• Романдин парчә
• 22 Қазан, 2020

«Из»

Уйғур хәлқиниң сөйүмлүк пәрзәнди, истедатлиқ шаир вә әдип Абдуреһим Өткүрниң мәшһур «Из» романиниң тарихий вәтинимиздә нәшир қилинғиниға 35 жил бопту. Шундиму мәзкүр әсәр техи Қазақстан диярида кирилл йезиғида бесилип чиқмиған екән. Уйғур әдәбиятиниң ғәзнисигә қошулған ушбу надир әсәрни «Intizar» нәшрияти кирилл йезиғиға көчирип, оқурмәнләргә тәғдим қилмақчи.
Төвәндә әйнә шу романдин үзүндә һавалә қиливатимиз.

(Романдин парчә)

XXVII бап

Қапқан
Дүшмән чоң һейлиләрдин аҗиз қалған чағдила достлуқ зәнҗирини қимирлитиду. Андин достлуқ сүръити билән шундақ ишларни қилидуки, һечқандақ дүшмән уни қилишқа қадир болмас.
Шәйх СӘИДИ.

1
Төмүр хәлпиниң ярилинип йетип қелиши билән қозғилаңчилар худди сәркисиз қалған падиға охшап қеливататти. Униң яриси созулғансири, бу әһвал техиму овҗ елишқа башлиди. Қара Босуқ билән Ғоҗинияз палган Төмүр хәлпиниң сақийишини күтмәйла, шәһәргә һуҗум башлашни тәшәббус қилатти. Ели палган билән Сәпәрқул вә Аманқуллар болса, «Хәлпәм сақайсун, сәркиси болмиған пада йолдин асан азиду» дәп, бу пикиргә қошулматти. Шу вәҗидин Қара Босуқ билән Ели палган пат-патла гәп талишип, һәтта қизиришип қалатти. Шундақ чағларда Ели палган қизирип кәткән кичиккинә насвал қапиғини қолға алаттидә, бир чеким насни чекивелип, җим олтиривалатти. Әгәр Ели палганму «Гәпкә гәп кәлгәндә атаңдин қалма» дәйдиған болса, Қара Босуқ тиғ көтирип қопуштин янматти.
Шундақ талаш-тартишлар болуватқан сорунниң биридә Қара Босуқ ғаңзисини шорап туруп: «Хәлпәмни йетип қалди дәп қачанғичә туримиз? Тоху чиллимисиму таң ативериду. Хәлпәм болмиса, мана мән бар» дәп ташлиди.
– Мени хәлпә қилип тикләңлар демәкчиму? – деди Аманқул орнидин чачирап қопуп.
– Һәй, сән җим тур, – деди Сәпәрқул оғлини дүшкәлләп, – хәлпәм техи һаят. Бу ишларни хәлпәмниң өзигә қояйли.
2
Төмүр хәлпә тағ терәклириниң сарғийиватқан йопурмақлириға пәнҗиридин қарап өзи ялғуз олтиратти. Униң қәғәз тутқан сол қоли сәл титиригәндәк көрүнәтти. Бу қәғәз мупәтиш җаңсәйтиң билән амбал Бәй винчавниң Төмүрдин һал сорап язған хети болуп, хәтниң ахирида мундақ дейилгән еди:
«Сизгә Худа шипалиқ бәрсун, Сиз Қумул хәлқи ичидин чиққан бир ақил қәһриман адәмсиз. Тарихтин буян ақил вә қәһриманларниң бешиға көп күлпәтләр кәлгән. Уларға өздинму, яттинму көп азарлар йәткән. Хусусән Сизниң әтрапиңиздики адәмләрниң надан болғанлиғи Сизгә мундин кейинму җиқ әләм-һәсрәтләрни кәлтүриду. Бу қетим сизгә йәткән көңүлсизликни аңлап, наһайити пәришан болдуқ. Җаңҗуң җанаплириму Сиздин һал сорап, телеграмма әвәтти. Бизниң мәслиһитимиз шуки, ундақ надан адәмләр билән аварә болмай, тезирәк сүлһигә келиң, Сизни Шамәхсут ваң билән яраштуруп қояйли. Бизниң җаңҗуң җанаплири намидин әвәткән соғатлиримизни қобул қилғайсиз».
