• Асасий мақалилар
• 08 Қазан, 2020

Абай аманити

Инсанийәт тәрәққиятиниң тарихи нәччә қетим дәлиллигинидәк, улуқ шәхсләр асасән кона бәрбат болуп, йеңи бәрпа болуп, җәмийәтниң бир сүпәттин иккинчи сүпәткә алмишидиған дәвридә дунияға келиду. Яратқучи өз меһри чүшкән инсанниң бойиға нур берип, заманниң һәрхил амиллири униң тәкрарланмас әҗайип турмушини шәкилләндүриду.

Нурсултан НАЗАРБАЕВ,
Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти — Елбасы

Абай Қунанбайулыниң шәхсиму әйнә шундақ арилиқ басқуч мәһсули. Кониниң ахири билән йеңиниң бешини улаштурған алтун көрүк. У һаят кәчүргән пәйттә қазақ җәмийити илгәрки ханлиқ башқуруш системисидин үзүл-кесил ваз кечип, «өз қолидин өз мәйли кәткән» алди намәлум вақитқа дуч кәлди; көчмәнләр әнъәнилири боһранға учрап, олтирақлишиш цивилизацияси бәлгүлири киришкә башлиди; җасурлуқниң роли қайтип, заманивий билим елишқа йүзләнгән пәйт келивататти.
Улуқ ақын, мутәпәккүр Абай ХІХ вә ХХ әсирләр қийилишишидики Ақартқучилиқ яки Ойғиниш дәвриниң карван бешиға, әлниң келәчәк йолини ениқлап бәргән мәнивий мәшъәлгә айланди.
Чоңқур билимлик Қудайберген Жубанов Европа мәнавияти билән селиштуруп ейтқинидәк, Абай – «өз муһитиниң Данте охшаш адими», йәни, хәлиқниң әнъәнивий сөз сәнъитини, дуния тонуш системисини, мүҗәз-хулқини тамамән йеңичә йүксәлдүргән шәхс. Руслар үчүн Александр Пушкин, инглизлар үчүн Уильям Шекспир, немислар үчүн Иоганн Гете, америкилиқлар үчүн Уолт Уитмен қандақ болса, Абайму – шундақ мәнивий улуқ шәхс.
Чайқалмайдиғандәк көрүнгән Кеңәш империяси ғулап, мустәқил яш дөләтниң асасини селиш миссияси маңа несип болғанда, тарихниң «әгир-донай» қәтъий өзгәргән пәйтидә һаким Абайниң вәсийитигә ишинип, мелимниң келәчигигә йеңичә көз қараш билән қариғиним һәқ.
Байқисам, улуқлуқни чүшиниш бир бөләк, униң билән учришиш вә тонуш, йәни чоңқур һис қилип, шәхсән өзәңгә сиңдүрүш – өз алдиға бир һадисә.
Мошуниңға мунасивәтлик «Мениң Абайни тонушум дәсләп немидин башланди?» дегән соалға диққәт бөлгәндә, әлвәттә улуқ ақынниң сөзлири бөшүк тәвәткән «әлләй» билән қулаққа кирди десәм мубалиғә болмас. Раст, шеирға жүгрүк, әл әдәбиятиға хуштар момам Мырзабала вә анам Әлжан кичигимдә жипи үзүлмигән әнъәнивий тәрбийә даирисидә хәлқимизниң чөчәклирини, ривайәт, қиссәлирини боюмға сиңәрди. Бу Абай дуниясиға апиридиған йолниң башлиниши еди.
Әнди келәчигимдин вайим йәп жүргән меһриван анам мени тоққузинчи синипни тамамлиғандин кейин Хәшкиләңгә өз қоли билән йетәкләп апирип, Абай намидики қазақ оттура мәктивиниң босуғисидин атлатқанда, алдимдин тамамән башқа дунияниң ишиги ечилғандәк болди.Улуқ ақынниң исми билән аталған билим дәргаһиниң шагирти болушниң өзи бир тәрәптин махтиниш, иккинчи тәрәптин җавапкәрлик екәнлигини уқтум. Әлвәттә, биз Абайниң мәктәп йешиға маслаштурулған оқуш, илим, адәмгәрчилик, тәбиәт мавзусидики хрестоматиялик шеирлирини әл қатари ядқа ейтаттуқ. Болупму, өзәм ақынниң философиялик пикри көп «Ескендир» поэмисини қайта-қайта оқуғиним ядимда. Қазақ тили вә әдәбияти пәниниң муәллими Ғаббас Бейсенбетовқа чүшәнмигән йәрләргә мунасивәтлик соаллар қоюп, кәйнидин қалматтим. Бу интизарлиқ мениң қедимий грек дуниясиға, униң һакимийәт вә даналиқ системисиға балилиқ хиял билән сәпәр чекип, дуния қаришимниң кәңийишигә зор тәсир қилди.
