• Әдәбият гүлзари
• 17 Қыркүйек, 2020

Иҗадий роһ вә тинмай издиниш лазим

«Журналниң 10-саниниң йоруқ көргәнлигигә чәксиз хурсән болдум» яки «Бизниң тәшналиқ билән күтидиған нәшримизгә айланған «Иҗаткарниң» новәттики 10-саниниң биз, оқурмәнләр, билән үз көрүшкәнлигидин дилимиз бәк сөйүнди. «Иҗаткарниң» кәлгүси паалийитигә утуқ, өзлириниң җапалиқ иҗадий издинишлири бәдилигә бизгә мошундақ сүпәтлик бир журнал тәғдим қиливатқан тәһриратқа амәт вә мәшәқәтлик әмгигигә чидам-бәрдашлиқ тиләймиз» қатарлиқ тәбрик, тиләкләр, очуғини ейтқанда, электронлуқ почтимизға толуп кетиду, дәп ойлиғандим. Әпсус, һәтта бизниң аз сандики оқурмәнлиримизму бу хилдики тәбрикләрни йоллимиди, үмүтлиримиз ақланмиди. Шундиму қисқа вақит ичидә кәң амминиң мәлум қисми арисида аммибаплиққа еришишкә муваппәқ болалиған һәм заманивий әдәбиятимизни йеңи бәдиий һарарәт билән нурландуруватқан (бу айрим оқурмәнлиримизниң журналға бәргән баһаси) «Иҗаткар» тәдриҗий рәвиштә, қәдәмму-қәдәм камаләт чоққисиға өрләп, өз пәллисини яратмақта.
Журналимиз сәһипилиридә өтмүштә надир әсәрләрни мәйданға етип, өзлиригә упримас һәйкәл орнитип кәткән мәшһур әдиплиримизниң, әллама- мутәпәккүрлиримизниң бесип өткән шанлиқ йоли билән иҗадийити азду-тола йорутулуватиду. Әсирләрдин бери миңлиған китапхумарларниң қәлбигә сиңип, онлиған әвлатни әқлий вә әхлақий мукәммәлликниң йеңи басқучиға йетәкләватқан ата-бовилиримизниң бүйүк билим-парасити һәмдә бүгүнки әдиплиримизниң мәһсули болған иҗадий нәмуниләр журналимизда давамлиқ бериливатиду.
Амма ушбу әдәбий нәшир барлиққа келип, паалийәт елип бериватқан үч жилға йеқин вақит ичидә, гәрчә биз саһа мутәхәссислиригә бирнәччә қетим мураҗиәт қилған болсақму, әдәбиятимизда йүз бериватқан йеңилиқ-өзгиришләр, әдиплиримизниң бүгүнки иҗадийити, уларниң қәлимидин пүтүлгән әсәрләр һәққидә, у яки бу иҗаткарниң йоруқ көргән новәттики китави яки иҗадийәт йолиға йеңидин қәдәм басқан яш қәләм саһиблириниң тунҗа топлими тоғрилиқ бесилған әхбарат-учурларни һесапқа алмиғанда, һазирға қәдәр әдәбиятшунас алимлиримизниң әң болмиса обзор характерлиқ бирәр мақалисиниң тәһриратимизға келип чүшкинини яки ана тилимиздики башқа нәширләрдә, шу җүмлидин миллий мәтбуатимизниң байрақдари болған «Уйғур авази» гезитида елан қилинғанлиғини әсләлмәймән. Язғучи, шаирлиримизниң әсәрлири әтраплиқ тәһлил қилинип, уларниң артуқчилиғи билән камчилиқлири сәмимий көрситилгән тәқризләр билән әдәбиятимиз җәрияниниң бүгүнки нәпәсидин учурларниң йезилмайватқанлиғи, шүбһисизки, әмәлий һәқиқәт.