– Һәй Тохти, һәй Тохти! Өзәңгиму қилдиң, көпкиму қилдиң, – дәп ойлатти Төмүр хәлпә, – мана көрүватамсән? Дүшмәнлиримиз немиләрни дәватиду? Достлиримиз немә койларға чүшүватиду? Мени өлтүрүп пайда тапмақчи болғедиң, сениң тапқиниң дүшмәнгә күлкә, достларға қайғу болдиғу? Мән өлсәмғу мәйли, шунчә шеһитлиримизниң қени бекарға кәтсә, мәшәр күни Худаниң алдида немә дәрмән?
Андин Төмүр хәлпә қозғилаң башлиқлириниң һәммисини чақиртип келип, уларға һелиқи хәтни оқуп бәрди вә мундақ деди:
– Көрүватамсиләр, дүшмәнләр бизгә қандақ тузақ қоюватиду. «Сизниң әтрапиңиздики адәмләрниң надан болғанлиғи, Сизгә мундин кейинму җиқ әләм-һәсрәтләрни кәлтүриду... Сизни Шамәхсут ваң билән яраштуруп қояйли!» дегинини қаримамдиған. Әнди улар бизни парчилап туруп, йәветишниң койиға чүшүпту. Шундақ болуватқанда биз бир яқидин баш чиқиралмисақ, ақивитимиз немә болиду? Бир қисмиңлар шәһәргә дәрһал тегиш лазим дәйсиләр. Тоғра мәнму шундақ хиял қилимән. Амма Үрүмчидин Қумулға үч миң черик кәлгәнлигини унтуп қалмайли. Һазир алди тәрипимиздә Һапиз командир билән Нияз йиңҗаңниң 600 чериги Астанә билән Тоғичида бизни марап йетипту. Арқа тәрипимиздә Майиңҗаңниң 400 чериги Ташвелиқта қиличини биләп турупту. Хош, шундақ вақитта Қумулға тәгсәк ахири немә болиду?
– Ундақ болса, таққа солинип ятқидәкмиздә, – деди Қара Босуқ нарази болған бир қияпәттә.
– Ундақму болуп кәтмәс, – деди Төмүр хәлпә вәзмилик билән. – Дүшмәнләрни җиқ дәватамдила? Чйән даринниң черигиму аз әмәс еди! – деди қапиғини селип олтарған Ғоҗинияз палган гәп қистуруп.
– Өзәңни әр чағлисаң, өзгини шир чағла дәптекән, – деди Төмүр хәлпә, – һәр ишниң пәйти бар. Батурлуқниңму – вақти. Һапиз командир билән Нияз командирниң чериклири биз хәқтин емиш. Майиңҗаңниң черигини ериқ туңган дәйду. Мабада уруш болуп қалса, мусулман мусулманни қиридиған иш болғидәк. Уларниң бир тәрәпкә өтүши натайин.
Бу гәпләрдин кейин Қара Босуқ билән Ғоҗинияз палган сәл бошишип қалди.
– Ундақ болса қандақ қилимиз? – деди Қара Босуқ.
– Бизниң он икки теғимиз бар. Бу таштин қопурулған он икки қорған. Дүшмәнләр һечқачан таққа үсүшкә петиналмайду. Бир заман мошундақ өтүп турсақ, қалғини Аллаһниң ирадиси билән бир немә болар, – деди Төмүр хәлпә һәммигә тәкши қарап.

3
Мупәтиш Җаңсәйтиң Яң җаңҗуңниң буйруғиға бенаән Қумул әһвалини тәпсилий мәлум қилиш үчүн Үрүмчигә қайтип кәлди. У қозғилаңчиларниң өз ичидә ихтилап чиққанлиғини, шундақтиму Төмүрниң йәнила тән бәрмәй, сөһбәтни қатмал һаләткә чүширип қойғанлиғини, әнди тиғ ишләтмисә болмайдиғанлиғини өз гепиниң муһим нуқтиси қилип ейтти.
Яң җаңҗуң униң гепини аңлап болғандин кейин бир дәм җим олтардидә:
– Мениң аңлишимчә, Төмүр тәқвадар адәм емишқу? – бу растму деди.
– Униң “хәлпә” дәп атилиши вә сәйпуң Тохтини кәчүрүм қилғанлиғиму шуниңдин далаләт бәрсә керәк, – деди мупәтиш.