Дана Абайниң «интилған әргә нур яғиду» дегән қаидисигә риайә қилип, 1958-жили мәктәпни тамамлапла, тавәкәлчиликкә берип, Арқа қойниға атландим. Бу тәрипи Украининиң Днепродзержинск шәһири ... Бу мениң тәғдиримдики бурулуш пәйтлириниң бири болғини ениқ. «Иҗаридә жүр, ят йәргә кәт, мал тепип кәл» дегән әмәсмиди Абай даладики қой арқисида жүргән қазақ балисиға. У дегини «йеқин-жирақ демәй, баридиған йериңгә берип, маңлай тәр арқилиқ кәсип үгән, рисқиңни жиғ» дегиниғу. Биз кичигимиздинла әмгәксөйгүч болуп өстуқ. Қурдашлиримиз һәммимиз ата-анилиримизға һәмдәм болуп, әмгәккә арилишип, чөп чепип, мал беқип, отун йерип, көктат өстүрүп, бағ бәрпа қилип, жилниң төрт мәзгилидә үзүлмәй новәтлишип келидиған ишни атқуруп, қара ишқа үгәндуқ. Кейин туғулған жуттин чәттики Темиртавда, «Қарметкомбинаттики» от-ялқунлуқ ериған полатниң оттурисида тавландуқ.
Бәзидә бизниң әвлат өмүр бойи улуқ Абай мәктивидин, йәни алимниң муһиттәк кәң ой ғәзнисидин чәксиз билим елип келиватқандәк билиниду.
... Тарих тәққазиси қизиқ, Абайғичә заманға диққәт бөлсәк, ат мингән қийин заманларда өмүр сүргән жырауларниң сүйәнгән, сөз беғишлиған нишани бопту. Қедимийда Тоникөкниң Билгә қағани, берирақ заманда қутлуқ макан издигән Асан қайғыниң Жәнибек хани, униңдин кейин әвлия Буқарниң Аблай хани, кейинирәк Нысанбай жырауниң Кенесариси үлгисидики әл рәһбири билән дана сөз егиси арисидики мунасивәт милләт тарихида Улуқ дала гөзәллигиниң дәлили сүпитидә из қалдурупту.
Әнди Абайниң маңлай тирәп, ой бөлүшидиған, һиссиятини ейтидиған хани йоқ. Чүнки, һөкүмранлиқ орнатқан империя ислаһатлар нәтиҗисидә Чиңғиз тухуми икки тизгин, бир чулвурдин толуғи билән айрилди. Һәтта, ахирида қазақ үчүн һакимийәтниң әң чоңи, нери кәтсә, болуслуқ яки авуллуқ яки болмиса идаридики тәрҗиманлиқ болуп қалди. Шуңлашқа дана Абай салмақлиқ сөзиниң бир бөлигини «аддий әл, бечарә хәлқи – қазиғиға» беғишлиса, қалған вақитта «қәбридәк бахшиниң, ялғуз қалдим һәқ сөзүм» дегән роһта өзи билән өзи сөзләшти. Ата тегидә әл башқуруш иқтидари бар, дадиси Қунанбайниң аға султанлиғини чәткә қойғанда, өзиму бирнәччә қетим болуслуқ хизмәт атқурған Абай һакимийәт системисиниң маһийити һәққидә «Көп шуылдақ не табар, Билемесе бір кемел», «Единица болмаса, Не болады өңкей нөл» дегән концептуаллиқ ойға келиду.
Авазлири хәлиқ үчүн яңриған жырауларниң ахирқиси, «Хәлиқ – мениң һәқ исмим» дәп бирпүтүн әсирниң жүкини көтәргән Җамбул Җабаев “Абайниң сүритигә» намлиқ шеирида өзидин бир яш чоң пикирдаш акисиниң ички дуниясиға чөкүп олтирип:
Терең ойдың түбінде теңізі бар,
Тесіле көп қарасаң, көңіл ұғар.
