• Нуқтәий нәзәр
• 29 Қазан, 2020

Бирлиги йоқ милләтниң тәғдири паҗиәлик

Шәмшидин АЮПОВ,
«Уйғур авази»

Мәлумки, елимизниң ички сәяситидә көпмилләтлик Қазақстан хәлқиниң, уларниң миллити, иҗтимаий келип чиқиши, җиниси вә диний етиқатидин қәтъий нәзәр, тәңһоқуқлуғи яққал көрүнмәктә. Бу, сөзсиз, умумий инсаний вә миллий қәдрийәтләрни техиму тәрәққий әткүзүшкә қаритилған демократиялик ислаһат-өзгиришләрниң тәнтәниси. Бу җәриян үзлүксиз давамлашмақта. Елимизниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаев вә Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев конституциялик һоқуқларниң капалити сүпитидә, милләтләрара достлуқ, һөрмәт, бирлик-иттипақлиқни һәм өмлүкни — қазақстанлиқ тәрәққиятниң әң тоғра һул-асаси екәнлигини дайим тәкитләп кәлмәктә.
Мошу йәрдә Қазақстанниң көпмилләтлик хәлқини өмләштүрүштә Нурсултан Назарбаевниң тәшәббуси билән қурулған вә униң өзи Рәиси болған Қазақстан хәлқи Ассамблеяси тоғрилиқ сөз қилмай мүмкин әмәс. Қазақстан хәлқи Ассамблеяси – тәңдиши йоқ этносәясий институт. У Қазақстанда истиқамәт қиливатқан барлиқ этносларниң елимиз тәрәққиятиниң барлиқ саһалириға арилишишиға мүмкинчилик яритиду.
Ассамблея барлиқ вилайәтлик вә йүзлигән наһийәлик этномәдәнийәт мәркәзлириниң бешини қошуватиду. Уларниң барлиғи Қазақстан хәлқи бирлигини қелиплаштурушта нурғунлиған ишларни әмәлгә ашуруп келиватиду. ҚХА жуқури баһаға, сөз йоқ, Қазақстанда истиқамәт қиливатқан 130дин ошуқ милләт билән еләтниң «еғирини — йеник, жириғини йеқин қилидиған» қандақту-бир тилсим тәшкилат сүпитидә әмәс, бәлки барчә қазақстанлиқларни достлуқ вә өзара разимәнлик, бирлик-өмлүк шараитида бир мәхсәткә – мустәқил Қазақстанниң техиму мустәһкәм дөләт болуп шәкиллинишигә вә тәрәққий етишигә хизмәт қилишқа дәвәт қилидиған вә қанун асасида бәкитилгән қурулум болди. Бу шәкилни ҚХАниң конституциялик мәртивигә егә болуши техиму нәтиҗидарлиқ қилип туриду вә униң тәркивидики 820 этномәдәний бирләшминиң өзлиригә яритилған барлиқ шараиттин үнүмлүк пайдилинишиға зәмин болмақта. Һәқиқәтәнму өзара мунасивәттә Қазақстанда истиқамәт қиливатқан тили башқа болсиму – тилиги бир, түри башқа болсиму – жүриги бир 130дин ошуқ милләт вәкиллириниң миллий қәдрийәтлиригә, уларниң тилиға болған дөләтлик қоллаш улардики қазақстанлиқ вәтәнпәрвәрлик туйғусиниң жилдин-жилға өсүп, мустәһкәмлинишигә зәмин яритип, келәчәккә болған үмүт-ишәнчисини техиму күчәйтмәктә.
Шуниму тәкитләш лазимки, биз, қазақстанлиқлар, барлиқ мәйрәм-сәнәләрни биллә тойлап келиватимиз. Болупму Қазақстан хәлқиниң бирлиги күнидә кочиларда миллий этномәдәнийәт бирләшмилириниң вәкиллири сәнъәтни тәрғип қилип, Қазақстан тоғрилиқ өз ана тилида нахшиларни иҗра қилип, мәйрәмни көңүллүк өткүзүшкә ат селишиду. Бир дөләттә биртуташ хәлиқ болуп течлиқ һаят кәчүрүшниң чоң бәхит екәнлигини, Қазақстан хәлқи йеңи дуниядики яхши турмуш кәчүридиған дөләт болидиғанлиғини көрситиду. Биз көзлигән мәхсәтлиримизгә — қазақстанлиқларниң буниңдин кейинму яхши һаят кәчүрүшигә қол йәткүзимиз. Униң үчүн яшлиримиз мошу мустәқил йолни изчиллиқ билән давамлаштуруп, асасий байлиғимиз болған течлиқ билән иттипақлиқни, милләтләрара разимәнликни, бирлик билән бәрикәтни, өмлүкни көзиниң қаричуғидәк һимайә қилиши, әлдики бирлик билән достлуқ вә течлиқни сақлиши лазим.