– Яхши, – деди Яң җаңҗуң, – ундақ болса, биз қиличниң орниға мусулманларниң муқәддәс китави болған Қуръандин пайдилинип көрсәк болғидәк. Мениң оқушумчә, мусулман қуръан тутуп қәсәм ичкәнни һәрқандақ һөкүмниң ахирқи хуласиси қилидекән. Бу биз үчүн яхши васитә, әнди мән шундақ бир иш қилайки, йә Төмүр маңа әл болсун яки өзиниң җаһиллиғида туруп, шу йәрниң өзидила Худасиниң дәргаһиға кетидиған болсун.
Шуниңдин кейин Ян җаңҗуң Гөчүңдики мусулман батальониниң командири Ли шу фуни дәрһал Үрүмчигә чақиртти. Ли шу фу Турпанда туғулған болуп, уйғур тилини судәк биләтти. Диний мәктәптиму қуръан хәтмисигичә оқуғанлиқтин, ислам шәриитиниң еһкамлиридин оттура мәлуматқа егә еди. Дадиси уни әмәлдар қилиш нийитидә хәнзучә Шө таңдиму (мәктәп) оқутқан еди. Ли шу фу өйлүк-очақлиқ болған жилларда һәрбий хизмәттики йеқин туққининиң ярдими билән Үрүмчигә келип, мәлум заман һәрбий тәлим көргәч, пәйҗаңлиқ мәртивисигә еришти. 1911-жилниң ахири Йүән дахуа Или қозғилаңчилирини бастурушқа ләшкәр тартқанда, алдинқи сәпкә берип хизмәт көрсәткини үчүн ләңҗанлиққа өстүрүлди. Сақал-бурут қоювалған бу хушпичим икки тиллиқ сөзмәл адәмни Яң җаңҗуң өзиниң келәчәк планлири үчүн раса бап келидиған киши дәп ойлап, уйғур мусулман батальонлири тәшкил қилинған чағда батальон командири қилип өстүргән вә шундин буян у Яң җаңҗуңниң садиқ кишиси болуп қалған еди.
Яң җаңҗуң өзиниң йоған иш үстилидин икки қәдәм жирақлиқта әдәп билән тик турған Ли шу фуни мупәтиш Җаң сәйтиңниң йенида олтиришқа ишарәт қилип сориди:
– Қуръанни ядқа оқушни биләмсиз?
– Билимән.
– Мусулманларниң намаз оқуш қаидилириничу?
– Өзәмму намаз оқуп туримән.
– Уйғурларниң урпи-адәт, қаидә-йосун, мүҗәз-хулқиничу?
– Мән шуларниң арисида чоң болған.
– Яхши, – деди Яң җаңҗуң. Андин һазирқи вәзийәт билән уни чақиртип келиштики мәхсәтни тәпсилий чүшәндүрүп келип, мундақ деди: «Сиз Төмүр исиянини теч усул билән бастурушқа мениң ахирқи козерим болисиз. Бу козерниң қиммити ислам динидин пайдилинишни қанчилик билиш билән өлчиниду. Әгәр қуръанниң васитиси билән Төмүрни маңа ишәндүрүп, Үрүмчигә кәлтүрәлисиңиз, икки тәрәптин нурғун қан төкүлүшниң алдини елип, мени бирмунчә аваригәрчиликтин халас қилған болисиз. Мән сизни бу вәзипиниң һөддисидин чиқалайду дәп ишинимән. У чағда сизни жуқури мәртивә вә парлақ истиқбал күтүвалиду. Мабада бу вәзипиниң һөддисидин чиқалмисиңиз, әң яхшиси мениң һозурумға кәлмәң. Қалған ишларни мупәтиш билән мәслиһәтлишип тезирақ йолға чиқишниң тәрәддутини қилиң! Төмүргә әвәтилидиған соғатлар җаңҗуң ямулидин берилиду».
Ли шу фу йол тәйярлиғини қилиш җәриянида мупәтиш Җаң сәйтиң Қумул әһвалини, һәтта алақидар кишиләрниң мүҗәз-хулқиғичә униңға толуқ сөзләп бәрди вә сөзиниң ахирида Норуз дамолла тоғрисида көргән-билгәнлирини ейтип, «Бу адәм йәнила җаһиллиқ қилса, униң намидин Төмүргә бир парчә хәт яздуруп, қолини қойдуруп елиңдә, андин өзини Шамәхсут ваңниң җаллатлириға тапшуруп бериң», – деди.