Сол тереңге сүйсініп жан үңілмей,
Есіл сабаз ызамен өткен шығар!... –
дәп Абай паҗиәсиниң чәт-чөрисидин хәвәрдар қилиду.
Мәсилә шу һәр қазақниң Абайниң «тереңіне сүйсініп, үңіле білуінде» болуватмамду?!
Абай заманида тәҗәвузлуқ ақивитидин қазақ йери бөлүнгән, парчиланған. Тутқидәк тал қалмай, әл чүшкүнлүккә учриған. Өз вақтида дунияни қийилаштуруп, Алаш елиниң җасурлиғини ашурған, мәңгүлүк уютқусиға айланған хасийәтлик шәһәр – Түркстан өз мәртивисини йоқатқиниға бираз вақит болған. Һәқиқәтән, Абайниң интилип, тава қилип баридиған пайтәхтиму йоқ еди. Дөләтликни арман қилған, бирликни кинигән данишмән үчүн буниңдин артуқ һәсрәт болмас. Бүгүнки таңда дунияниң ағзиға қаратқан һашамәтлик пайтәхти бар мустәқил әлдә һаят кәчүрүватқан униң бәрпакар әвлади мошундақ миллий қәдрийәтниң қәдрини билип, әһмийитини чүшиниши лазим. Абайниң мошу армининиң орунланғанлиғиға, Есилниң қирғиғида кәң таша шәһәр бәрпа болуп, қәд көтәргинигә миң шүкүр ейтимән.
Мустәқилликни елан қилиштин авал елимиздә дуния дәриҗисидики муһим қарар қобул қилинди. У – Шәмәй ядролуқ синақ полигонини йепиш тоғрилиқ Пәрман.
Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер балбырап.
Даланы жым-жырт дел-сал ғып,
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жол дағы.
Сілкіне алмас жапырақ.
Тыншығарсың сен дағы,
Сабыр қылсаң азырақ .
– дегән қурлар арқилиқ Абайниң Гете вә Лермонтов билән сөз бәйгисигә чүшүп, тәсвирлигән туғулған зиминини 40 жил бойи дәһшәтлик партлашлар арқилиқ вәйран қилип, аммивий қирғинчилиқ елип кәлгән әҗәлниң үни әйнә шундақ өчти. Шу вақитта хәлқиниң течлиқ һаятини, мустәқил әл болушини улуқлиған данишмәнниң роһи хуш болғанду дәп ойлаймән.
Йеңи дөләтчиликниң асасини селиш җәриянида қәлбимдә «Өз елимниң мәртивисини қандақ көтиримән? Дунияниң әң алдинқи қатарлиқ әллиригә қандақ қошумән?» дегән соаллар мениң оюмни гирмаштуруп, сәвийәмгә арам бәрмәй келиватиду.
«Инсанийәтниң һәммисини сөй бағрим дәп...». Бу – Абайниң мәңгү яшайдиған қаидиси. Буниң әҗайип үлгисини кичигимдин көрүп өстүм. Чемалған йезисида қийин заманниң зәрдавини тартип, җай-җайлардин мәҗбурий көчүп кәлгән һәрхил милләт вәкиллири өмлүктә яшап, қоюқ арилишип өмүр сүрди. Уларниң арисида месхет түрклири, чеченләр, немислар, ингушлар, украинлар, қарачайлар бар еди. Биз өзимиз башқа жут балилирини ятсинмай, бир өйниң балилиридәк һис қилип чоң болдуқ. Дадам Әбиш болса, чирайиға қарисаң тағлиқ, тилиға қарисаң қазақчидин айримчилиғи аз бир малқар (у пәйттә балқар дәйдиған) аилисини өйүмизгә әкелип, паналатти, ишқа орунлаштурди. Ичкән тамиғимиз, қилған тирикчилигимиз, көргән қизиқчилиғимиз, тартқан қийинчилиғимиз ортақ болғачқа , тез арида тил тепишип кәттуқ. Мошундақ муһитта өскәчкә инсан балисини алилимайдиған мүҗәз боюмға әтигән сиңдиғу дәймән.