Өмлүги бузулуп, бәрикити кәткән, течлиғи бузулған дөләтләрниң бүгүнки күндә немә болуватқанлиғини, ички-ташқи күчләргә әгишип кәткән җәмийәтләрдә болуватқан тоқунушларни көзүмиз билән көрүватимиз. Бәрбат болуп, илгири бесишниң орниға кәйнигә даҗиш көпәймәктә. Буниң һәммиси – бирликниң, өмлүк-иттипақлиқниң, течлиқ вә турақлиқниң болмаслиғидин болуватқан сәлбий көрүнүшләр. Илаһим, бизни асасий байлиғимиз болған бирлигимиз билән бәрикитимиздин айримиғай! Раст, бизниң мошу өмлүгимизни, елимиздә қелиплашқан течлиқ һаятни көрәлмәйватқанларму йоқ әмәс, әлвәттә. Бу тоғрилиқ Тунҗа Президент — Елбасы Нурсултан Назарбаев буниңдин бирнәччә жил илгири Қазақстан мусулманлири диний башқармисиниң вәкиллири билән болған учришишта «Қазақстанниң территорияси кәң, бепаян, тәбиий ресурсларға бай екәнлиги һәммигә мәлум. Бизгә көзини алайтиватқанлар бар. Бизни көрәлмәйдиғанлар җәмийитимиздә бузғунчилиқ пәйда қилғуси келиду. Бизгә сирттин тәсир көрситишниң бир усули — ят диний еқимларни сиңдүрүш. Ахирқи вақитларда мошундақ җәриян байқалмақта. Дөлитимизгә ховуп туғдуридиған мундақ көрүнүшләр билән күришишимиз керәк. Мошуниңға мунасивәтлик силәргә зор вәзипә һәм җавапкәрлик жүклиниду», дегән еди Елбасы имамларға. Тунҗа Президентниң қәйт қилишичә, бизниң бүгүнки течлиқ һаятимизни, қол йәткүзгән утуқ-муваппәқийәтлиримизни, течлиқ вә турақлиқни, милләтләрара разимәнликни, хәлиқләр достлуғини, бирлик билән бәрикәтни көрәлмәйдиған дүшмәнләрму йетәрлик.
«Бүгүнки дуния хатирҗәм әмәс. Дуния йүзидики әһвал күн санап өзгириватиду. Интайин еғир шараитта һаят кәчүрүватимиз. Заманисида қанлиқ уруш дәври өткән вақитта барчә сәясәтчиләр «әнди дунияниң келәчиги парлақ болиду, гүлләнгән заман келиду, тоқунушлар болмайду», дәп ейтқан еди. Шундиму, мундақ тәхмин-пәрәзләр натоғра болуп чиқти», дәйду Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев. Президентниң тәкитлишичә, һазир инсанийәтниң келәчиги гиримсән, һә, Қазақстан дунияйүзиниң бир бөлүги.
«Бу дунияда Қазақстанниң өз хәлқимиздин башқа һечкимгә кериги йоқ. Әлвәттә, достлиримиз аз әмәс. Бирақ бизниң бүгүнки течлиқ һаятимизни, утуқлиримизни, бәрикәт-бирлигимизни, течлиқ вә турақлиқни көрәлмәйдиған дүшмәнләрму йетәрлик. Уни һечқачан ядимиздин чиқармишимиз керәк», дегән Президент «Бизниң келәчигимиз – бизниңла қолумизда» екәнлигини алаһидә тәкитләп өтти. Шуңлашқа қолда барниң қәдригә йетишни билгинимиз әвзәл.