Ли шу фу йолға чиқидиған чағда Яң җаңҗуң өз намидин Шамәхсут ваң билән Төмүр хәлпигә уйғур тилида йезилған икки парчә хәтни униңға тутқузди. Шамәхсут ваңға йезилған хәттә мундақ дейилгән еди:
«Хатирә шериплиригә рошәндурки, биз иккимиз шаптулилиқ бағда қәсәмяд қилишқан люквәнҗуңларға охшаш аға-ини болушқан едуқ. Бүгүн мән инилиқ сүпитим билән җанаплиридин шуни илтимас қилимәнки, Төмүр исияниниң теч усул билән бастуруш сәяситимни мақул көргәйла. Уйғурларда «Қушни дан алдайду, адәмни сөз» дегән мақал барлиғи пеқир инилириға мәлум. Сөз билән түгәткили болидиған даваға тиғ ишлитиш ақиланилиқ болмиса керәк. Уруш дегәндә мәғлуп тәрәп, әлвәттә, көп талапәт көриду. Амма ғалип тәрәпму чиқимдар болмай қалмайду. Һазир ташқи моңғул оғрилири қутираватқан бир чағда һәрбий күчимизни зайә қилмай, дөләт мудапиәсигә көңүл бөлүшимиз дәркар. Қумулниң шимал тағлири ташқи Моңғулға туташ, биз Төмүрни вақтида теч усул билән өзимизгә қаритивалмисақ, моңғул оғрилириниң вәс-вәсигә чүшүп, техиму чоң апәт туғдуруши вә униң пүтүн Шинҗаң сиңға йейилип кетиши турған гәп. Шу чағда буни жиғиштурмақ бәк мүшкүлдур. Шуниң үчүн һәзрәтликкә Төмүрниң бир қисим мәтлуплирини қандуруп, бу қутириған йолвасни юмшақ гәпләр билән қәпәзгә солап елишимға мәдәткар болушлирини өтүнүп сораймән».
Төмүр хәлпигә йезилған муһим қисми мундақ еди:
«Мән сизниң һөкүмәткә әмәс, Шамәхсут ваңниң зулумиға қарши қозғилаң қилғанлиғиңизни, чоңқур чүшинип йәттим. Мән сизгә вә сизниң һәмралириңизға һәргиз гуна қоймаймән. Пухралар зулум чәккәндә, әлвәттә, дат дәйду. Датни аңлиғучи чиқмиса яки үсти-үстигә адаләтсизлик қилинса, буниңға сәври-тәкәмул қилиш мүмкинму? Сиз адаләтпәрвәр қәһриман киши екәнсиз, мән сизниң батурлуғиңизға қайилмән. Қумул дияри сизгә кичиклик қилиду, мән сиздәк бир қәһриман кишиниң йенимда болушини наһайити арзу қилимән. Әгәр бу тәкливимни мақул көрүп, Үрүмчигә кәлсиңиз, сизгә чәксиз илтипат вә иззәт-икрамлар көрситилип, һөкүмәт ичидә сиздәк қәһриманға лайиқ орун тәйяр. Келиң, биллә ишләйли. Маңа мутлақ ишиниң. Мениң вәдәм вәдә. Җанму еғиздин чиқиду, сөзму еғиздин чиқиду. Қалмиш гәпләрни мениң шәхсий вәкилим сизниң диндишиңиз Ли шу фу йиңҗаң сизгә изһар әйлигәй».

4
Кәчкүзниң соғ шамаллири ғерип-мискинләрниң чирайидәк сарғийип кәткән ғазаңларни пәришан учирип, көңүлгә бир қисма әнсизчилик селип жүргән күнләрниң биридә Ли шу фу өз һәмралири билән Қумул дияриға йетип кәлди. Амбал Бәй винчав башлиқ әмәлдарлар бу меһманларниң һөрмити үчүн он чақирим йәргичә алдиға чиқти вә уларни амбал ямулға чүшириду.
