүз бәргән зор вақиәләрни, уруш-жәңләрни, ата-бовилиримизниң батурлуқ қәһриманлиқлирини вә башқа хатириләшкә әрзигидәк әһвалларни һәрхил усуллар билән, җүмлидин ағамча түгүш, яғачқа һәрхил нәқшүләрни оюш (бу хил усуллар дуниядики башқа қедимий милләтләрдиму болған) қатарлиқ шәкилләрдин пайдилиниш билән биллә ағзаки баян қилиш усулиниму қолланған. Йәни хатириләш қиммити болған мәлуматлар уруқ-қәбилә ақсақаллири яки уруқ-қәбилә арисидики мөтивәрләр тәрипидин өз қовмилириға, ата-анилар тәрипидин балилириға йәткүзүлүп, әвлатму-әвлат тарқилип кәлгән. Йезиқ иҗат қилинғандин кейинму бу усул өз қиммитини йоқатмиған. Миладийә 840-жили ғәрипкә көчкән уйғурлар Турпан, Бәшбалиқ вә Тарим ойманлиғи, Йәттису, Памир әтраплириға келип, Идиқут һәм Қараханийлар ханлиқлирини қурғандин кейин, илим-пәнниң риваҗлиниши, җүмлидин әдәбият, тарихшунаслиқ вә башқа илимларниң тәрәққий қилиши түпәйли мәддаһлиқ бара-бара хәлиқ арисидики еғиз әдәбияти хусусийитигә егә болған.
Мәддаһлар адәттә жут арилап, барғанла йеридә бирнәччә мәйдан мәддаһлиқ маһаритини көрсәткән. Улар алди билән кишиләрни көпирәк топлишидиған җайни таллап, әплик сорун һазирлап, кишиләрни өзигә җәлип қилишни билгән. Кишиләр топлашқандин кейин, мәддаһ өзи сорунниң оттурисида туруп, авал бирнәччә кәлимә сөз қилиду. Андин сол қоли билән сол қулиғини тутуп туруп, өзиниң бар маһаритини ишқа селип, хәлиқ арисида тарқилип жүргән һекайә-дастанларни сөзләшкә башлайду. Улар хәлиқ турмушиниң һәммә саһаси билән, болупму хәлиқниң миллий психикиси адәт-әнъәнилири билән зич бағлинишлиқ болғанлиғи үчүн, кишиләрдә, болупму яшанғанларда зор қизиқиш һасил қилатти. Мәддаһ таза қизиқ йеригә кәлгәндә, униң шагирти яки ярдәмчиси (көпинчә кичик балилар) үнлүк авазда «Һәқ, раст!» яки «Бәрһәқ!» дегәнгә охшаш товлашлар билән қоллап-қувәтлишиду. Шуниңдин кейин аңлиғучилар миннәтдарлиқ сүпитидә мәддаһқа пул яки башқа нәрсиләрни бериду.
Уйғур мәддаһлиқ сәнъити гәрчә узун жиллардин буян түрлүк сәвәпләр түпәйли унтулуп қалған болсиму, йеқинқи жиллардин бери йәнә сәнъәткарлар тәрипидин хәлқимиз ичидә, җәмийәттә барлиққа кәлгән изгү ишларни қилип, халисанә меһнәт көрситиватқан хәлиқпәрвәр шәхсләрни тонуштуруш йүзисидин йеңичә мәзмун, йеңичә шәкил билән өз қиммитини һеликәм сақлап кәлмәктә.