Иҗадийәт үстидә пикир жүргүзгинимиздә әдәбиятимизниң, болупму нәсрий жанр камаләткә йәткән өткән әсирниң 60 – 80-жиллири көз алдимизға келиду. Әйни чағларда Зия Сәмәди, Һезмәт Абдуллин, Җамалидин Босақов, Йүсүпбәг Мухлисов, Мәсүмҗан Зулпиқаров, Йүсүп Илияс, Савутҗан Мәмәтқулов, ака-ука Қурван һәм Турған Тохтәмовлар, Шайим Шаваев вә башқа онлиған иқтидарлиқ қәләмкәшләр бәдиий прозиниң һәммә түрлиридә дегидәк үнүмлүк қәләм тәврәткәнди. Һазир биз кинәш вә чоңқур пәхир туйғуси ичидә яд етиватқан әшу әдиплиримиз өзлири таллавалған мавзуни ечип бериштә өшнисидики мәсъулийәтни чоңқур һис қилған һалда әстаидил издинип, җими оқурмән толиму қизғин қарши алған чоң-чоң әсәрләрни вуҗутқа кәлтүргән еди. Жуқурида мубарәк исимлири зикир қилинған вә исим-нәсиби тилға елинмай қалған қәләмкәшләрниң һәммиси дегидәк пүткүл зеһнини, әқил-вижданини, ғурур-иптихарини, еқидә-садақитини, арзу-арманлирини җаниҗан хәлқиниң бәхитлик турмуш кәчүрүшигә, муқәддәс ана юртиниң гүлләп-яшнишиға беғишлиған мәшһур намайәндилиримизниң һаят мусаписигә аит һәмдә җапакәш хәлқимиз бешидин кәчүргән тарихий вақиәләр тоғрилиқ әсәрләрни йезип, әдәбиятимиз тәрәққиятиға зор һәссә қошқанди. Әгәр биз бәдиий прозиниң асасий вәзиписи турмуш-мәишәтни реал, һәққаний әкис әттүрүштин ибарәт екәнлиги нуқтисидин гәп қозғисақ, ушбу әдиплиримизниң мәзкүр мәсилә һөддисидин шәрәплик чиққанлиғиға көз йәткүзимиз. Башқичә болушиму мүмкин әмәсти, чүнки әдәбиятимиз сүръәтлик риваҗланған өткән әсирниң 60 – 80-жиллирида әдиплиримизниң хелә чоң қошуни моҗут болуп, уларниң әсәрлири нәшир қилиништин бурун нәшриятлар тәһриратидики бәдиий кеңәшләрдә муһакимә қилинатти, салаһийәтлик мутәхәссисләрниң – әдәбий тәнқитчиләрниң әглигидин өтүп, кеңәш әзалири мақуллиғандин кейинла, басмиханиға әвәтиләтти. Йоруқ көргән һәрқандақ йеңи әсәр кейинирәк һәм диққәтчан оқурмәнниң, һәм тәқризчиләрниң нишаниға – объектиға айлинатти, ахир-ақивәт, әсәр өзиниң ғәрәзсиз, мунасип баһасини алатти. Тәқризчи әдип тәрипидин йол қоюлған камчилиқ, нуқсанларни сәмимий көрситип бәрәтти вә, нәтиҗидә, иҗаткарниң кейинки әсәрлири мукәммәллишәтти.
У чағларда әдәбий тәнқитму хелила тәрәққий қилғанди. Мәтбуат сәһипилиридә «Оқудуқ, пикир ейтимиз» рубрикиси астида оқурмән диққитигә сунулған йеңи әсәрләр һәққидә мунтәзим рәвиштә мақалилар бесилип туратти, әтраплиқ тәтқиқатлар – монографияләр нәшир қилинатти. Әдиплиримиз иҗадийити мавзусиниң кәңлиги, шәкли вә образларниң хилму-хиллиғи, дәвир роһини әйнән ипадиләш җәһәтләрдә сезиләрлик утуқларға еришкәнди. Язғучилиримиз әсәр қәһриманлириниң ички дуниясини, уларниң мүҗәзини иҗтимаий мунасивәттики мурәккәп тоқунушлар арқилиқ һәққаний, заман тәливигә мас-мувапиқ җанлиқ тәсвирләшкә тиришатти, давамлиқ издинәтти вә, ниһайәт, әсәр китапхан арисида қизғин бәс-муназирә қозғатти, униң муәллипи оқурмәнниң алқишиға бөлинәтти. Чүнки әдәбий тәнқитчиләр билән салаһийәтлик тәқризчиләр, гәрчә уларниң сани гәп болуватқан мәзгилдиму аз болушиға қаримай, әдәбий тәнқитниң әң муһим вәзиписи – әсәрдики «зәһәрлик чөпләрни қирқип, хушпурақлиқ гүлләрни пәрвиш қилиш» вәзиписи – һәққидики пикирни давамлиқ вә изчил рәвиштә оттуриға қоятти, иҗаткарлиримиз қәлиминиң техиму өткүрлишип, уларниң әсәрлириниң йәниму тәкамуллишишида һәл қилғучи роль ойнатти.
