• Саламәтлик сақчилири
• 04 Қараша, 2020

Ақ нийити ақ халитиға ярашқан

Шәмшидин АЮПОВ,
«Уйғур авази»

Тәкитләш керәкки, бүгүн хәлқимиз арисидин йетилип чиққан атақлиқ врач-хирурглар санақлиқла болса, шуларниң бири, бүгүн һаятиниң 70-даваниға көтирилгән Әбәйдуллам Муһиддиноғли Җаппаровтур. Әгәр «қоли йеник дохтур», дәп миңлиған бемарларниң иззәт-еһтирамиға бөләнгән алий дәриҗилик врач-пластикилиқ хирург өмүр китавиниң сәһипилирини варақлисақ, у мундақ оқулиду:
1950-жили һазирқи Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Қорам йезисида туғулған. Мәзкүр жуттики оттура мәктәптә оқуған. 1971 — 1977-жиллири Алмута Дөләт медицина институтиниң стоматология факультетида тәһсил көргән. 1978-жили Алмута шәһәрлик 5-клиникилиқ ағриқханисида врач-ординатор болуштин әмгәк паалийити башлиниду. Аридин төрт жил өтүп, мәзкүр ағриқханиниң үз-иңәк вә пластикилиқ хирургия бөлүминиң башлиғи лавазимида ишләйду. Андин Алмута дөләт медицина саһаси хадимлириниң билимини мукәммәлләштүрүш институтиниң үз-иңәк вә пластикилиқ хирургия кафедрисиниң ассистенти, кейинирәк доценти сүпитидә хизмәт атқуриду. 1996-жилдин та бүгүнки күнгичә Алмута шәһәрлик 5-клиникилиқ ағриқханисиниң үз-иңәк вә пластикилиқ хирургия бөлүминиң башлиғи лавазимида ишләп келиватиду. «Евразия» фонди тәрипидин тәсис қилинған «Алтун скальпель» вә Алтун медалиниң, Қазақстан Җумһурийити Саламәтликни сақлаш министрлиги тәсис қилған «Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау ісінің үздігі» вә «Денсаулық сақтау ісіне қосқан үлесі үшін» бәлгүлириниң, ҚХА тәсис қилған «Бірлік» Алтун медалиниң, шундақла «Қазақстан Конституциясына 25 жыл», «Қазақстан халқы Ассамблеясына 25 жыл», ҖУЭМ тәрипидин тәсис қилинған «Сахавәт» медальлириниң саһиби. Қазақстан Җумһурийитиниң саламәтликни сақлаш саһасиниң әлачиси, медицина пәнлириниң намзити, доцент. Буниңдин ташқири җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи рәисиниң орунбасари вә мәзкүр җәмийәтлик тәшкилатниң Алмута шәһәрлик шөбисиниң рәиси қатарлиқ җәмийәтлик ишларни атқуруп келиватиду.
Әбәйдуллам акиниң өмүрлүк җүпти Розхан һәдиму алий дәриҗилик врач-стоматолог. Һазир пенсиядә. Өзиниң шәхсий клиникиси бар. Асасән, чишни давалаш, йеңилаш, ясалма чишларни орнитиш қатарлиқ хизмәтләрни әмәлгә ашуриду.
Әбәйдуллам ака Розхан һәдә билән студентлар арисида «Коммунизм туғи» (Һазирқи «Уйғур авази») гезитиға муштири топлап жүргән пәйттә тонушуп қелип, өйләнгән. Мундақ ейтқанда, икки яшни сөйүмлүк гезитимиз қошқан десәкму болиду. Әр-аял икки оғул тәрбийиләп қатарға қошуп, улардин бәш нәврә сөйгән бәхитлик һәм амәтлик бова-мома.
Бу қетим биз узақ олтирип сөһбәтләштуқ. Сөһбитимиз қанчә давам қилғансири, мениң Әбәйдуллам ака тоғрилиқ, униң һаят йоли, өскән аилиси һәққидә көпирәк билгүм кәлди.
