• Дин вә җәмийәт
• 24 Қыркүйек, 2020

«Тоқ қосаққа аш тиққанниң совави болмайду»

Йеқинда Сәүдия Әрәпстанида истиқамәт қилидиған диний өлима, исламшунас Муһәммәт ЙҮСҮП билән дин вә әнъәнә, аилидики миллий тәрбийә, аниларниң һаяттики роли вә башқиму динимизға мунасивәтлик башқиму муһим соаллар әтрапида онлайн шараитида сөһбәтләшкән едуқ. Төвәндә гезитханларниң диққитигә әйнә шу сөһбәтни һавалә қиливатимиз.

Шәмшидин АЮПОВ,
«Уйғур авази»

– Муһәммәт, нурғун кишиләр кичигидә аилә тәрбийисиниң йетәрсиз болғанлиғидин билишкә тегишлик нурғунлиған муһим нәрсиләрдин бехәвәр қалиду яки ундақ әмәсму?
– Мениң қаришимчә, буни мурәккәп наданлиқ дәймиз. Чүнки мундақ кишиләр өзиниң билмәйдиғанлиғини сәзмәйду.
Әгәр мән өзәмни мисалға алсам, мени йетиштүргән вә оқутқан киши анам еди. Рәмити мәдрисә һаятидин һаман турмуш һаятиға йөткәлгән, мәдрисидә оқуғанлирини бир-бирләп аилисидә тәдбиқ қилған, һәқиқий диянәтлик вә гөзәл әхлақлиқ аял болуп, аилимиздикиләргә вә хошниларға үлгә еди. Тилим чиқип бир нәрсиләрни дейишкә башлиған чеғимдила маңа авал кәлимә шаһадәтни үгитип, ағзимға иман салған киши йәнила шу анам еди. Мән алтә яшларға киргән чеғимда қолумдин йетиләп нериқи кочидики Айшәмхан хәлипәмгә қуръан оқушқа апирип бәргәнму — анам. Маңа қуръан оқушни, китап оқушни вә намаз өтәшни үгәткән киши, тунҗа устазим Айшәмхан хәлипәм исимлиқ аял еди. Рәмәтлик устазим өмрини яш-өсмүрләрни оқутуш, қиз-аялларға дәрис бериш, вәз-нәсиһәт қилиш вә уларни тәрбийәләш ишлири үчүн атавәткән өлима аял болуп, һеч ятлиқ болмиған екән. Мән оқуватқанда у йеши йәтмиштин ашқан момай еди, амма тени сақ, наһайити һошияр, зерәк, тәқвадар вә ғәйрәтлик аял болидиған. Мән бу тунҗа устазимни хели-хели өлималарға тәң қилмаймән. Ана вәтинимдә мошундақ нам-нишансиз унтулуп кәткән Айшәмхан хәлипәмләрдин йүзләп, миңлап барлиғиға ишинимән.
Навада, пеқирниң һазирғичә қолға кәлтүргән азду-тола әмгәклири «бир нәтиҗә», дәп қаралса, шу нәтиҗини кәлтүрүштә маңа үмүт вә мәдәт болған, мени қоллап ярдәм қилған, мән вә пәрзәнтлирим үчүн чечини сүпүргә қилған киши йәнила аялдур. У болсиму, қәдирлик аялим еди. Көңүл хатирҗәм болмиса, аилидә һөзүр болмиса, улуғвар ишларнила әмәс, аддий нәтиҗиләрниму қолға кәлтүргили болмайду. Аялим аилиниң жүкини көтириш, пәрзәнтлиримни тәрбийиләш вә беқиш қатарлиқ муһим вә җапалиқ ишларни үстигә алғанлиғи үчүн, маңа бәһузур олтирип йезиш, тәлим қилиш пурсити яритилди. Демәк, мениң ғәлибилиримниң арқисида пәқәтла аяллар бар десәм мубалиғә болмас. Чүнки ағзимға тунҗа болуп иман салған киши — аял, тунҗа болуп маңа Аллаһниң каламини үгәткән киши аял, оқуғанлиримни оттуриға чиқириш ишлиримда мени қоллап- қувәтләп арқамда турған кишиму — аял. Мән уларниң һәммисигә чин көңлүмдин рәхмәт ейтимән вә уларға бир өмүр қәриздар екәнлигимни етирап қилмай туралмаймән.
– Бизниң тарихимиздиму, Назугум, Майимхан, Йәттә қизлирим, Ипархан қатарлиқ йүзлигән, миңлиған қиз-аяллар хәлқимизниң қәлбидә қәһриманлиқниң абидилири болуп сақлинип келиватиду әмәсму?