Әйни чағда бәдиий әдәбиятниң әң мурәккәп жанрлириниң бири болған драматургияму хелә убдан риваҗланған еди. Миллий театримиз сәһнисидә тәрҗимә спектакльлар билән бирқатарда тамашибинни бирдә күлдүрүп, бирдә жиғлатқан, әдиплиримиз тәрипидин йезилған драматургияниң һәммә шәкли – комедия, трагедия, фантасмагория, драмилар сәһниләштүрүлүп, көрәрмән узақ вақит тәшналиқ билән күтидиған вә тәкрар-тәкрар көрүштин ялиқмайдиған қоюлумларға айланғанди. Бу пьесиларниң бесим қисми тарихий мавзудики әсәрләр еди. Хаталашмисам, гәп болуватқан жилларда театримиз драма трупписи репертуариниң асасий қисмини тәрҗимә пьесилар әмәс, язғучи-драматурглиримизниң спектакльлири тәшкил қилди.
Һазирчу? Һазир әһвал тамамән башқичә. Кейинки чарәк әсир ичидә ана тилимизда һәрхил мавзуда интайин көп китап йоруқ көрди. Еринмигәнниң һәммисила китап язди. Оқурмән диққитигә сунулған бу нәшрият мәһсулатлириниң бир қисмини китап дейишкә тилиңиз бармайду. Уларни мурәккәп әдәбият нәзәрийиси нуқтисидин тәһлил қилип, аварә болушниңму һаҗити йоқ, чүнки бәзи китапларниң дәсләпки сәһипилирини оқупла, бу «әсәр» аталмишниң муәллипи немә демәкчи екәнлигини пәқәт чүшинәлмәйсиз. Униң бәдиийлиги, алға сүрүлгән пикир, ғайә вә һаказилар тоғрилиқ мулаһизиләрни жүргүзүп, қиммәт вақтиңизни сәрип қилишниң өзи артуқ. Җүмлиниң қәйәрдин башлинип, қәйәрдә ахирилишидиғанлиғи, тиниш бәлгүлири билән имла қаидилиригә мутлақ әмәл қилинмиғанлиғи, униң һәрбир бетидики қалаймиқанчилиқлар, нәтиҗидә сиз, оқурмәнни, чарчитиду, муәллипкә болған, силиқ ейтқанда, ғәзивиңизни қозғайду, китапни сетивалған қип-қизил пулиңизға ичиңиз ағрийду. Йәнә бир мәртә тәкитләймән: бу гәпләр һәммигә әмәс, айрим «әдипләргә» нисбәтән ейтиливатиду.
Һәрқандақ спортчиниң яхши нәтиҗиләргә еришип, бәләнт чоққиларни тиз пүктүришидә униң мәшиқләндүргүчиси бебаһа роль ойнайду, өзини илим-пәнгә беғишлимақчи болған яш тәтқиқатчини униң илмий рәһбири – устази тилсиматлар алимигә йетәкләйду, яхши китапниң арқисида муһәррир туриду. «Устази йоқниң тутами йоқ», «Устаз көрмигән шагирт һәр муқамда йорғилар» қатарлиқ һекмәтләр бекар ейтилмиған.
Әпсус, бүгүнки күндә тәһрирләнмигән, «устаз» көрмигән, басмиханиға әвәтилишниң алдида – қолязма һалитидә – өзгиләрниң диққәт-етивариға һавалә қилинмиған, мутәхәссисләрниң пикирлири инавәткә елинмай йоруқ көргән китаплар йоқ әмәс. Йәнә техи бу хилдики «әдипсимақлар» көк тийинға турмайдиған непиз, җиқ дегәндә аранла үч-төрт басма тавақни тәшкил қилидиған бир китавини нәшир қилдуруп, өзини «кәспий язғучимән» дәп көкрәк керип жүридиғинини демәмсиз. Бәзидә мәтбуатимизму әшундақларниң түгминигә су қуюп, өз сәһипилиридә уларни шаир яки язғучи дәп тәрипләп кәлмәктә. Яхшиси, иҗадийәткә бәл бағлиған мундақ бурадәрләр бир қанунийәтни һемишәм ядида тутқини әвзәл: издиниш, тинмай издиниш, йәнә издиниш вә кәмтар болуш.