— Атам Муһиддин 1994-жили 102 йешида Қорамда вапат болған, — дәйду Әбәйдуллам ака сөһбәтара. — Анам Хәстихан 96 йешида дуниядин өтти. Атам пүтүн өмридә «қутлуқ кәтмән егиси» болуп өткән. Қорамдики 50 гектар алмилиқ бағни, 100 гектар үзүмзарлиқни бәрпа қилишта вә қоғун-тавуз өстүрүштә униң чоң үлүши бар. Пурсити кәлгәчкә, мошу йәрдә ейтип кетидиған нәрсә, махтанғанлиғим әмәс, амма аялим Розхандин мән бир өмүр миннәтдар. Рәмити атам билән анамни беқип, чирайлиқ узатти. Апам рәмити уни өзиниң қизидәк көридиған. Барлиқ ич-сирини Розханға ейтип, муңдишатти. Пәқәт аилидила әмәс, илмий ишлиримдиму маңа мәслиһәтчи, йөләкчи болуп келиватқан өмүрлүк җүптүм, кәсипдишим Розхан билән инақ һаят кәчүрүп, икки пәрзәндимизни билимлик, әдәп-әхлақлиқ яшлардин қилип тәрбийиләп йетилдүрүшкә көңүл бөлүп кәлдуқ. Тунҗа оғлум Сухраб хирург, медицина пәнлириниң намзити. 45 илмий әмгәкниң муәллипи, 9 кәшпиятқа патент алди. 2017-жили илим-пән саһасиға қошқан үлүши үчүн Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти — Милләт Лидери фонди мукапитиниң лауреати аталди. 2019-жили болса, «Қазақстандағы 100 жаңа есім» җумһурийәтлик конкурсида ғалип чиқти. Елимизниң Тунҗа Президенти — Елбасы фондидики илмий кеңәш рәисиниң орунбасари. Сухраб дөләт һесавиға АҚШта, Россиядә, Япониядә оқуп, билимини мукәмәлләштүрүп кәлди. Һазир илмий ишлар билән бирқатарда әмәлий ишләш мәхситидә Алмута шәһәрлик 5-клиникилиқ ағриқханида үз-иңәк вә пластикилиқ хирург болуп ишләватиду. Кәнҗимиз Дилшат Қазақ Дөләт әдлийә институтини вә Хәлиқ егилиги институтини, Т.Рысқулов намидики Ихтисат университетиниң магистратурисини тамамлиди. Һазир җәнубий пайтәхттики шәхсий ширкәтләрниң биридә хизмәт қиливатиду. Мениң бәхтимму һәм байлиғимму әшу пәрзәнтлирим.
Пурсити кәлгәчкә ейтип кетидиған нәрсә, өткәндә һесаплисақ, бизниң аилиниң медицина саһасидики умумий әмгәк стажи 105 жил бопту.
Әбәйдуллам Муһиддиноғли билән болған сөһбитимизниң давами соал-җавапқа улашти:
— Сизниң хирург кәспини егилишиңизгә немә сәвәп болди? Балилиқ арминиңизму яки бирәвниң мәслиһитиму?
— Мәктәпни тамамлиғандин кейин балилар дохтури болуш армини билән һөҗҗәтлиримни медицина институтиниң педиатрия факультетиға тапшурған едим. Амма конкурстин өтәлмәй қалдим. Һәрбий хизмәтни өтәп кәлгәндин кейин, икки жил биллә хизмәт қилған ағинилирим билән биллә стоматология факультетиға һөҗҗәтлиримни тапшурдум. Емтиһанлардин сүрүнмәй өтүп, студент аталдуқ. Әйнә шу ағинилиримниң мәслиһити билән таллавалған кәспимдин һечқачан өкүнгән әмәсмән.
— Һаятиңизниң әллик икки жили Алмутида өтүватқан болсиму, Сиз үчүн киндик қениңиз төкүлгән Қорамниң меһри бөләкчә болса керәк?
— Тоғра ейтисән, Қорам — мениң ата-бовилирим тәр төкүп ишлигән, турмуш қуруп, өй тутуп, яшиған хасийәтлик жут. Даңлиқ Қорам жутини қайси уйғур билмәйду. Әслидә бу жутниң Челәк тәвәсидила әмәс, умумән, Йәттисуда шан-шөһритини ашурған униң меһнәткәш, билим-илимгә ашиқ милләтпәрвәр, вәтәнпәрвәр пәрзәнтлири десәм, ашуруп ейтқанлиқ болмайду. Туғулған жутниң есил хислити көпқу. Мән бәзидә йезиға барғанда, әттәйләп Қорам өстиңиниң бойиға келимән. Қорам өстиңи, мениң балилиғим вә яшлиғимниң гувачиси. Бәңвашлиғим вә шохлуғум униң долқунлириға көмүлгән. Өстәң сүйиниң еқишиға қарап, өзәмниң һаятини шуниңға қияс қилимән. Шәһәрдә жүрсәкму жутни кинәймән. Жутумниң бүк-барақсан бағлирини, хуш пурақлиқ һавасини пат-пат сеғинимән. Шуңлашқа ейиға бир қетим болсиму, жутқа берип, дәм елип қайтимән. Мәлидики тонуш-билиш, дост-ярәнлар биләнму алақимиз һечқачан үзүлгән әмәс. Пурсити кәлгәндә, дидарлишип, муңдишип туримиз. Жутумда болуп туридиған чарә-тәдбирләрдин сиртта қалмаслиққа тиришимән. Жутдарчилиқтин чәттә қелиш — өзәңни унтуп қелиш дәп чүшинимән.