Дуния тарихиға нәзәр ташлисақ, ру билән қәбилә, қәбилә билән қәбилә, униңдин кейин милләт билән милләт, шундин кейин мәмликәт билән мәмликәт арисидики чоң-кичик тоқунушларниң нурғуниниң арқисида Адәм Ата билән вә Һава Анидин тарқиған йоған башлиқ, икки путлуқ бәндиләрниң бирини-бири тегигә, чирайиға, тилиға, йәни, нәслигә қарап ятсиниш йошурунуп ятидиған пәйтләр пат-пат учришиду. Диниға қарап бөлүш ағриғиниңму сәлбий тәсири көп болған. Абай ейтқан мошундақ «алтә бақан бөлгүнчиликниң» ақиветидин талай әл өзара қирилишип, йәр йүзиди тамамән йоқап кәткәнлиги бизгә мәлум. Кеңәш Иттипақиниң парчилиниши җәриянида вә мустәқиллигимизниң әркин мәйданида өз ичимиздә һәрхил иғвагәрләр, бөлгүнчи күчләр пәйда болуп, синақ вақти кәлгәндә дөләт тизгинини тутуп туруп, тарихий турғидин қелиплашқан көпэтнослуқ вә көпконфессиялик вәзийәтни биринчи новәттә әстә сақлашниң муһимлиғини чүшәндим. Бир тәрәптин сепаратистлиқ һәрикәтләр байқалса, иккинчи тәрәптин милләтчилик шуари көтирилгән заманни баштин өткүзүшкә тоғра кәлди. Шундақла жиддий әһвалда өзара чүшәнчидин өмлүккә, иттипақлиққа қол йәткүзүш арқилиқла бирпүтүнлигимизни сақлап қалдуқ. «Алтау ала болса ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді» дегән екән дана әҗдатлиримиз. Һазир ейтишқа оңай болғини билән, шу вақитта биз «Немила болсун бир яқидин баш, бир йәңдин қол чиқиримиз» дәп жүрүп, дөләтчилигимизниң чаңириғини чайқатмай тутуп қалдуқ. Турмуш қийинчилиғиниму бир тайқазандин тамақ ичкәндәк биллә йәңдуқ. У қазақниң кәң қойни, ақ жүрәк меһриванлиғиниң вә Алтай билән Атырав арисидики шу қазақ билән арилишип жүргән башқа милләтләрниң Абай үлгә қилип қалдурған қериндашлиғи түпәйли әмәлгә ашти.
Өз вақтида дунияда тәңдиши йоқ Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң мениң тәшәббусим билән қурулуп, әлдики өмлүк вә турақлиқниң мустәһкәм һулиға айлинишиниң өзи әл бирлигисиз улуқ мәхсәтниң орунланмайдиғанлиғини чоңқур чүшәнгәнлик арқисида әмәлгә ашти дәп ойлаймән.
Әл бирлиги шиарини қедим заманлардин бери талай әҗдатлиримиз қайта-қайта туғ қилип кәлгән. XVIII әсирниң өзидила Бухар жырау:
... Егер Абылай алдында бітпесең,
Атасын білмес алыспын.
Көшің кетер бір жаққа,
Малың кетер бір жаққа.
Көш соңынан жете алмай,
Есің шығар сол шақта,– дәп бирликкә чақирса, Абай «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» дәп, ХІХ әсирдила бирлик арқилиқ пүткүл инсанийәтниң көчигә қошулушқа чақирди. Бу мутәпәккүрниң даналиғиниң бәлгүси еди.
Мустәқиллигимизниң мустәһкәм йолида мән һәрбир сөзлигән сөзүмдә әл бирлиги, милләт иттипақлиғи мәсилисини дайим әскә селип олтиридиғиним шуниңдин. Абайниң 150 жиллиқ тәвәллудиға беғишланған тәнтәнилик жиғинда: «Бизму бүгүн милләтчи өмлүккиму, милләтләрара өмлүккиму, дуниядики барлиқ әл, барлиқ милләтләр билән иттипақлиққиму, мәдәнийәтләр арисидики уйғунлиққиму Абай охшаш қарап, Абай охшаш әзизләшкә алаһидә әһмийәт беримиз», – дегән едим. Мошу қаидә – мениң һеч қачан ваз кәчмәйдиған һаятий мәвқәм.
Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти сүпитидә вакалитимни өз әрким билән тохтитиш тоғрилиқ қарар қобул қилмастин бурун келәчәк әл башқуридиған әзимәткә һаҗәтлик ғәйрәт, тәҗрибә вә ирадә тәрипини чоңқур ойлап, көңлүмдин өткүзүп, алдиримай, диққәт билән таразиға салдим. Абайниң:
Бас басына би болған өңкей қиқым
Мінекі, бұзған жоқ па елдің сиқын?