Елимиз мустәқилликкә еришкәндин кейин, аридин оттуз жилға йеқин вақит өтти. Иҗтимаий турмушимизда ғайәт зор өзгиришләр, мислисиз йеңилиқлар йүз бәрди. Миллий әдәбиятимизму йеңи тәрәққият басқучиға қәдәм қойди. Өткән әсирниң үчинчи чаригидин башлап қәләм тәврәткән Әхмәтҗан Һашири, Йолдаш Азаматов, Абдухалиқ Махмутов, Алимҗан Бавдинов қатарлиқ истедатлиқ язғучилар бүгүн пешқәдәмләр сепидин орун алди. Йеңи өрләш дәвриниң роһи вә сәлтәнити ичидә иҗадийәт мәйданиға биртүркүм яшлар кәлди. Улар чаминиң йетишичә аппақ чоққилири көккә тақашқан егиз вә қери тағни әслитидиған қедимий әдәбиятимизға варислиқ қилип, униң ронақ тепишиға мунасип төһписини қошмақта.
Мәзкүр ихчам мақалида асасән нәсир һәққидә әрзимәс пикирләрниң илгири сүрүлүватқанлиғиниң сәвәви аддийла – нәзим кеңәш дәвридиму, һазирму көңлимиз су ичкидәк дәриҗидә йүксиливатиду вә буни һечким инкар қилалмиса керәк. Амма проза, болупму униң жирик түри болған роман иҗат қилған әдипләр санақлиқла. Бу әснада Әхмәтҗан Һашири, Алимҗан Бавдинов, Илахун Җәлилов, Тельман Нурахунов, Шавкәт Нәзәров, Дүрнәм Мәшүрованиң исмини тилға алалаймиз, халас. Раст, өзбәкстанлиқ қандишимиз Султан Җамал кейинки бирнәччә жилда бәш романини нәшир қилдуруп, оқурмән диққитигә һавалә қилди. Ақсақал язғучимиз Әхмәтҗан Һашириниң «Идиқут», «Баурчуқ арт текин» қатарлиқ икки тарихий романи, мәһсулдар әдип Алимҗан Бавдиновниң һәрхил мавзулардики «Мәһбус», «Өтнә аләм», «Сән нәдә, бәхит?», «Бири кам дуния», Илахун Җәлиловниң «Ату» паҗиәсигә беғишланған «Уйғур қирғини», Тельман Нурахуновниң «Бейиштики дозақ», Шавкәт Нәзәровниң «Қарғиш тәккән тәғдир», Дүрнәм Мәшүрованиң «Ана мираси», уйғур романчилиғиниң тәрәққиятиға чоң һәссә қошуп келиватқан Султан Җамалниң «Мир» нәшриятида йоруқ көргән «Дозақта тирик көйгәнләр», «Сирлиқ ғар», «Биз қайси уйғурлар?», «Тәңшәлмигән аләм», «Қурбаниң болай, хәлқим» романлири шулар җүмлисидиндур.
Мәнивий мәһсулат ишләпчиқириш, роһий озуқ бәрпа қилиш йолида һесапсиз кечиләрни уйқисиз өткүзүватқан, мустәқиллик жиллири китапхан билән үз көрүшкән жуқурида тилға елинған вә мубәрәк исим-шәрипи қәйт қилинмай қалған әдиплиримизниң әсәрлири тоғрилиқ мәтбуат сәһипилиридә диққәткә сазавәр бирәр жирик мақалә йезилмақ түгүл, һәтта шундақ романларниң моҗутлуғидин тамамән бехәвәр адәмләрниң бар екәнлигини әпсуслиниш билән қәйт қилишқа тоғра келиду.
Бәдиий прозиниң повесть жанри тоғрилиқму шундақ дейишимиз мүмкин. Һәр һалда, нәзим һәм нәсирдә охшашла иҗат қиливатқан Әхмәтҗан Исрапилов, шундақла Авут Мәсимов, Гүлбәһрәм Хошаева, Әкрәм Әхмәтов вә башқа язғучилар саһа тәрәққиятиға мунасип төһпә қошуп келиватмақта. Бу җәһәттин «Варис» әдәбий бирләшмиси әзалириниң издинишлириниму алаһидә тилға елишқа әрзийду.