– Тоғра. Улар билән биллила, Аллаһ йолиға өзини атиған, яш әвлатларни диний вә миллий аңда тәрбийәләштә зор нәтиҗиләрни қазанған, бу йолда шеһит болған уйғур қиз-аяллири һелиму хәлқимизниң қәлбидә яшимақта. Ана вәтинимизниң шәһәр вә йезилириниң һәрбир мәһәллисидә оқуш-оқутуш ишлирини елип баридиған, җай-җайларға берип қиз-аялларға вәз-нәсиһәтләрни орунлаштуридиған өлима аяллар «Бүвүм» дәп атилатти. Улар наһайити җәңгиварлиқ билән паалийәт елип баратти, улар әрләргә нисбәтән қорқмас келәтти, бүвүмләрниң диний хизмәтлири өлималарниңкидин һәргиз аз әмәс еди. Униң үстигә улар милләтниң тунҗа муәллимлири болған аниларни тәрбийиләтти.
– Бүгүнки күндиму әрләр билән охшашла җапа тартиватқан, түрмиләргә қамалған, һәтта шеһит қилинған аял өлималиримиз, аял зиялилиримиз вә аял язғучилиримиз аз әмәсқу?
– Раст ейтисиз. Түркия, Оттура Азия җумһурийәтлири вә бәзи Европа дөләтлиридә диний вә миллий тәлим-тәрбийә саһасида җан көйдүрүп ишләватқан, барлиғини әвлатлиримизниң келәчиги үчүн атап хизмәт қиливатқан сансизлиған аял қәһриманлиримиз һәқиқәтән йетәрлик, десәк, һәргиз хаталашмаймиз. Шәхсән мән Алмута шәһиридә һәр милләттин болған житим балиларни жиғип, уларни өз анисидәк беқиш билән биллә, муәллимләрни тәклип қилип, уларни оқутуп тәрбийәләватқан, һәтта рус вә немисниң балилириниму айримай беқип, тәрбийиләп, мусулман қилип, қатарға қошқан Аминәхан һаҗим Һаҗибаевани яхши билимән. Мән у уйғур аялиниң житимлар үчүн тәсис қилған ятақханилирини зиярәт қилип, униң ғәйритигә һәйран қалған едим вә һазирму униңға апирин ейтимән. Қисқиси, уйғур аяллириниң һәрқандақ бир ишни әстаидил, қетирқинип вә наһайити диққәт билән иш қилиш хусусийитигә егә екәнлиги һәммә етирап қилидиған бир реаллиқтур. Америка, Канада, Япония вә Европа қатарлиқ дөләтләрдики дөләт органлири саһасида вә мәмурий идариләрдә ишләйдиғанлар арисида әрләрдин аялларниң көп болуватқанлиғиму шу әснадин болса керәк.
Әпсуски, биздә пәқәт әрләрниңла батурлуғи, қәһриманлиғи, көрсәткән хизмәтлири, Аллаһ йолида шеһит болғанлиғи һәққидә сөзлиниду вә йезилиду, амма шу әрләр билән бир сәптә туруп хизмәт қилған, охшаш қисмәтләргә дучар болған уйғур аяллири һәққидә сөз болмайду. Ойлаймәнки, бу әһвал аялларни җәмийәттин йәкләштин ибарәт узун жиллиқ қалақлиқниң мәһсули болуши мүмкин. Әгәр шундақ болмиса, немә үчүн Аллаһниң диниға хизмәт қилған, әсирләрдин бери миллитимизниң анилирини йетиштүргән, әрләргә охшашла түрмиләргә ташланған вә шеһит болған қәһриман аялларни тилға елип қоймаймиз?.. Бу — һәммимиз үчүн ойлинидиған муһим мәсилә.
– Ислам динида аялларниң җәмийәттики орни вә һәқ-һоқуқлири муәййәнләштүрүлүп, қәдир-қиммити көтүрүлгәнму?
– Мусулман аялларниң қолға кәлтүргән нәтиҗилири әрләрниңкидин һәргиз кам болмиған. Шуниң үчүн җанаби Аллаһ аниларниң орнини вә җәмийәттики ролини инсанларниң қәлбидә техиму жуқури көтириш үчүн, Һаҗәр, Асийә, Мәрийәм, Хәдичә вә Айшә анилиримизға охшаш үлгилик аялларға мунасивәтлик вақиә вә һадисиләрни Қуръан Кәримдә ашкарә яки ишарәт қилиш билән оттуриға қойған.