... Бірлік жоқ, береке жоқ,
шын пейіл жоқ,
Сапырылды байлығың,
баққан жылқың.
Баста ми, қолда малға талас қылған,
Күш сынасқан күндестік
бұзды-ау шырқың,
– дегән өкүнүшини тәкрарлимас лазимлиғини чоңқур чүшәндим.
Қазақстан мустәқиллигиниң дәсләпки күнлиридин башлап мениң билән биллә ишлигән Қасым-Жомарт Тоқаевниң адил вә җавапкәрлиги жуқури адәм екәнлигини һесапқа алмиғанда, униң әлдики ички әһвални тәһлил қилипла қоймай, Шәриқниңму, Ғәрипниңму тиллирини өзләштүргәнлигини, Бирләшкән Милләтләр Тәшкилати Баш кативиниң орунбасари хизмитини атқурғанлиғини, дуниявий сәясәттики Қазақстанниң орнини билидиған дипломатлиқ қириниму инавәткә алдим. Шундақла, өзәм алаһидә әһмийәт беридиған әл бирлиги мәсилиси билән инсанийәт қәдрийәтлирини уйғунлаштуруш қабилийитигә ишәнчә билдүрдим.
Өткән жили Дөләт рәһбири Қ.Тоқаев улуқ ақынниң 175 жиллиғини ХХІ әсиргә ишәшлик қәдәм ташлиған мустәқил Қазақстанниң бүгүнки сәясий, ихтисадий вә мәдәний утуқлири даирисидә атап өтүш һәққидә қарар қобул қилди. Бу мениң «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» намлиқ программилиқ мақалилиримда қоюлған мәхсәтләрни әмәлгә ашурушниң қануний давами екәнлигини вә Абай мирасини заман еһтияҗиға мувапиқ тәтқиқ қилишниң әһмийитини көрситиду.
Вақит бир орунда турмайду. Әвлат йеңилиниду, җәмийәт риваҗлиниду, тәләп өзгириду. Ядимға мошуниңдин чарәк әсир илгәрки, униңдин сәл алдинқи дәвир чүшүватиду. Сәвәви, Абайниң ойи билән сөзини дуния даирисидә иқрар қилғузуш мәсилисини Кеңәшләр Иттипақи техи ғулимай туруп, 1990-жили хәлиқара дәриҗидә көтәргән едуқ. Бирақ бизни һечким тиңшимиди. Әлвәттә, асасий тосалғу – Қазақстанниң мустәқил дөләт әмәслиги еди. Шуңлашқа алий тилигимиз мустәқиллик алғандин кейинла рояпқа чиқти. Абайни дунияниң атақлиқ шәхслири тизимиға киргүзүп, 150 жиллиқ тәвәллудини хәлиқара дәриҗидә нишанлаш һәққидә тәкливимни қоллиған ЮНЕСКО тәшкилатиниң шу вақиттики баш мудири Федерико Майор җанаплири кейин тәнтәнилик мәрасимға өзи мәхсус келип қатнашти. Йәнә бир тәкитләйдиған нәрсә, мошу мәртивиси жуқури хәлиқара тәшкилат тәрипидин әнъәнигә айланған бир шәрт бузулди. Чүнки, илгири пәқәт, 200,300,500 охшаш ахири бирнәччә ноль билән аяқлишидиған санларға мувапиқ келидиған тәвәллудларла тизимға илинидиған. Яш дөләт үчүн хәлиқара тәшкилатниң мошундақ қоллап-қувәтлиши һәргиз унтулмайду.