Хош, бүгүнки иҗаткарлар турмушни қандақ васитиләр арқилиқ қандақ тәсвирләватиду? Уларниң әсәрлиридә мәишәт һәққанийити, турмуш чинлиғи қандақ бәдиий түскә егә болуватиду? Күндилик һаятимизда учришип туридиған муәммалар қандақ һәл қилиниватиду? Мурәккәп вә хилму-хил зиддийәтләргә толуп-ташқан яңза-яңза иҗтимаий мәсилиләр қандақ йорутулуватиду? Бу әсәрләрниң бәдиий қиммити қандақ? Уларда қандақ алаһидиликләр муҗәссәмләнгән? Муһими, бу әсәрләр оқурмәнни қайил қилаламду? Бу хилдики соалларниң җававини саһаниң салаһийәтлик мәтәхәссислири ихтияриға қалдурушни әқилгә мувапиқ, дәп һесаплаймән.

***
Кейинки вақитларда шәхсән мән икки сиңлимиз – Гүлназ Сәйдуллаева билән Сабирәм Әнвәрованиң иҗадийитидин бәк мәмнун болуп жүримән. Сабирәмниң бир-икки һекайисини гезит сәһипилиридин оқуп, рази болдум. Өзиниң иҗадий паалийитидә тохтимай йүксәк чоққиларға интилип келиватқан Сабирәм йәниму издинип, тиришчанлиқ көрсәтсә, яхши шаирә һәм ғоллуқ журналист болуш билән биллә, китаплирини оқурмән издәп жүрүп оқуйдиған язғучиға айлинидиғанлиғида шүбһә йоқ. Әнди Гүлназниң мәтбуатта елан қилинған һекайилирини оқуғинимда бир һозурланған болсам, журналимизға йоллап бәргән һекайисини тәһрирләш җәриянида сиңлимизға йәнә бир қетим апирин әйлигәндим. Мени Гүлназниң һекайилириниң сюжети, композицияси, қәһриман-персонажларниң ички психик һалити билән уларниң иш-әмәллириниң мәсъулийәтлик қәләм саһиби тәрипидин маһиранә ечип берилишила әмәс, әң муһими, муәллип тилиниң бәк бай вә раванлиғи қайил қилди. Қәләмкәшниң тинмай издиниватқанлиғи, болупму тарихий Вәтинимиз әдиплириниң әсәрлирини көп оқуйдиғанлиғи көзгә ташлинип туриду.
Гүлназ Сәйдуллаеваниң һекайилири реал турмуштин елинғачқа, оқурмән қәлбигә йеқин. Улардики вақиәлик әмәлиятқа уйғун, шуңа у китапхан диққитини бирдин өзигә тартидиған сехрий күчкә егә. Бәдиийлиги җуқури, җәлипкар вә оқурмәнгә зор эстетик зоқ беғишлайду. Әгәр биз һаят, турмуш-мәишәтни бир сәһнә дәп тәриплисәк, биз, адәмләр, униңда роль ойнаватқан актерлар. Бәзиләр иҗабий, бәзиләр сәлбий. Муәллип өз әсәрлиридә оқурмән қәлбини чоқум ләрзигә салидиған, һаятта учришип туридиған меһриван, растчил, дилкәш, ақ көңүл һәм саддә адәмләр билән сахтипәз, бехил, ачкөзләр тоғрилиқ сир чекиду. Гүлназниң һекайилирини оқуш җәриянида сиз, муһтәрәм китапхан, җәзмән әсәр қәһримани билән тәң жиғлап, тәң күлисиз, һекайә персонажиниң бәхитсизлиги, униң бешиға кәлгән күлпәтләр сизниму ихтиярсиз беарам қилиду, һәтта көзлириңиздин тарам-тарам яш ақиду. Муәллип көплигән, һәр һалда мән оқуған, әсәрлиридә алийҗанаплиқ билән рәзилликниң мунасивитини тоғра һәл қилиш арқилиқ оқурмәнни «Яхшидин үгинип, ямандин жиркинишкә» дәвәт қилиду.