Әнди мошу мәсъулийәтлик пәйттә, биз, уйғурларниң, өмлүк билән бирликкә қанчилик дәриҗидә риайә қиливатқанлиғимизға нәзәр ағдурмай мүмкин әмәс. Аччиқ болсиму, етирап қилишимиз керәкки, бүгүнки күндә күндилик һаятимизни өзара өм-инақлиқта «Бир яқидин баш, бир йәңдин қол чиқириш», бир-биримизни қоллап-қувәтләш әмәс, әксичә, өзара һәсәтхорлуқ қилиш, қәстлишиш билән өткүзидиған болуп қалдуқ. Бу зади неминиң аламити?! Бир сөз билән ейтсақ, буни бир-биримизни қәдирләшни, етирап қилишни, қоллап-қувәтләшни билмәслигимизни билдүриду. Бу – бүгүнки уйғурлар һаятида овҗ еливатқан һәм ронақ тапқузмайватқан әң паскина илләтләрниң биридур. Қисқиси, мошу паскина илләтләр хәлқимизгә пайда елип кәлмиди, әксичә, хәлиқниң зиялиларға болған ишәнчисини, кәлгүсигә болған үмүтварлиқни йоқатти вә миллий тәрәққиятимизға өз қолумиз билән палта чепилди. «Интизар» журналиниң муһәррири Азнат Талипов аримиздики әйнә шундақ надан һәм ахмақларниң «изчил паалийитигә» иҗтимаий торда «Аримиздин чиққан қәһриманни бүгүн яла-төһмәт, ғевәт-шикайәт билән жиқитип, әтиси йеңи қәһриманни издәйдиған сәвийә билән яшаш – бәк хәтәрлик. Батурлар дүшмән атқан оқтин әмәс, әтрапидикиләр чаплиған «поқтин» тунҗуқиду... Вижданлиқ адәм миллитигә сараңларчә көйүниду, амма ахмақларчә көймәйду. Ахмақларчә көйидиғанлар илғар сәвийәдики вижданлиқларни өзлириниң наданлиқ сәрәңгисидә туташтурған ялқунда көйдүрүп, буни «вәтәнпәрвәрликниң», «милләткә көйүнүшниң» бир көрүнүши қилип көрсәтмәкчи болиду. Мана бу бүгүнки реаллиғимиз һәм паҗиәмиз», дәп орунлуқ рәддийә бәрди.
Әҗдатлиримиз қәлби еқидә чириғидин мәһрум шәхсләрни «көңли қара адәм» дәп тәриплигән. Һә, қара көңүл адәмләрниң дилида зулмәткә ғәриқ болған йеганә «мәндин» өзгә һечким болмайду. Шуңлашқа ундақ кишиләрниң күни Мәмәтни қандақ жиқитиш, Әмәтни қандақ йоқитишниң койидила өтиду. Билсәк вә яхшилап ойлинидиған болсақ, уйғур уйғурға дүшмән әмәс.
Мәлумки, бүгүнки күндә пүткүл дуния әһли «Уйғурға ярдәм қолумизни созайли, уларни зулум-ситәм искәнҗисидин қутқузайли», дәп вақираватса, биз бу йәрдә бир-биримизгә таш етип, өзара һәсәт уруғини чечиш билән аварә болуватимиз. Топ-топларға бөлүнүвелип, «Ханләйлунни» ейтип, паңшиң жүрүватимиз. «Өлгәнниң үстигә тепипту» демәкчи, бу һамақәтликниң қатариға әнди өзини «вәтәнпәрвәр», «милләтпәрвәр», дәп һесаплайдиған айрим зуванда аяллар келип қошулди. Уларниң ейтиватқан гәп-сөзлирини иҗтимаий торлар арқилиқ келиватқан учурлардин оқуп-аңлаватисиләр. Бир-биримизни мундақ таяқсиз уруп-жиқитқичә, қолумиздики карға яримайдиған чалма-кесәкни өзимизгә қарита атқичә, бизни түп йилтизимиздин қурутмақчи болуватқан, инсан қияпитидин чиқип, адәм гөшини йәватқан мәлъун, һарамзадә-хумпәрләргә қаратсақ болмасмеди!? Һәй, уйғурум! Қачан оңшилимиз? Арам бәрмәйдиған соаллар...