Абай тойиға тәйярлиқ наһайити қийин шараитта қолға елинди. Ихтисадий-иҗтимаий мәсилиләрниң көп болғиниға қаримай, тавәкәлчиликкә бардуқ. Мәхсус қарар қобул қилип, әмәлгә ашурулидиған ишларни дөләт қурулумлириға жүклидуқ. Тәвәллудқа тәйярлиқ бойичә җумһурийәтлик комиссия вә штаб қурулуп, уни мәбләғ, маддий-техникилиқ, инфрақурулумлуқ, идеологиялик, илмий, мәдәний җәһәттин тәминләшниң ениқ чарилири тәстиқләнди. Җәриянни толуғи билән өз назаритимдә туттум. Җавапкәр шәхсләрниң қатнишиши билән мәхсус мәҗлисләр уюштуруп, әһвални назаритимгә алдим. Ерәңсизлик, бепәрвалиқ пәйда болғанда тәртипни күчәйтип, һәтта, тәвәллудниң әһмийитини чүшәндүрүш үчүн тәйярлиқ җәриянида баш қошушниң бирини Шәмәй шәһиригә берип өткүздим. Шу йәрдики жиғинда: «Абай тойи — пәқәт Алмута билән Шәмәйгә, Язғучилар иттипақиға, башқиму иҗадий тәшкилатларғила керәк иш әмәс. Бу пүткүл җумһурийәтниң, пүткүл Қазақстан хәлқиниң тойи. Бу, һәқиқий мәнада, бизниң тарихий вә мәнивий вижданимизға, керәк десәңлар, мошундақ чарә-тәдбирни дөләт дәриҗисидә өткүзәләйдиғанлиғимизға, иттипақимизға мунасивәтлик синақ. Униң үстигә, Абай тойи бепәрвалиқни көтәрмәйду, улуқ адәмни әскә елиш һөрмитигә, тоғрисини ейтқанда, тойларни нишанлашта адәткә айланған һәдди-һесапсиз исрапчилиққа йол қоюшниң һаҗити йоқ. Әқилгә мувапиқ, пәм-парасәт билән, әң муһими, мәдәнийәтлик уюштуруш һаҗәт. Тәвәллуд дәвраңвазлиқтин жирақ, алий мәдәнийәт билән өтүши лазим. Абайниң өзи бизни мошуниңға тәшвиқат қилған вә униң вәсийитигә сәл қарашқа болмайду», – дегән едим.
Бу сөзләрни бекардин-бекар ейтмиған едим. Йошуридиғини йоқ, мустәқилликниң дәсләпки басқучида милләт тарихидики көплигән сирлар ечилип, «Өлүк рази болмай тирик бейимайду» дегән шиар билән көпчилик өзлириниң әҗдатлирини тепишқа башлиди. Уларниң ичидә миллий дәриҗидики батур, биләр билән биллә дәриҗә-лавазими йәрликләргила тонуш шәхсләргиму нәзир берилип, һөрмәт көрситилди. Тоталитарлиқ системида қәдрийәтләр мәнъий қилинип, ичидә көйүп кәлгән хәлиқниң хошаллиқ һиссиятлириға вә ишәнчилиригә тосалғулуқ қилиш хаталиқ болар еди. Бирақ той тойлашниңму, ой ойлашниңму йоли бар. Алтә алашниң данаси болупла қалмай, инсанийәтниң данасиға айланған, хәлқимизниң улуқ пәрзәнди, дана устаз Абай тойини умумхәлиқ дәриҗисидә өткүзүшниң дөләт абройиға беваситә мунасивәтлик екәнлигини чүшәндүрүш керәк болди.
Шундақ қилип, Абай тойиниң алдида униң роһини улуқлаш, тәрҗимиһал сәһипилирини йеңилаш, әдәбий, философиялик вә музыкилиқ мирасини мустәқиллик турғисидин йеңичә ишләш, дуния дәриҗисидә тонутуш йөнилишидә чоң ишлар әмәлгә ашурулди. Улуқ ақын әсәрлириниң дәсләпки қетим һәртәрәплимә тестологиялик анализдин өткән икки томлуқ академиялик топлими, «Абай» энциклопедияси йоруқ көрди. Абайниң һаяти билән иҗадийитини өз ичигә алидиған «Жиделі-Бөрілі» дөләтлик- мәдәний вә әдәбий-мемориаллиқ қоруқ-мирасгаһ тәшкил қилинди.
Жидебайда үч йүз атмиш хасийәтлик макан – Маңғыставдин кәлтүрүлгән ташлардин ақ гүмбәзлик Абай-Шакәрим мәқбәриси турғузулуп, униң ечилиш тәнтәнисидә бу орунниң әнди һәрбир қазақ үчүн мәнивий Мәккигә айланғанлиғини тәкитләп өттим.
Алитағниң тәрәплири тик хадилар билән қоршилип, төписигә булут қонған Абай чоққисиға көтирилип, ақын роһиға тазим қилдим. Улуқ ақынниң өз хәлқи билән биллә инсанийәтниң упуғида көрүнүшини тилидим.