Һәрқандақ бәдиий әсәрниң бирдин-бир вә әң асаслиқ васитиси – тил. Сөз сәнъити өз башланмисини хәлиқ еғиз иҗадийитидин алиду. Әҗдатлиримиз вуҗутқа кәлтүргән еғиз әдәбияти нәмунилири миңлиған жиллар давамида әвлаттин-әвлатқа өтүп, шу җәриянда силиқлинип, техиму раванлишип, бүгүнки күнгичә йетип кәлди. Чөчәк-тепишмақларда, мақал-тәмсилләрдә, бейит-қошақларда, әпсанә-ривайәтләрдә тилимизниң җими җәвһири жуғирилған. Мәшһур язғучилиримизниң һәммиси дегидәк фольклорни – алтун мирас, есил ғәзнимизни – яхши өзләштүргәчкә, уларниң қәлимигә мәнсүп әсәрләр кәң амминиң һөрмитигә бөлинип, ушбу китапларниң муәллиплири шөһрәт қазанған. Бу әдиплиримиз өз әсәрлиридә гәп-сөзләрни, җүмлиләрни, хәлиқ еғиз иҗадийити нәмунилирини маһирлиқ билән ишләткән. Һәрбир әсәр қәһриманиниң гәп-сөзлири, мәсилән, ейтайли, тәҗрибилик мойсәпитниң яшлиқ баһари орғуп турған қизиқ қанлиқ яшларниң гәп-сөзлиридин, алий тәбиқә вәкилиниң бепаян етизлиқта кәтмән чепиватқан қадақ қоллуқ деханниң гәп-сөзлиридин пәриқлиниши лазим. Бәдиий әдәбиятниң мошу қанунийәтлирини диққәт-етиварида тутқан әдип һечқачан яман әсәр яратмайду.
Мошу нуқтидинму Гүлназ Сәйдуллаева өз әсәрлири арқилиқ бизни, оқурмәнләрни, заманивий әдәбиятимизға чоң истедат саһибиниң қошулғанлиғини тән алдурди. Униң һекайилириниң тили толиму гөзәл болуп, китапханға ләззәт беғишлайду. Гүлназниң һекайилирини оқуветип, униң дуния классик әдәбиятиниң ярқин вәкили, улуқ рус шаири вә язғучиси А.С. Пушкинниң һеликәм өз актуаллиғини йоқатмиған: «Яш язғучилар, деханларниң тилини аңлап беқиңлар, силәр униңдин гезит һәм журналлардин тапалмайдиған талай-талай нәрсиләрни үгинивалалайсиләр. Яш язғучилар, силәр тилниң гәвһирини билиш үчүн, хәлиқ һекайә-чөчәклирини оқуп туруңлар», дәп язғанлиридин яхши хәвәрдар охшайду, дегән хуласигә келисиз. Чүнки у һәрбир әсәрини қайсиду-бир әлламиниң: «Тил башқа сәзгү әзалиридин пәриқләнгән һалда, һәқиқәтәнму чечәкләп, мевә берәләйду», дегән нәқилигә әмәл қилип язидиғанлиғи, ениғирағи, һәрбир һекайисигә зор мәсъулийәт билән яндишидиғанлиғи көрүнүпла туриду.
Һәрқандақ хәлиқ әдәбияти тәрәққиятида тәрҗимә әсәрләр муһим орун егиләйду. Бәрһәқ, тәрҗимә өз алдиға чоң бир мавзу вә у әтраплиқ тәтқиқатни, чоңқур үгинишни тәләп қилиду. Бу әснада кеңәш дәвридә қериндаш вә чәт әл әдиплириниң нәзмий, нәсрий һәм драма әсәрлириниң хелә көп тәрҗимә қилинип, уйғур оқурмәнлириниң диққитигә сунулғанлиғини, бүгүнму ушбу саһада, гәрчә бурунқидәк сүръәтлик болмисиму, бирмунчә ишларниң елип бериливатқанлиғини тәкитләш билән чәкләнмәкчимән.
Шаир, тәрҗиман, педагог, XIX әсир рус әдәбиятида романтизм йөнилишиниң асасини салғучиларниң бири – В.А. Жуковский вақит өтүп, нәқилгә айланған: «Нәзим тәрҗимани – риқабәтчи, нәсир тәрҗимани – қул» дегән қанатлиқ сөзләр арқилиқ тәрҗиминиң, хусусән нәсирни тәрҗимә қилишниң нәқәдәр мүшкүл екәнлигини наһайити дәллиң тәрипләп бәргәнди. Тәрҗиман тилни мукәммәл билиштин ташқири муқәррәр рәвиштә чоңқур билим, мол тәҗрибә саһибкари болуши шәрт.