Әгәр қоюп бәрсә, айрим калтә пәмлик қериндашлиримиз вә уларға әгәшкүчи наданларниң касапитидин миллий тәрәққиятимизниң «гаж-гуж» болуши турған гәп. Ейтиңларчу, бир-биримизгә яманлиқ ойлап, ора колап немә уттуқ, зади?! Милләткә нәп беридиған нә-нә зиялилиримиз әйнә шу һәсәтхорлуқ кесилиниң дәрдидин бевақит қурван болди әмәсму!? Қачанғичә тарихтин савақ алмаймиз, зади!? Алдимиздики вақиттиму һәммә нәрсә мошундақла давам қилидиған болса, ХХ әсирдә көп җапа чәккән, 1918-жили «Ату» паҗиәсини, нәччилигән «көч-көчләрни» баштин кәчүргән, тәқипләш жиллири пүткүл зиялисидин дегидәк айрилған, Улуқ Вәтән уруши жиллириниң азап-зәрдавини башқилар охшашла тартқан миллитимизниң мәдәнийитини, тилини, маарипини, әдәбиятини, сәнъитини паҗиәлик ақивәт күтүп туруши мүмкин. Буниң һәммисини сақлап қелиш, риваҗландуруш, пәқәт өзимизгә бағлиқ. Буниң үчүн биздин, биринчи новәттә, тәләп қилинидиған нәрсә — милләтниң бирлигини, өмлүгини қолға кәлтүрүш, халас.
Әгәр һәрбиримиз бөкимизни алдимизға қоюп, ойлинидиған болсақ, әслидә биз бүгүн күндилик һаятимизни өзара өмлүк-инақлиқта «Бир яқидин баш, бир йәңдин қол чиқирип», бир-биримизни қоллап-қувәтләш билән өткүзүшимиз керәк еди. Көрнәклик шаир Абдуғопур Қутлуқ тәәбири билән ейтсақ:
«Аллаһ тәң яратса, тәң яшалмидуқ,
Халайиқ, тәң яшаш билимгә бағлиқ.
Вай иссит, гәп йоған, һалимиз чағлиқ,
Техичә ақтағлиқ, биз қаратағлиқ...».
Биз ейтқан болар едуқки, биз бүгүн әйнә шу тарихта сәлбий из қалдурған «ақтағлиқ вә қаратағлиқлардинму» бәттәр болуп кәттуқ. Қәдирдан қериндашлар, өзара һәсәтхорлуқ қилишни, қәстлишишни, пурсәтни пайдилинип, кимду-бирини урувелишни тохтитидиған вақит аллиқачан кәлди.
Мошу йәрдә уйғуршунас алим Маһин Моллақниң «Меғизи, шакили бар һәрнәрсиниң...» сәрләвһилик мақалисида қәйт қилинған төвәндики пикирләрни кәлтүрүп өтүшни мувапиқ көрдүм:
«Тарих китаплирида, «қедимқи уйғурлар учқандәк, алға кетиватқан ат үстидә мәзмут олтирип, гаһи атниң қосиғиға шуңғуп туруп оқ-яни алди тәрәптики нишанға қандақ дәл тәккүзсә, бәл үстини шаппидә кәйнигә бурапла оқ үзүп, арқа тәрәптики дүшмәнниму тик моллақ чүширидиған җәңгивар милләт еди», дәп тәриплиниду. Шуниң билән бир чағда қедимий уйғурларниң өмлүк-инақлиғи һәққидиму мундақ бир ярқин ривайәт әлмисақтин буян, еғиздин-еғизға, китаптин-китапқа көчүп, дастан болуп келиватиду: «Уйғур» мәнаси барчигә мәлум япашқучи мәнасидидур. Мәсилән, «уйғурниң» мәнаси һәммигә айән болғинидәк, «йепишқучи» дегән болиду. Мәсилән, «сүт уйиди», дегәнгә охшаш. Суюқ һалда бир-биригә һимләшмәй турған нәрсә, қатқандин кейин, бир-би-ригә йепишиду. Йәнә техи «имамға уйиди» дегән гәпму бар. Имам олтарса, олтириду, турса туриду. Бәс, мана йепишқини болмай немә? Улар келип, Оғузханниң етигигә қоллири