• Йеңилиқлар
• 29 Қазан, 2012

Уйғурларниң Йәттисуға көчүп чиқиши

1871-жили Россия Или тәвәсини бесивалди. Шундақ қилип, йеңи қурулған Или султанлиғи ғулайду һәм 1881-жилғичә Россия һөкүмранлиғи астида болиду. 1881-жили 12-февраль күни Петербургта Россия вә Манҗур һөкүмити арисидики келишимгә бенаән Или тәвәси манҗурларға қайтурулуп берилиду. Шуниңға мунасивәтлик түзүлгән келишимдә Илидин Йәттисуға көчүп келишни халиғучилар мәсилилири өз ипадисини тапиду. Бу хәвәр елан қилинғандин кейин, йәрлик аһали ичидә ғәм-тәшвишләр пәйда болушқа башлайду. Ахирида хәлиқниң айрим қисми шу вақитта Россия территорияси һесапланған Йәттисуға көчүп чиқиш хаһишини билдүрүп, Йәттису генерал-губернаториға хәт йоллайду. Хәткә хәлиқ арисида аброй-инавити үстүн Абубәкри-болус, Рози болус, Муһәмәт Әли, Һошур қари, Мәхпир  Исһақ, Сопи Нияз, Зикрия болус, Молла Абдулла болус охшаш шәхсләр қол қойиду. Бу хәт Йәттису генерал-губернатори Колпаковскийға йәткүзүлгәндин кейин, у Түркстанниң генерал-губернатори билән мәслиһәтлишип, 1881-жили 20-июнь күни хәлиққә көчүп келиш рухситини бериду. Көчүп келидиғанлар үчүн һөкүмәт Челәк дәриясиниң бойидин, Или дәриясиниң оң қирғиғиниң шималидин йәр аҗритиду. Бөлүнгән йәрләрни көрүп келиш үчүн уйғурлар вәкилләрни Йәттисуға әвәтиду. Бу вәкилләр жигирмә төрт күн давамида Ғалҗат билән Қара-Балта арилиғида йәрләрни көрүп, қайтип келиду. Нәтиҗидә һәр бир болуслуқниң вәкиллири йәрләрни төвәндикичә бөлиду: 1. Чоң вә Кичик Ақсу, Баян-қазақ (һазирқи Ават йезиси) йәрлири вә Или дәриясиниң сол қирғиғидики айрим йәрләр — Хонихай болуслуғидин көчүп чиқидиған 839 аилигә; 2. Чарин дәриясиниң төвән тәрипи — һәр бир болуслуқтин 500 аилигә; 3. Челәк дәриясиниң оң қирғиғидики йәрләр Қаш, Борбосун, Қайнуқ болуслуғидин келидиған 2465 аилигә; 4. Челәк дәриясиниң сол қирғиғидики йәрләр Қаш, Ариөстәң, Байтоқай, Арабуз болуслуғидин келидиған 2694 аилигә; 5. Атамқулниң төвән тәрипидики Қарасудики йәрләр Нилқидин, Тоққузтарадин вә Ғулҗа шәһиридин келидиған 1658 аилигә; 6. Чу дәриясидин Ақсуғичә болған арилиқтики йәрләр 1410 туңган аилиси билән, 3340 уйғур аилисигә бериш көздә тутулиду. Тәкитләш керәкки, йеңидин бәрпа қилиниватқан Яркәнт шәһири икки дөләтниң чегарисиға җайлашқан сода мәркизигә айлинишқа башлайду. 1882-жили Яркәнткә кәлгән генерал-губернатор уйғурларниң аз вақит ичидила дәшти-чөлләрни бағу-бостанға айландурғанлиғини көрүп, қошумчә оттуз миң десятина йәр бөлүш қарарини қобул қилиду. Умумән, 1883-жилғичә Яркәнт уези тәркивидики Өсәк билән Қорғасқа — 2479 аилә (9489 адәм), Ақсу — Чарин болуслуғиға — 1107 аилә (5346 адәм) көчүп кәлгән. Әнди Алмута уезиға қарашлиқ болуслуқларға асасән ғулҗилиқлар келип орунлашти. Мәсилән, Маливай болуслуғиға қарашлиқ Маливай йезисиға 304 аилә, Байсейитқа — 320 аилә, Масаққа — 304 аилә орунлаштурулиду. Дәриялар бойиға орунлашқанлар үчүн су мәсилиси болмиғанлиқтин, деханчилиқ саһаси яхши тәрәққий әткән. Су йәтмәйдиған җайларға хәлиқ өстәңләрни чепип су йәткүзгән. Мәсилән, Абубәкри болус рәһбәрлигидә деханлар Атамқул йезисиғичә өстәң қазған. Нәтиҗидә қириқ миң десятина көләмидики йәрни су билән тәминләш қолға кәлтүрүлгән. Умумән, шу жиллири Йәттису тәвәсигә Илидин төрт миңға йеқин аилә көчүп чиққан. Амма уларниң бәзилири бираз вақит өтүп, ана Вәтинигә қайтип көчүп кәткән. («Уйғур интеллектуаллириниң сулалиси» намлиқ китаптин елинди)