Биздә мошу хилдики хисләтләрни өзидә муҗәссәмләштүргән тәрҗиманлар, шүкри, болған. Уларниң арисида Шавдун ака Кебировниң орни алаһидә еди. У жирик тилшунас алим, рус, әрәп, парс тиллириниң йетүк билимдани һәмдә яман әмәс шаир болуш билән бирқатарда, интайин маһир, тоғриси универсал тәрҗиман еди. Шавдун ака нәзмий, нәсрий әсәрләр билән илмий, илмий-публицистикилиқ әмгәкләрни, һәтта чоң-чоң монографияләрни русчидин уйғурчиға, уйғур тилидин рус тилиға алий дәриҗидә тәрҗимә қилип, бу җәһәттә һечкимни алдиға өткүзмигән. Буниңдин бирнәччә жил бурун мәрһум болуп кәткән әшу акимизниң избасари мәйданға кәпту бүгүн. Шундақ. Гүлназ Сәйдуллаева өз лаяқитини намайән қилип, мени новәттики қетим «Барикалла!» дегүзди. Йеқинда Гүлназниң башқа тиллардин уйғурчиға әмәс, бәлки уйғурчидин рус тилиға тәрҗимә қилған бир һекайисини оқуп чиққандин кейин, мана шундақ хуласигә кәлдим.
Әхмәтҗан Исрапиловниң жирик әсәрлирила әмәс, қәрәллик мәтбуат сәһипилиридә елан қилиниватқан мақалә, очерклирини, һәтта қисқа-ихчам әхбарат, учурлирини оқуған адәм униң иҗаткарлиримиз арисида тили бәк бай, пәқәт өзигила хас услуб-маһарәткә егә сөз сәнъитиниң зәргари екәнлигини һәқлиқ рәвиштә бир еғиздин етирап қилишиду. Адәттә, мундақ язғучиларниң әсәрлирини тәрҗимә қилиш толиму тәс һәм көргәнла адәм бу хилдики мәсъулийәтлик ишни қолға елишқа җүръәт қилалмайду вә, очуғини ейтқанда, тола чағларда униң һөддисидин чиқалмайду. Гүлназ Әхмәтҗан Исрапиловниң пәлсәпивий мәзмунға толуп-ташқан көләмлик «Бир топ қушқач» сәрләвһилик һекайисини чоң маһарәт билән рус тилиға тәрҗимә қилип, йәнә бир қири билән көрүнди.
Әдәбиятимиз сепигә бөсүп кирип келип, өзиниң тәбиий истедати түпәйли даңқ чиқирип үлгәргән, қәлими һәм нәзимдә, һәм нәсирдә хелә тавланған Гүлназ Сәйдуллаеваға бәдиий прозиниң жирик жанрлириға дадил қол уруп, техиму чоң һәм мунәввәр әсәрләрни көпләп йезишиға үмүт қилғач, униңға иҗадий утуқ тиләймән.

***
Заманивий бәдиий прозиниң әң жирик жанри – уйғур романчилиғи һәққидә гәп қозғиғанда, рус тилида иҗат қиливатқан хәлқимизниң вәкиллири – Хәмит Һәмраев билән Абдувәли Садировни айлинип өтәлмәймиз. Әксичә, әмәлиятта уларниң исимлири биринчиләр қатарида тилға елиниши керәк, чүнки әң йеңи әдәбиятимиз тарихида бу икки язғучидәк пенталогия яратқан яки жигирмигә йеқин романниң муәллипи аталған әдип йоқ. Лекин бу язғучилар әсәрлириниң ана тилимизға толуқ тәрҗимә қилинмиғанлиғини вә мәзкүр қәләмкәшләр иҗадийитиниң һелиғичә мунасип баһасини алмиғанлиғини алаһидә зикир қилған орунлуқ бу йәрдә.