Шу ахшими Ли шу фу амбал Бәй винчав билән узун параңлашқандин кейин мундақ деди:
– Қар чүшүп қалғичә таққа бир қетим чиқип келишимиз керәк. Шуңа әтила ордиға кирип, Яң җаңҗуңниң мәктүбини ваңға тапшурай. Андин таққа чиқидиған әлчиләрниң тизимлигини қарарлаштурайли. Һә, ейтмақчи, һелиқи Норуз дамолла дегән топилаңчи зинданда қандағирақ йетипту? Бираз юмшайдиғандәкму?
– Нәдикини, – деди амбал. – Тағдики оғрилар күчәйгәнсири у тизгинни техиму қатурувалди. Униң үстигә икки күндин буян шәһәр вә йезилардин болуп, миңға йеқин киши «Норуз дамоллини чиқирип бәрсун» дәп ваң ордисиниң алдиға келивалди. Орда нөкәрлири милтиқ, қиличлар билән попуза қилипму һечқандақ иш чиқиралмиди. Һазир Шамәхсут ваңниң көңли бәк пәришан.
– Сиз арилишип бақмидиңизму? – сориди Ли шу фу.
– Арилаштим, – деди амбал, – һәтта черикләргә оқ чиқарғузуп, һәйвиму қилип бақтим. Амма қан төкүшкә петиналмидим.
– Немишқа?
– Мабада бирдә-йеримни өлтүрүп қойсақ, бала-қазаниң йоғини чиқидиғандәк туриду. Уларниң арисида бәзи үз абройлуқ ахунлар, бурунқи ваңларниң җамаәтидин болған бәгләр, Норуз дамоллиниң йүзлигән талиплири, бәзи содигәрләр, һәтта ваңниң тәвәсидә болмиған хуйзуларму бар екән. Шамәхсут ваңму «Бу һечқачан көрүлүп бақмиған иш болди» дәп чөчүп қапту.
– Норуз дамоллиниң жут ичидики абройи бәк чоң екәндә!
– Шундақ, униң үстигә Норуз дамоллиға угал болғини раст.
– Қандиғисиға? – дәп қизиқип сориди Ли шу фу.
Амбал Бәй винчав китавимизниң он йәттинчи бабида баян қилинған Қарикөз байла паҗиәсини, Норуз дамоллиниң бу әләмгә чидимай «Шаһзадә» Нәзәр үстидин Шамәхсутқа әризә бәргәнлигини, Һашир тәйҗиниң буниңдин пайдилинип, Норуз дамоллини Шамәхсутқа чеқип, зинданға салдурғанлиғини, бу вақиәниң пухралар ичидә хелидин буян ғәлиян қозғап, ахири мошу дәриҗигә йәткәнлигини өзигә мәлум дәриҗидә сөзләп келип, «Әгәр тағдики иссиянчилар үстүнлүк қазанмиған болса, бу иш мунчилик чоңийип кәтмәс еди. Шуниң үчүн, авал тағдики исиянчиларни тезирақ тәслим қилдуруш керәк», деди.
– Худаға шүкри, бу яхши иш бопту. Мениң сәпирим утуқлуқ болғандәк, – деди Ли шу фу хошал болуп.
Амбал Бәй винчав бу гәпкә чүшәнмигәндәк қилип, Ли шу фуға һәҗәплинип қариди. Ли шу фу орнидин туруп, қоллирини арқилға тутқан һалда, мәғрур меңип жүрүп сөзләшкә башлиди:
– Мениң мәхситим – йолвасни бир талму оқ чиқармай туруп қәпәзгә солавелиш. Һәммә ишниң беши тәс дегәндәк, бу ишни немидин башлашни билмәй тураттим. Норуз дамолла вақиәси мениң үчүн яхши ирим болидиған болди. Сиз “тағдики исиянчиларни тезирақ тәслим қилдурсақ бу иш өзлигидин түгәйду” демәкчи, шундақ әмәсму? Буниң тәтүрини қилимән, йәни авал Норуз дамоллини зиндандин бошитип, униң тәрәпдарлириниң тәливини қандуримән. Һәтта Норуз дамоллини Қумул дияриниң әң чоң ахуни қилип бәлгүләш тоғрисида Шамәхсут ваңға тәклип беримән. Норуз дамоллиға илтипат көрсәтмәклик билән бизниң бир тал мойимизму хорап қалмайду. Униң тәтүрисичә бир тәрәптин шәһәр, йезилар тинҗип, у йәрдики путли-кашаң түгәйду. Йәнә бир тәрәптин тағдики йолвас бизниң қапқинимизға асанирақ чүшиду. Бир чалмида икки пахтәк соқуш дегән шу әмәсму! Һа... һа... һа...