билән мәккәм йепишқач хан уларни «уйғур» дегән. Бу «йепишқучи» дегән сөздур» (Қараң: Әбилғази Баһадирхан язған «Шәҗәрәи түрк» (түркий хәлиқләр шәҗириси), 11-бәт, Қазан университети нәшрияти, 1891-жил нәшри). Демәк, уйғурлар әслидә, өм-инақ болғач, бир-биригә йепишип уюйдиған, уюшқақ хәлиқ мәнасида «уйғур» дәп аталған. Очуқ қилип ейтқанда, өм-инақлиқ әслидә уйғурларниң типик пәзилити вә йүксәк хислити еди. Қедимқи уйғурлар пәқәт өм-инақ вә уюшқақ болғанлиғи үчүнла әшундақ җәңгивар милләт болуп шәкиллинип, Орхон Уйғур ханлиғи, Идиқут Уйғур ханлиғи вә бүйүк Қараханийлар заманисидики шанлиқ мәдәнийәт дәврини бәрпа қилалиған. Ваһаләнки, кейинки чағларда, хелә бир бөләк уйғурларға өз жутлирини орап турған Тәклимакандики қумниң хусусийити сиңип қалғачқа, улар өмлүк, инақлиқ әңгүштәрини йоқитип қойған. Нәтиҗидә тәдриҗи әбгалишип, бүгүнкидәк өзлириниң күндилик һаятини өзара өм-инақлиқта бир яқидин баш, бир йәңдин қол чиқирип, бир-бирини қоллишиш билән әмәс, бәлки дәл униң әксичә, өзара һәсәтхорлуқ қилиш, бир-бириниң пейиға чүшүш, бир-бирини һөл хишқа дәсситиш, кадр пухрасини алдаш, шәһәрликлири йеза-сәһралиқлирини голлаш, мәс болғанда, һал оқуп дәртлишиш, йешилгәндә бир-бирини давамлиқ қәстлишиш билән өткүзидиған болуп қалған.
Йәккә-йәккә инақсизлиқни аз дәп, топлишип инақсизлиқ қилишниң мода болуп қеливатқанлиғиға әюһәннас!..».
Һәммидин ечинарлиғи, бүгүнки күндә мәнивий һаятқа болған интилиш суслашти. Әң хәтәрлиги, аһали мәнивий тәрәптин аҗизлашти. Адәмләрниң хиялида – пәқәт күндилик турмушниң ғеми. Һәқиқитини ейтсақ, аримизда миллитиниң келәчиги билән кари йоқ, гепи чоң, ағзида бар, әмәлиятта йоқ зиялисимақлар пәйда болди. Бу топқа ятидиғанлар һечнәрсидин тәп тартмай, әркин һаләттә милләтсизлик идеясини әмәлгә ашурушқа йол ечип бериватиду. Зиялилиримиз арисидики қелиплишип қалған талаш-тартишлар, қариму-қаршилиқлар яшлар психологиясигиму мирас болуп қеливатқинини ечинишлиқ билән тәкитлимәй илаҗә йоқ. Бу әһвал мәдәнийитимизниң тәрәққиятиға сезиләрлик дәхил йәткүзүп, чоң зиянларни елип кәлмәктә. Қедимдин «уюшқақ милләт» дәп нам алған уйғурниң мошундақ һаләткә чүшүшигә ким әйиплик? Биримиз заманни, йәнә бирлири уйғурниң өзини әйипләйду... Мениңчә, иккинчи әйип һәқиқәткә уйғунирақмекин. Ундақ болғини бүгүн биз һәммә саһаларда кәйнигә даҗип, ғәпләт уйқисиға чөмдуқ. Наданлиқниң ишигини ечишқа тайин тепиватимиз. Буниңдин қандақ вә қачан қутулимиз һәм қандақ қилип мәнавиятимизни мискинлик һалитидин йоруқлуққа елип чиқалаймиз? Билгили болмайду... Көпни көргән ақсақаллиримизниң гәплиригә қулақ салсақ, «Наданлашқан милләт бир- бириниң бешида яңақ чеқип йәйду», дейишиду. Демәк, бүгүнки әмәлиятимиздин қариғанда, бизму шуниңға хелә йеқинлишип қалған охшаймиз.