Пәйғәмбәр әләйһиссаламниң, саһабиларниң заманлирида вә исламниң алтун дәвирлиридә әрләр билән биллә җиһадқа чиққан, илим сорунлиридин қелип қалмайдиған, барлиқ аммивий ибадәтләрдә, дәвәтләрдә әрләрдин қелишмай һазир болидиған аяллар кейинки әсирләрдә, хусусән мусулманлар чекинишкә башлиған әсирләрдин бери өзлириниң җәмийәттики орниға егә болалмайдиған, бала туғуш вә тамақ етиштин башқа ишқа селинмайдиған орунға чүшүп қалди. Шуниң билән бир вақитта аялларниң һәр саһа билимлирини егилиши тәрғип қилинмай, әксичә, уларни бу йолдин чекиндүридиған пәтива вә чақириқлар көпийип кәтти.
– Кәчүрисиз, сөзүңизни бөлүвәттим. Сиз «һәрхил пәтива вә чақириқлар көпийип кәтти» дегәндә, «Қизлар оқуса тәләйсиз болуп қалиду», «Қизлар бәрибир хәқниң балиси, уларни оқутуп немә қилиду?», дегәнгә охшаш ямрап кәткән тәтүр тәшвиқатларни көздә тутуватқан болсиңиз керәк?
– Шундақ. Һәтта аялларни камситип, «Аялниң чечи узун әқли қисқа», дәйдиған қарашларму умумлашти. Қисқиси, аялларға Қуръан Кәрим бәргән һәқ-һоқуқлар вә етиварлар һеч берилмиди. Шуниң билән аяллар билимсиз, мәрипәтсиз вә надан қалдурулди, андин уларниң қоллирида өскән пәрзәнтләр худди анилиридәк надан, билимсиз болуп өсти. Нәтиҗидә, биз бүгүнки күнгә қалдуқ.
– Мәлумки, дин билән әнъәнә — аҗралмас чүшәнчиләр. Шуңлашқа динға өзгиришләр киргүзсәң, у җәзмән урпи-адәт вә әнъәнигә тәсирини йәткүзиду. Мәсилән, бәзи вахаббилик чүшәнчиләр бой көрситишкә башливеди, келинниң салам бериш мәсилиси күн тәртивигә чиқти. Шундақла, роһларни тилға елишни чәкливедуқ, мәрһумни бақиға атландуруш җәһәттин бурундин шәкилләнгән урпи-адәт, әнъәнилиримизгә көләңгә чүшти. Ишанлиқ мәктәпләрни йепиведуқ, Пәйғәмбиримизниң аилә тавабиатиға дегән һөрмәт йоқилишқа башлиди. Мошуниң һәммиси миллий бирлигимизгә дәхил йәткүзмәктә. Шуңлашқа «динға өзгириш киргүзимән», дегүчиләр униң кәлгүси ақивәтлиригиму диққәт қилғини әвзәлғу дәймән?
– Динға өзгириш киргүзүшкә һечкимниң һәққи йоқ. Чүнки дин һәзрити Муһәммәд әләйһиссаламниң һаят вақтида тамамланған. Шуңлашқа динниң асасий әқидилири, әхлақ принципи, һалал-һарам, муамилә, аилә түзүми қатарлиқ мәсилиләр қәтъий өзгәрмәйду, бир хил маңиду. Йеңидин оттуриға чиққан ишлар һәққидики һөкүмләр заманға вә кишиләрниң шараитиға қарап өзгирип туриду. Әнди бизниң диний қаидә-йосунимиз миллий әнъәнимиз билән җипсилишип кәткән болуп, уйғурлардики гөзәл әхлақ — ислам әхлақиниң өзидур.
– Һазир әнъәнивий динимиздики мәрһумни панидин бақиға атландуруш вақтида һәм униңдин кейинки берилидиған йәттиси, пәйшәнбилиги, қирқи кәби рәсим-йосунларда йейилидиған дәстиханни чәкләш бар. Тоғра, бу мәсилә исрапчилиққа йол қоймаслиқ үчүн қолға елинған. Ваһаләнки, динға киргүзүлгән ушбу өзгириш сөзсиз әзәлдин қелиплашқан урпи-адәт вә әнъәнилиримизгә тәсир қиливатиду. Шуңлашқа миллий әнъәнә мәзмун-маһийитигә яхшилап чөкмәй туруп, динға өзгириш киргүзүшкә әсла болмиса керәк?