Ли шу фу бу гәпләрни қиливатқанда «Һәй, бу чашқан бурут һейлә-микир китавини мәндин җиқирақ оқуптекән, мошундақ йоллар билән хизмәт көрситип, Яң җаңҗуңниң алдида техиму үз тепип кетидиған болди», дәп ойлап олтарған амбалму: «Бәлли, Ли дарин әқил данишлириға мән тәслим» дәп униң күлкисигә қошулди.
Шу арида Шамәхсут намидин Һашир тәйҗи билән Қезибәк ғоҗа Ли шу фудин һадуқ сорап, Амбал ямулға келишти. Ли шу фу бирмунчә рәхмәт һәшқалладин кейин, һәтта өзиниң ваңни зиярәт қилиш үчүн ордиға киридиғанлиғини ейтти.
Һашир тәйҗи, бая амбал ейтқандәк, орда алдида болуватқан әнсизликни қисқичә баян қилип, «Чиң гаң ғоҗам дарин җанаплири бир-икки күн һадуқ елип турғай, әнсизчилик бесилғандин кейин ордиға чиллаймән дегән. Бизму арқа ишиктин чиқип кәлдуқ» деди.
Ли шу фу күлүп туруп мундақ деди:
– Мән һәммә гәпни уқтум, мән шундақ әнсизчиликләрни течландурғили кәлдим. Ваң җанаплири хатирҗәм болғай. Мән әтә алди дәрвазидин кириверимән. Мени улар һечнемә қилмайду.
Әтиси чашка вақтида бешиға чирайлиқ сәллә оравалған Ли шу фу амбал Бәй винчав билән почтиға олтирип, орда қовуқтин өтүши билән адәм деңизиниң ичигә кирип қалди. Орда дәрвазиси алдидики созумчақ мәйдан вә әгри тоқай кочиларниң һәммиси адәмгә толған еди. Лекин уларниң қолида бирәр таяқму көрүнмәтти. Қураллиқ нөкәрләр билән қоршалған орда дәрвазиси қия очуқ туратти. Сепил үстидики нөкәрләр милтиқлирини пәскә қаритип җим турушатти. Амбалниң почтисини көрүш билән кимду-бири «Йол бериңлар!» дәп вақириди. Почта топни йерип, дәрваза тәрәпкә аста илгирилиди. Мәйданниң оттурисиға кәлгәндә Ли шу фу почтини тохтитип орнидин турдидә, икки қолини көксигә қоюп, «Әссаламу әләйкүм, қериндашлирим!» дәп хитап қилди. Топ ичидин гудуң-гудуң аваз аңланди. «Мән, – дәп сөзини давамлаштурди Ли шу фу Үрүмчидин Яң җаңҗуң җанаплириниң вәкили болуп кәлдим. Яң җаңҗуң җанаплири Қумулдики пухраларға дуайи салам деди. Мән ахшам амбал җанаплиридин һәммә әһвални уқтум. Норуз дамоллиға угал бопту, хатирҗәм болушсила Норуз дамолламни җәзмән бошитимиз, иншааллаһ».
Хәлиқ топи бу натонуш кишиниң юмшақ гәплири билән гаңгирап қелип, немә дейишини билмәй қалди. Пәқәт бәзиләрниң шивирлашлири аңлинип туратти.
– Я тәхсир, бизниң гепимизни судәк билидекәнғу!
– Өзиму һәҗәп келишкән адәм екән.
– Сәллисини қаримамдиған, немә дегән ярашқан.
– Сақал-бурутичу, немә дегән келишәңгү.
Шу арида амбал орнидин туруп баш бармиғи билән Ли шу фуни көрситип, «Ли дарин!» деди.
– Һә...
– Ли дарин, Ли дарин, – дәп гәп башлиди почтиға йеқинирақ турған бир мойсүпәт киши, – өзлә убдан вақитта кәптила, бизниң гепимизгә қулақ салсила. Норуз дамолламға бәк угал болди. У кишини бошатмиса, биз бу йәрдин һәргиз кәтмәймиз!
– Кәтмәймиз, кәтмәймиз! – дәп вақирашти көпчилик.