— Ейтиңа, милләт шәнини улуқлаш үчүн немә ишларни қилишимиз керәк?
— Немила болмисун, қәйәрдә турмайли, уйғур дегән миллитимиз намини байрақ қилип көтирип яшисақ, вақти кәлгәндә ақ таңларниң бизгиму қучақ ачидиғини талашсиз. Әнди «Милләт шәнини улуқлаймән десәң, алди билән адил әмгәк қилиш, оқуш керәк, билим елишқа интилиш лазим», дәп даналар бекар ейтмиған. Тинимсиз әмгәк, издиниш, ишләш, пак қәлблик, вижданлиқ болуш! Сениң боюңда мошундақ хисләтләр тепилғандила, өткән күнләргә ечинмай, келәчәк күнлириңгә тик қаралайсән. Диққәт қилидиған йәнә бир нәрсә, биз, адәмләр, бир-биримизниң камчилиқ-хаталиқлирини издимәй, һәддидин ешип, қуруқ дәвраң салмай, өзимизни тәрәққийпәрвәр җәмийәткә мунасип адәмләрдин қилип тәрбийилигинимиз тоғримекин, дәймән. Шуниң билән биллә, бир-биримизниң қәдригә йетишни унтумайли. Әң әвзили, балилиримизни әдәп-әхлақлиқ, билимлик шәхсләрдин қилип йетилдүрүшкә бар күчимизни сәрип қилайли. Ана тилимизда паалийәт елип бериватқан мәктәплиримизни сақлап, техиму риваҗландурушқа, уйғур тилида йоруқ көрүватқан миллий мәтбуатимизниң карван беши болған «Уйғур авази» гезитини вә башқиму ана тилимизда чиқиватқан шәхсий гезит вә журналлиримизниң тиражини көпәйтишкә, җаниҗан театримизға тамашибинларни көпирәк җәлип қилишқа алаһидә көңүл бөлүп, барлиқ диққәт-етиваримизни, паалийитимизни шуниңға қаритайли. «Уйғур» дегән улуқ намға дағ чүшәрмәй, һаят кәчүрәйли! Биз мустәқил Қазақстанда яшаватқинимизни, йүз оттуздин ошуқ милләт вәкиллири иҗил-инақ өмүр сүрүватқан әлдә туруватқинимизни, биздики разимәнлик, милләтләрара инақлиқ, достлуқни қәдирләшни биләйли! Қазақстанниң тинчлиқта гүлләп-яшнишиға өз һәссимизни қошайли, демәкчимән. Әйнә шу чағдила биз, чоқум миллийлигимизни сақлап, уни йәниму риваҗландуралаймиз.
— Милләт үчүн хизмәт қилиштин артуқ һечнәрсә йоқ вә болушиму мүмкин әмәс! Хош, шундақ екән, Сиз билән биз милләт үчүн немә хизмәт қилалидуқ?
— Һәрбир уйғур мошу соал әтрапида җиддий ойлиниши керәк, дәп ойлаймән. Бу “ялған дунияниң” сирлири көп. Җениң һәлқумға йәткәндә, «у ишни қилған болсам, бу ишни қилған болсам» дәп арманда қалмас үчүн тирикликтә милләт үчүн мисқалчилик болсиму, хизмәт қилип өткән әвзәл. Һәрким өз қолидин кәлгән ишни қилғини яхши. Қолуңдин кәлмисә, ундақ ишқа урунма, бирақ чәттә тамашибин болуп қарап турма! Һөкүмәт тәрипидин етирап қилинған җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң әтрапиға топлишип, һәммәйлән бирлишип ишләйли! Яхши иш қилғанларни қоллап-қувәтләйли, уларниң арқисидин маңайли. Дөләт тәрипидин яритиливатқан имканийәт-шараитлардин тоғра пайдилинишни биләйли. Беғәм, бепәрва болмайли! Беғәмликниң ақивити һечқачан яхшилиққа елип кәлмәйду!
— Сиздәк хушвақ һаят кәчүргән адәмниң армини болмиса керәк?