Дәрвәқә, милләтсизлик овҗ алған йәрдә, миллий роһ билән миллий ғурур, миллий виждан һәргиз болмайду. Ундақ җәмийәттә Милләтму, Тилму, Динму ронақ тапмайду. Һәммидин ечинарлиғи, мундақ муһитта милләтни алға башлайдиған, бирләштүридиған дана шәхсләрму йетилип чиқмайду. Чүнки уларни иштқа сүйәк ташлиғандәк, немигиду талаштуруп, бирини биригә һайдап селиш адәткә айлиниду. Очуғини ейтсақ, бүгүнки күндә карван беши болушқа тегиш зиялиларниң зийиниму, пайдисиму йоқ заман болди. Бурун хәлқимизниң көрнәклик вәкиллири Қуддус Ғоҗамияров, Зия Сәмәди, Ғоҗәхмәт Сәдвақасов, Һезмәт Абдуллин, Мурат Һәмраев, Махмут Абдурахманов, Коммунар Талипов, Әнвәр Һаҗиев һаят чеғида миллий мәнпийәтлиримизни көзләп, миллитимизниң мәнивий тәрәққияти, миллий моҗудатлиғи мәсилилиридә хәлиқ мәнавиятиниң сақлиғучиси, ғәмхорчиси сүпити билән паалийәт жүргүзгән еди. Улар бешини пүркәп йетивалмай, хәлиқниң әһвалидин вақип болуп, милләт мәнпийитини ойлайдиған. У-бу мәсилиләргә бепәрва қаримай, өз пикир-тәклиплирини изһар қилип туридиған. Әл-жутни арилап, хәлиқ билән қоюқ мунасивәт орнитип, муң-муһтаҗиға ортақлишидиған. Һазирчу? Әнди бүгүнки күндә әйнә шу исимлири аталған зиялиларниң һәқиқий избасарлири анчила көзгә челиқмайватиду. Баш қошуш, жиғинларға көпчилигимиз «Уни ким өткүзидекән, шунчә немә мәсилиләр қаримақчикән?», дәп бармаймиз. Барғанлиримиз болса, қариливатқан мәсилиләр бойичә өз ой-пикирлиримизни билдүрмәймиз. Еғизимизға су еливалғандәк, худди тамашибин сүпәт җим олтиримиз. Жиғиндин чиқип, өйгә қайтқинимизда төрт-бәшимиз жиғиливелип, өзимизни дана санишип, пикир билдүргәнләрниң ғевитини қилимиз. Раст, карван беши болуш иккиниң бириниң қолидин кәлмәйду. Униң үстигә бүгүн өзини данишмән санайдиған, хәлиқ мәнпийитидин өз мәнпийитини дайим үстүн қойидиған, мәнмәнчилик ағриғиға гириптар болуп қалған зиялилар йоқ әмәс. Һелиму биздә жигитбеши, ханим-қизлар, анилар кеңәшлири моҗут екән. Жутниң у-бу ишлиридин сирт, миллий мәдәнийитимизгә җан көйдүрүватқан, кочиму-коча кезип, өйму-өй арилап, «балилириңларни уйғур мәктивигә бериңлар, Уйғур театриниң билетлирини елиңлар, гезит-журналлиримизға йезилиңлар», дәп ат чепип жүргәнләр шулар. Мошу гәпни бир зияли акимизға десәм, униң өңи өчүп, «Немә, шу чағда биз, зиялилар, өйму-өй арилап «гезитқа йезилиңлар, театрға бериңлар, дейишимиз керәкма!?», дәп көкәпла кәтти. Йоғуси, биз уларға ундақ вәзипә жүкләватмаймиз, бәлки көпчилик жиғилған җайларда, ейтайлуқ, той-төкүнләрдә “йүз грамм” ичиштин илгири, нәзир-чирақларда легән-тавақтин бешимизни көтирип, бәш-он минут мәнавиятимиз, миллий қәдрийәтлиримиз һәққидә гәп қилип, җамаәтчиликниң башқа милләтләр охшаш миллий қәдрийәтлиримизни қәдирләш керәклиги, өз ихтияри билән миллий нәширлиримизгә йезилиш зөрүрлүгини қәйт қилип, җамаәтчиликни изгү ишларға дәвәт қилип қойсила, купайә. Мошуниң өзи милләт тәрәққиятиға үлүшини қошқанлиғи һәм миллитигә мисқалчә болсиму нәп бәргәнлигиниң бир ипадиси әмәсму! Һәммини бир таяқта һайдаштин жирақмән, амма бармақ билән санавалғидәкла зиялилиримизни ейтмиғанда, бесим көпчилиги хәлиқни ғәпләт уйқисидин ойғитиш бу яқта турсун, өзлири бепәрвалиқ уйқисидин ойғиналмайватиду. Милләткә нәп беридиған ишлардин өзлирини чәткә елип, паңшиң жүрүватиду. Шу чағда уларниң «Биз йетидиған чоққиға йәттуқ, қалғини билән пәрвайимиз пәләк», дәп келәчәк әвлади билән кари болмиғиниму, шунда?!