Узун жиллардин бери тәрҗимә саһасида үнүмлүк паалийәт жүргүзүватқан Хәмит Һәмраев бирдинла роман жанриға, йәнә келип тарихий мавзуға мураҗиәт қилип, «Кульджинский тракт» («Ғулҗа йоли») дилогияси билән әдәбиятқа кирип кәлди. Андин кейин униң рус тилида, жуқурида тәкитләнгинидәк, һәрбири бәш йүз бәттин ибарәт «Миссия ходжей» пенталагиясиниң (бәш китап) төрт томи арқа-арқидин йоруқ көрди. Пат-йеқинда мәзкүр түркүмниң ахирқи китави оқурмән билән үз көрүшмәкчи. Бу әснада мән гәпара язғучиниң буниңдин үч жилдәк бурун авал Алмутида, андин Түркияниң Стамбул шәһиридә әрәп йезиғи асасидики уйғур тилида нәшир қилинип, чәтәллик қандашлиримиз тәрипидин қизғин қарши елинған вә мәлум дәриҗидә бәс-муназирә қозғиған «Миссия ходжей» тарихий романиниң «Шади ғоҗа» дәп атилидиған биринчи китавини уйғур тилиға тәрҗимә қилғанлиғимни, түркүмниң уйғурчә «Ғоҗилар вәзипилири» дегән сәрләвһисиниң өзәмгиму, өзгиләргиму яқмиғанлиғи сәвәвидин, униң кейинки томлирини «Ғоҗилар нәйрәңлири» дәп өзгәрткәнлигимни қәйт қилип өтмәкчимән.
Абдувәли Садиров – үнүмлүк қәләм тәвритиватқан әдипләрниң бири. Рус тилида иҗат қилидиған бу язғучимизниң бир-икки сәргүзәштилик жанрдики романи ана тилимизға тәрҗимә қилинип, уйғур оқурмининиң яхши инкасиға еришти.
Рустиллиқ йәнә бир қериндишимиз Исмайилҗан Иминовниң исми китапханға убдан тонуш. Униң әсәрлириниң һәммиси дегидәк уйғур оқурмәнлири билән үз көрүшти. Анатиллиқ қәрәллик мәтбуат сәһипилиридиму давамлиқ бесилип келиватиду.
Бу язғучиларму әдәбиятимиз гүлшининиң рәңга-рәң гүлләр билән бейишиға, миллий әдәбиятимизниң йүксилишигә мунасип төһписини қошуватмақта.
Бүгүнки таңда умуммиллий әдәбиятимизниң, шу җүмлидин бәдиий прозиниң җош уруп, риваҗлиниши үчүн немә қилиш керәк? Қандақ ишлар әмәлгә ашурулуши лазим? Әдәбият мәйданиға кәлгән яшлиримиз өз зиммисигә жүкләнгән узун әсирлик тарихқа егә әдәбиятимизға варислиқ қилиш, бу хилдики аддий әмәс һәм мәсъулийәтлик мәсилини қандақ бәҗириши һаҗәт? Әдәбий тәнқит вә яки тәқризчиләр алдида қандақ вәзипиләр туриду?
Мәзкүр соалларниң җавави бирла: әдиплиримиз иҗадий роһни өзлиригә һәмра қилип, тинмай издиниши, «иҗадийәт» дәп атилидиған ушбу җапалиқ йолда давамлиқ чиниқип, дадил қәдәм ташлиши, йүксәк чоққиларға интилиши, мақалимизниң бешида исим-шәрипи тилға елинған даңлиқ язғучилиримиз әсәрлирини ялиқмай, тәкрар-тәкрар оқуп-үгиниши шәрт. Чүнки әқил-парасәтниң сөнмәс қуяши болған уларниң, бизниң бүйүк әҗдатлиримизниң, әллама-мутәпәккүрлиримизниң, мәшһур намайәндилиримизниң, нурлуқ сималиримизниң шанлиқ йоли вә шаһанә әсәрлирисиз һаят көкәрмәйду, мөҗүзә вә һекмәтләр туғулмайду, тилсиматлар сири ечилмайду. Шундақ қилғандила, иш-әмәллиримиз ронақ тапиду, қәлимимиздин үнчә-марҗан, мәрвайитқа қияс қилишқа болидиған әсәрләр пүтүлиду, уларниң муәллиплири әл сөйгән әдипкә айлиниду.

Малик МӘҺӘМДИНОВ,
«Иҗаткар» журналиниң
баш муһәррири.