— Арман дегән түгәмдиған. Һәркимниң өз чоққиси, мәхсәт-муддиаси бар. Һәрким шу чоққиға, шу мәхсәткә йетишкә интилиду. Шуниң үчүн өмүр сүриду, әмгәк қилиду. Амма мениң асасий арминим – хәлқимизниң көзидә нәм, көңлидә ғәм болмисекән дәймән.
— Өзиңизни бәхитлик һесапламсиз?
— Мән өзәмни амәтлик адәм дәп һесаплаймән. Амәт бар йәрдә, сөзсиз, бәхитму болиду.
— Адәмләрни шәртлик түрдә «иҗабий» вә «сәлбий» дәп иккигә бөлүп қояйли дәйли. Шуларниң қайсиси һаят йолуңизда Сизгә көпирәк учрашти?
— Әлвәттә, иҗабийлар, аддий тил билән ейтқанда, яхшилар көп учрашти. Лекин яман адәмләргиму дуч кәлдим. Әшундақларниң зитиға еринмәй үгиниш, ишләш, пак дил, вижданлиқ болуш керәк дәп ойлаймән бәзидә.
— Бош вақтиңизни қандақ өткүзисиз?
— «Он икки муқам» йезилған кассетиларни тиңшап зерикмәймән. Әшундақ сәнъәт тарихи бар хәлқим үчүн дайим пәхирлинимән. Өткән әсирниң 70 — 80-жиллири уйғурчә китапларни көп оқаттуқ. Растини ейтсам, һазир мәрһум болуп кәткән язғучи-шаирлиримиз Зия Сәмәди, Җамалидин Босақов, Һезмәт Абдуллин, Илия Бәхтия, Хелил Һәмраевниң әсәрлирини оқуп, тәлим алдуқ. Улардин яшаш сирлирини үгәндуқ. Кейинки жилларда Розхан иккимиз Алмутида қойилидиған уйғур артистлириниң концертлиридин қалмаслиққа тириштуқ. Әнди яш чоң болғансири, өз миллитиңниң урпи-адәтлиригә, рәсим-қаидилиригә риайә қилиш истиги күчийидиған охшайду. Дәм елиш күнлири шараит яр бәрсила, йеқин ағинә-достлар билән дәстихан әтрапида пат-пат учришип, олтирип, муңдашқуң келиду. Амма, пүткүл дунияни һәләйкүмгә селиватқан таҗсиман вирус пандемияси көпчилигимизни әндишә-тәшвишкә бөләп қойди әмәсму...
Мән Әбәйдуллам акини тонуғандин бери байқиғиним, махтанчақлиқ, икки үзлүк охшаш илләтләр униң тәбиитигә ят. У мәктәптә оқуп жүргәндә тарихчи яки геолог болушни, мәктәпни тамамлиғанда, балилар дохтури кәспини егиләшни арман қилған болсиму, врач-стоматолог кәспини таллавалғиниға һеч өкүнмәйду, бәлки сөйүмлүк кәспигә садақәт бағлиғини билән пәхирлиниду. Чүнки у мошу өткән жиллар җәриянида талай адәмләрниң җениға ара болуп, бемарларниң алқишиға еришип келиватқан саламәтлик пасибанлириниң бири. Униңдин һәммә миннәтдар.
Пәқәт үлгилик ишләшла әмәс, шуниң билән медицина пәни саһасиға мәлум бир үлүш қошушни алдиға мәхсәт қилип қойған Әбәйдуллам Муһиддиноғли оқуш, издиниш, үгиништин һечқачан ялиққан әмәс. Тонуш-билишләр арисида «Бизниң дохтур» атилип кәткән Әбәйдуллам Җаппаров бүгүнки күнгә қәдәр 2 монографияниң, 8 медицина қолланмисиниң, 14 патентниң, жигирмидин ошуқ мувапиқ тәклипниң, умумән алғанда, чоң 100 илмий әмгәкниң муәллипи.
Хулләс, бу күнләрдә йәтмишниң үзини көргән саламәтлик пасибани Әбәйдуллам Җаппаров өзиниң силиқ-сипайә муамилиси, иллиқ сөзлири билән бемарлар көңлидин чиқип келиватиду. У, биринчи новәттә, инсан саламәтлигиниң әң есил байлиқ екәнлигини көздә тутқан һалда паалийәт елип бериватиду. Шундақла униң үчүн әң муһими — кишиләр саламәтлиги. Илаһим, мошундақ ақ нийитигә ақ халити ярашқан шәпқәтлик инсанларниң сани көпийип, шипалиқ қоллириға дәрт кәлмигәй!