Хәлиқ мәнпийитини тилға елип, шәхсий мәнпийәттин жирақ кетәлмәслик – бу бизниң ағриғимизла әмәс, паҗиәмиз. «Сән буниң адими», «Сән әвуниң адими» дегән ой-пикирдин жирақ болуп, вижданимизниң адими болуп қалидиған, көзқарашлиримиздин, шәхсий мунасивәтлиримиздин қәтъий нәзәр, һәммимизгә һөкүмәт етирап қиливатқан ҖУЭМниң (кимниң рәис болуп сайлинишидин қәтъий нәзәр) әтрапиға топлишидиған, моҗут мәсилиләрни бирлишип һәл қилидиған, умумән, өзара һәмкарлишип ишләйдиған вақит аллиқачан келип болған, өтүп кетип бариду. Аддий хәлиқниңму пикри әйнә шундақ. Умумән, бирлиги йоқ милләтниң тәғдири паҗиәлик болидиғанлиғи ениқ. Болупму бизгә охшаш көңли йерим милләтниң роһий вә мәнивий бирлиги болуши һавадәк һаҗәт. Умумән, милләт зияси — интеллигенция хәлиққә қандақ хизмәт қилиши керәк? Бизниң пикримизчә, у әң авал өзиниң пайдисини әмәс, көпирәк хәлиқниң мәнпийитини ойлиши керәк. Аһалиниң тиләк-хаһишлирини инавәткә елип, паалийитини умумхәлиқ болуп уюштуруши лазим. Әйнә шу чағда улар өзиниң зиммисигә жүкләнгән пәрзини муқум өтәләйду вә хәлиқму уларни әгишидиған болиду. Амма, әпсуски, һазир зиялиларға һечким әгәшмәйдиған болди. Сәвәви, улар милләтниң зияси болуштин қелип, өзлирини хәлиқтин аллиқачан жирақлаштурувалди. Хулләс, Уйғур болсақ, қедимий хәлқимизниң намиға лайиқ болайли. Бу җәһәттин, болупму зияли әһли бепәрвалиқтин, иккиүзлүк һәрикәт-әмәлияттин нери болайли, демәкчимән.
Ечинарлиғи, заманниң рәптайиға қарапму яки психологиямиздә шундақ илләтләр барму, әйтәвир, кимниң дени пишса, шуниң тохури болушқа майил-хумармиз. Кимниң пули көп болса, шуниңға қарғуларчә етиқат қилидиған адитимиз бар. Һазир биздә һәқ гәпни қилидиған зиялилар аз. Әксичә, «Өз бешим аман болса болди», дәп бешини пүркәп йетивалидиғанлар көп. Әнди миллити үчүн җан көйдүрүп жүргәнләрни болса, башқилар әмәс, өзимиз тәңситмәймиз. «У шунчә кимкән?», «Униңға ишинип кәтмәңлар, у хаин», дегәнгә охшаш һәрхил ойдурма гәп-сөзләрни тоқуп чиқирип, дилиға азар беримиз. Тиригидә қәдирләшни билмигән шу қериндишимиз дуниядин өткәндә болса, «У ундақ яхши адәм еди, миллитимизниң таянчисидин айрилдуқ, уни биз дайим ядимизда сақлаймиз!», дәп мәдһийиләп, һәмдусана оқуймиз. Амма мошу гәплиримизни, немишкиду, көзиниң тиригидә ейтишқа интилмаймиз...
Хуласә шуки, яманлиқ ойлап, бир-биримизгә һәсәт уруғини чачмайли, бурадәрләр! Униңдин көрә, кәлгүси әвладимизни миллий роһта тәрбийиләшниң, ана тилимиз билән миллий маарипимизни йәниму тәрәққий әткүзүшниң ғемини қилғинимиз әвзәл әмәсму.