Шу жили Абайға беғишланған тәнтәнилик мәрасимлар Түркиядә, Россиядә, Хитайда, Францияда, Венгрияда, Һиндстанда, Мисирда, Украинида, Қирғизстанда болуп өтти. Лондонда Абай өйи ечилди. Улуқ ақынниң дуния әллири мәнавиятиниң босуғисини атлап, илгири көз көрмигән чоққиларға әнди һеч ким тосалғу болалмайдиған мәңгүлүк сәпири башлинип кәтти.
Абайниң 150 жиллиғи нишанланғандин кейин дунияниң бирқатар әллиридә униң һөрмитигә коча намлири берилип, Ренн (Франция), Будапешт (Венгрия), Қаһирә (Мисир), Москва (Россия), Стамбул (Түркия), Бейҗин (Хитай), Ташкәнт (Өзбәкстан), Теһран (Иран), Баку (Әзәрбәйҗан), Витебск (Беларусь) шәһәрлириниң көрнәклик җайлириға ядикарлиқлар вә һәйкәлләр орнитилди. Кейин 2006–2013-жиллири Москва билән Ташкәнттә орнитилған Абай ядикарлиқлириниң рәмизлик лентисини Россия Федерациясиниң президенти В.Путин билән Өзбәкстан Җумһурийитиниң тунҗа президенти И.Кәримов билән биллә қийдим.
ХХ әсирниң иккинчи онжиллиғида, ениғирақ ейтсақ, 1913-жили милләт зиялилири Ахмет Байтурсынов өзиниң «Қазақтың бас ақыны» намлиқ мақалисидә илгири-кейинки заманда қазақ балисида униңдин ашқан биз билидиған ақын болмиди» дәп, шуниңға қаримай Абайниң исмини пәқәт Шәмәй вә Ақмола вилайитиниң қазақлирила билидиғанлиғини, дуниядин өткәндин кейин йоруқ көргән ялғуз китави әл ичигә кәң таримайватқанлиғи һәққидә алаһидә ечиниш илкмдә язған еди. Қарап турсақ, шуниңдин бери бир әсир көләмидә пәйдин-пәй улуқ ақынниң даңқи дунияға тонулғидәк дәриҗигә йетиптимиз. У, алди билән, әлвәттә, Абайниң тәңдиши йоқ даналиғи, шуниңдин кейин мустәқил дөлитимизниң арқиси.
Абай қанчилик еғир заманда өмүр сүрсиму, келәчәккә үмүт билән қариди. У шеирлирида «жаңа өспірім, көк өрім», «тілеуі, өмірі алдындағы», «көкірегі сезімді, тілі орамды» яшларға үлгә бериш үчүн нәқил ейтти. «Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» дәп, « дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз» дегән илимини үгәтти. Ғәрип билән Шәриқниң илимини толуқ егилигән Абайниң үлгисини әстә сақлап, мустәқил дөлитимизниң яшлири арисидин хәлиқара стандартларға мувапиқ, билими вә илими жуқури мутәхәссисләрни тәйярлаш үчүн «Болашақ» президентлиқ стипендиясини тайинлидуқ. Шуниң арқисида улуқ ақын өмүр сүргән заманда «интернатта оқуп жүргән» қазақ балисиниң әвлатлири ХХ вә ХХІ әсирләр қийилишишида дунияниң әң илғар университетлирида билим елиш имканийитигә егә болди.
Улуқ Абайниң 175 жиллиғи бийил инсанийәткә ховуп келиватқан, таҗсиман вируси пәйткә вақит тоғра келип қалди. Мәзкүр ағриқ зәрдави дуниядики дөләтләрниң һеч бирини айлинип өтмиди. Бирақ парлақ келәчәккә болған ишәнчә вә һәрикәтләр түпәйли бу вақитлиқ қийинчилиқни йеңимиз. Абайниң сөзи билән ейтқанда, «Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде еш нәрседен баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?»
Илаһим, шундақ болғай!
Абайниң сөзи билән ойи бизниң күндилик тирикчилигимизгә, парлақ һаятимизға хиш болуп селинип, бүгүнки тәрәққият билән келәчәк тәливигә лайиқ интилишлиримиздин вә изгү ишлиримиздин ениқ көрүнидиғанлиғиға ишәнчим камил.