Мәрһумниң йәттиси, жигирмә күнлүги, қирқи, жили дегәнләр, йәни вапат болған киши үчүн һечқандақ бир нәзир өткүзүш Ислам динида көрситилмигән. Амма Қуръан Кәримдә ач қалғанларға таам беришниң совап екәнлиги тәкитләнгән вә бәзи хаталиқларни түзитиш үчүнму йоқсулға таам бериш шәрт қилинған. Шуңлашқа бурунқи алимлар «мәрһумға совави йетип қалар», дегән үмүт билән аш, нәзир-чирақларни оттуриға чиқарған екән. Амма «йоқсулға ярдәм қилай», дегән адәм уларға озуқ-түлүк елип бәрсә яки пул бәрсә болиду, амма нәзир қилип, тоқ қосаққа аш тиққанниң совави болмайду. Нәзир вапат болған киши үчүн ибадәт саналмайду, бәлки у адәттур. Чүнки, ибадәт—динда буйрулған вә қилса совап болидиған, адәт—динда буйрулмиған, йәни дин билән һеч бир мунасивити болмиған ишлар. Адәт пәқәт кишиләр тәрипидин йолға қоюлған. Өлгән кишигә қилинидиған жуқуридики нәзирләрму қилса совап болмайдиған адәтләрдур.
– Муқәддәс Ислам дини йолида хизмәт қилип келиватқан диний затлиримизға мәйткә беғишлап оқутқан қуръан үчүн, нәзир-чирақлардики қилған хәтмә қуръан үчүн ахча қоюш адити бар. Шуниң билән биллә, җиназа намизини чүшәргән адәмгә намаз һәққи, мечит һәққи дәп ахча берилиду. Мошулар тоғриму?
— Қуръан оқутуш болсун,җиназа намизини чүшириш болсун, һәрқандақ бир ибадәт үчүн кишиләрдин ахча елиш — Қуръан Кәримниң һөкми билән қәтъий һарамдур. Чүнки ибадәт — Аллағила хастур. Аллаға қилинған ибадәтләр үчүн һәқ сораш, тәләп қилиш яки елиш — һарамдур. Ибадәтләрниң әҗрини Алладинла күтүш керәк. Аллаһ мундақ дәйду: «Кимки (өзиниң әмәли билән) ахирәтниң совавини көзлисә, униң совавини зиядә қилимиз. Кимки (әмәли билән) дунияниң мәнпийитини көзлисә, униң тилигән мәнпийитиниң бәзисини беримиз. Униңға ахирәттә (соваплиқтин) һеч нәсивә йоқтур» («Шура» сүриси, 20-айәт). Демәк, һарам йегән кишиниң ибадити вә дуаси қобул болмайду.
– Йошуридиғини йоқ, Қуръан билән динни мечитниң ичигә «солап» ташлидуқ. Түнүгүнки мәдрисиләрни Гарвард билән Оксфордқа айландуралмидуқ. Буниңға немә тосалғу болди?
– Тоғра, ибадәт мечиттила әмәс, намазла яки розила әмәс. Ибадәт һаятниң һәммә саһалирини вә бәндиниң барлиқ иш-паалийәтлирини өз ичигә алиду. «Аллаһ таала рази болсун!», дәп Аллаһ таала көрсәткән бойичә иш қилған адәм ибадәт қилған болиду.
Мениңчә, бу — пүткүл мусулман үммитиниң проблемиси. Аллаһниң разилиғини, мениңчә, пәқәт мечиттин издәш дурус әмәс. Ибадәтни намаз, роза билән чәкләшкә һәргиз болмайду. Мәсилән, һазир мечитлар көп ечилди. Бу дурус. Бирақ елигә адил хизмәт қилидиған билимлик яшлиримизни тәйярлайдиған дуниявий дәриҗидики мәктәп яки мәдрисә селип, йолға қоюш — интайин соваплиқ иш. Тоғра, бу интайин мурәккәп җәриян. Шундиму, илим-пән билән яхши қуралланған қабилийәтлик яшларни тәрбийиләп, йетилдүрүш – һәммимиз үчүн пәриз. Бүгүнки җиһад, мениңчә мошу. Һә, биз техичә , «Йеңи жилни нишанлаш керәкму?» дегәнгә охшиған ушшақ-чүшәк соалларниң әтрапидин чиқалмай жүрүватимиз. ..
Умумән, дин билән әнъәнә уйғунлашмиса, хәлиқ һәр иккисидин жирақлап кетиши мүмкин. Бу, җәзмән ойлинидиған мәсилә...
– Муһәммәт, мәзмунлуқ сөһбитиңизгә көп рәхмәт. Аллаһ рази болсун! Ишлириңизға утуқ тиләймән. Яхши күнләрдә бағашлишип көрүшкичә сақ-саламәт болайли.