– Хатирҗәм болушсила, дамоллам җәзмән бошап чиқиду, — деди Ли шу фу орниға олтириветип.
Почта аста тәвриди. Орда дәрвазиси йоған ечилди... Дегәндәк бирәр сааттин кейин дәрваза алдида Норуз дамолла пәйда болди. Уни икки гундипай қолтуғидин йөләп туратти. Униң қоюқ қашлири астидики олтиришип кәткән көзлиридин ғәзәп учқунлири чақнап туратти...
Бир дәмдин кейин қиқас-чуқанлар бесилип, мәйдан җим-җит болуп қалди.
– Мундақ хорлуқни һечқачан көрмигән едим, Төмүр дегән оғри җенимға зиқ болуп турмиған болса, бу беши чоң теҗимәлләрниң әдивини раса берип қояттим! – деди Шамәхсут хурсингән һалда.
– Шундақ, – деди Ли шу фу, – “Қолни кәсмигичә қан чиқмайду” дегәндәк, апәтни йилтизидин қурутуш үчүн бәзидә аччиқни ичимизгә жутуп турмисақ болмайду.
Шу күни Ли шу фу билән амбал кәчкичә Шамәхсут ваңниң йенида болуп, униңға Яң җаңҗуңниң планлирини тәкрар-тәкрар чүшәндүрди. Шамәхсут Яң җаңҗуңдин миннәтдар болуп, Ли шу фуниң барлиқ һәрикәтлирини қоллайдиғанлиғини билдүрди. Шуниңдин икки күн кейин Ли шу фу өзини пәйғәмбәр әвлади дәп җакалап жүргән хуйзу мөтивәри Куйбав, Фиң һаҗи, Үвәйс әләм, Зикия һаҗи, Һәсән бала һаҗи, Шаәхмәтбай қатарлиқ жут чоңлиридин тәркип тапқан әлчиләр өмигини башлап таққа маңди. Соғатлар бесилған он икки һарвуму улар билән тәңла йолға чиқти. Шу күни Үрүмчидин бир пиядә топчилар батальониму Қумулға йетип кәлди.
5
Ли шу фуниң сехир-әпсуни шу күнила өз күчини көрситишкә башлиған еди. Йәни “Үрүмчидин кәлгән Ли дарин Норуз дамоллини зиндандин чиқирип берипту”, дегән гәпләр пүтүн шәһәр вә йезиларға пур кәтти. Буни аңлап, тағдики қозғилаңчиларму хошал болушти. Шуниң үчүн Төмүр хәлпиләр Ли шу фуниң әлчи болуп чиқидиғанлиғидин хәвәр тапқан һаман уларни күтүвелишқа тәйярлиқ қилди вә ахири әлчиләрни қаидә-йосун бойичә чирайлиқ күтүвалди. Намаз пешиндин башлап кәчкичә меһманларниң алдидин дәстихан жиғилмиди. У күни һал-әһвал соришиштин бөләк гәпму болмиди. – Һәрқачан намазни таямун билән оқуватқанла, – деди Ли шу фу Төмүр хәлпиниң бойниға есиқлиқ қолини аста тутуп.
– Шундақ, — деди Төмүр хәлпә.
– Һә раст, өзләгә қәст қилған һелиқи қара йүз һазир нәдә? – дәп сориди Ли шу фу.
Төмүр хәлпә униң шу күндин башлап әл-жут ичидә туралмай көздин йоқалғанлиғини, аңлиған гәпләргә қариғанда, Ном тәрәптә сәрсан болуп жүргәнлигини ейтти.
Әтиси намаз бамдаттин янғанда Ли шу фу биринчи болуп, «Тупрақ бешиға берип кәлсәкмекин?» деди.
Топ җамаәт дөңлүктики шеһитлар қәбирстанлиғиға қарап маңди. Ли шу фу қаратавадин ташланған непиз көпә җугисиниң пәшлири тизиға бесип олтирип, «табарәк» сүрисини ихлас билән оқушқа башлиди. Бу узун сүрә түгигичә һәммә киши башлирини төвән селип, җим олтарди. Бир хуйзу кишиниң қуръан сүрисини уйғур қарилиридәк мундақ раван оқуғинини улар биринчи қетим аңлаватқан еди. Төмүр хәлпиму «һәҗәп толған қари екән!» – дәп ойлап олтиратти.
Дуадин кейин Ли шу фу Төмүр хәлпидин сориди:
– Һәммиси җәңдә шеһит болғанларму?
– Шундақ, – деди Төмүр хәлпә.
– Аллаһ мәхпирәт қилсун, һәммиси қанчә киши? – деди Ли шу фу.
– Әллик икки. Буниң ичидә он тоққуз яшлиқ Раҗи бала рәмәтликму бар, – деди Төмүр хәлпә. Андин Раҗи балиниң қандақ шеһит қилинғанлиғини сөзләп бәрди.
– Әстахпуралла! Шундақму қилған барму? Хәйир Аллаһ, у балимизға қиямәт күни әл алий мәртивә берәр, – деди Ли шу фу дуаға қол көтирип. Һәммиси тәңла қол көтиришти.
Әтигәнлик чайдин кейин соға тәғдим қилиш башланди. Һойлиниң оттурисиға йейип ташланған топ-топ гәзлимиләр, мовут вә чибәрқут тонлар. Нәччә сандуқ өтүк, мәсә-калач, қәнт-шекәр, чай вә бирқанчә тағар ун, гүрүчтин ибарәт бу соғатлар һәммини дегидәк һәйран қилип турғанда Ли шу фу Төмүр хәлпә башлиқ чоңларни өйгә тәклип қилди. Арқидинла униң һәмралири қизил товар йейилған пәтмусларни көтирип кирди. Ли шу фу пәтмусларни Төмүр хәлпә, Қара Босуқ, Ели палган, Аманқул, Ғоҗинияз палган вә Сәпәрқулларниң алдиға қоюп, үстини ачти. Төмүр хәлпиниң алдидики пәтмуста бәш қалғанлирида үчтин ямбу пақирап туратти.
– Аз болсиму Яң җаңҗуң җанаплириниң һәрқайсилириға әвәткән соғиси көпкә талиқ қилурлар, – деди Ли шу фу вә ондин “таладики нәрсиләрниң ун, гүрүчтин башқисиму җаңҗуңниң соғити”, дәп қошуп қойди.
– Ун, гүрүччу? – деди Төмүр хәлпә.
– Бу әл-жутниң көңли, – деди Һәсән бала һаҗи.
– Ундақ болса, ун, гүрүчни алайли, қалғанлири җайиға қайтсун, – деди Төмүр хәлпә.
– Ундақ қилса болмайду, – деди Фиң һаҗи уйғурчә сөзләп, – Сулайман падишаму соғат алиду әмәсму? Соғатни алмиса Яң җаңҗуңниң көңли ағрийду.
– Дәрвәқә, – дәп гәпкә арилашти Үвәйс әлъәм, дост-ашналириниң соға-салимини қобул әйлимәклик, сүнъәттур. Бу яхши хулуқ-пәзиләтләрниң җүмлисигә кириду. Яң җаңҗуң җанаплириниң вәкили болған бу әзиз меһминимиз шунчә жирақтин ат атлап, төгә қоғлап кәлгәндә, дил азарлиқ болуп қалмиғай.
– Әлъәм ахунум тоғра ейтти, – деди Ли шу фу, – өзлә бу соғатларни алмисила мән җаңҗуң җанаплириниң алдиға қайси үзүм билән қайтуруп баримән?
– Шундин кейин қалған әлчиләрму сала қилишқа киришип кәтти. Төмүр хәлпә бир дәм җим олтарғандин кейин «Әмсә биз мәслиһәтлишип көрәйли», деди вә һелиқи ямбуларни башқа соғатлар билән қошуп, «Ғәзнигә» елип кирип қоюшни Сәпәрқулға тапшурди. Ғоҗинияз палган Төмүр хәлпиниң соғатларни елишқа майил болғанлиғини көрүш биләнла орнидин дәс қопуп чиқип кәтти.
– Бу жигит ким болиду? – дәп сориди Ли шу фу.
– Таратилиқ Ғоҗинияз палган, – деди Төмүр хәлпә.
– Һә, һелиқи Чйән даринниң көзигә атқан әр шуму? Етини аңлиған.
Әлчиләр йәнә бир күн меһман болушти. Тағниң кәч-күзлүк мәнзирисини тамашә қилди.

(Давами бар).