• Әхбаратлар еқими
• 27 Қараша, 2020

Айдарлиниң алмиси

Кейинки бәш-он жилда яркәнтликләрниң бағ бәрпа қилип, бағвәнчилик билән шуғуллиниватқанлиғи һәммигә мәлум. Ениғирақ ейтсақ, Яркәнт базиридила әмәс, Алмута, Талдиқорған, Өскәмән. Тараз шәһәрлиридә Ғәйрәтҗан Һаширов билән Әмруллам Абдуллаевниң мевә-чевиси херидарлар көңлидин чиқмақта. Бу бағвәнләрниң мәһсулатини Яркәнттә жилниң түгәл төрт пәслидә жутдашлар билән келип кетиватқан туристларниң сетивелиш мүмкинчилиги бар. Чүнки улар һосулини мәхсус қоймиларда сақлайду. Баһаси дүң яки парчилап сетивалғучилар үчүн қолйетимлик. Әң әвзили, издигиниңиз тепилиду. Жуқурида исми аталған бағвәнләр бу ишқа тутуш қилишта, тавакәлчиликкә бармиди. Чүнки Яркәнтни алма билән шаптулиниң макани десәк, ашуруп ейтқанлиқ әмәс. Ата-бовилиримизниң қедимдин бағвәнчилик билән шуғуллинип, алма билән үзүмниң һәрхил сортлирини пәрвиш қилғанлиғиму тарихтин мәлум. Әнди елимиз мустәқилликкә қол йәткүзгәндин кейин жутдашлар шәхсий дехан егиликлирини тәшкил қилип, өлчүк йәр елип, бағвәнчилик қилди. Ахирқи жилларда бу саһаға мураҗиәт қилғучилар сани жилдин-жилға өсүватиду. Бағвәнчиликни оқутидиған мәхсус курслар ечилип, бәзиләр саһани тәрәққий әткүзүштә тегишлик үлүшини қошмақта.

Гөһәрбүви ИСМАЙИЛҖАНОВА,
«Уйғур авази»

Һазир наһийә мәркизидики «Көк базарда», мевә-чевә һәм көктат сатидиған шәхсий дуканларда пәқәт яркәнтлик бағвәнләрниң һосули, экологиялик җәһәттин таза мевиләрни учритисиз. Шәхсий бағвән егиликлириниң қатариға илгәрки колхоз-совхозларниң алмилиқ бағлирини әслитидиған йеңи чоң егилик қошулди.
«Жаркент фрукт» дәп аталған җавапкәрлиги чәкләнгән йолдашлиқ тәвәдики Айдарли йезисида 1110 гектар мәйданда алмилиқ бағни бәрпа қилған еди. Биз йеқинда бәш жилдин бери алмила әмәс, шаптула, қарөрүк һәм алича охшаш мевиләрни күтүп, пәрвиш қиливатқан егиликтә болуп, бағвәнләрниң иш-паалийити билән йеқиндин тонушуп қайттуқ.
Айдарли йеза округиниң һакими Айдар Исаев йол бойи йеза нәпәсидин хәвәрдар қилди.
— Айдарли йезиси билән наһийә мәркизи — Яркәнт шәһириниң арилиғи 58 чақирим. Мениң йезиға һаким болуп кәлгинимгә үч жилчә вақит болди. Йезиниң турғунлирини асасән қазақлар тәшкил қилиду. Лекин әшу илгәрки Кеңәш Иттипақи дәвридә совхоз тәшкил қилинғанда, униңға һәрхил кәсип егилири җәлип қилинған екән. Әйнә шу инженер, дохтур, механик яки механизаторларниң қатарида уйғур қериндашлиримизму болған. Мана шу уйғурларниң әвлатлиридин һазир йезида 18 аилидә 99 уйғур қериндишимиз билән икки-үч рус аилиси бар. Мәктивимиздә билим дөләт тилида берилиду. Бу йезидики һәммә милләт бир тилда сөзлишип, иҗил-инақ яшаватиду. «Уйғур, қазақ» дәп айриш бу яқта турсун, бир-бири билән қуда-тамыр, қериндаш болуп, рәсим-қаидә, урпи-адәтлирини һөрмәт қилишип, ичәкишип кәткән.
Йезида мәктәп, дукан, амбулатория болғини билән навайхана йоқ. Мениң әттәй «навайхана йоқ» дәп тәкитләватқиним йәнә шу қериндашлиқ риштисидин. Көпбалилиқ уйғур аилисидики Рашидәм анимиз тонур устиси екән. Байқисиңиз, һәр һойлида анчә йоған әмәс тонурлар бар. Шу аниниң қолидин чиққан тонурда келин-җуганлиримиз нан-тоғач яқиду. Бир қизиғи, мән уйғурниң чоң ненини яқамдекин десәм, улар пәқәт тоғач яқидекән. Иссиқ мейизлик нени билән һәммини қайил қиливатқан айдарлилиқ келинләр һәқиқәтәнму чевәр екән. Уларға бу навайчилиқниң қир-сирини үгитиватқан Рашидәм анимиз аман болсун. Техи талай-талай тонур ясилиду. Чүнки йеңи аилә қуруватқан яшлар көп, — деди һаким мәғрурланған һалда.

Шундақ қилип, биз алмилиқ баққиму йетип кәлдуқ. 1110 гектар мәйдандики бағни тәшкил қилған израиллиқ инвестор Борух Алишев екән. «Жаркент фрукт» ҖЧЙниң баш агрономи молдавиялик мутәхәссис Аркадий Гончар иш орнида екән. Биз агроном билән бағни арилап жүрүп сөһбәтләштуқ.
— Айдарли йезиси алминиң әтигән пишидиған вә күзлүк сортлирини пәрвиш қилишқа әң қолайлиқ җай екән. Алмилар бағда тамчилитип суғириш усули билән пәрвиш қилиниду. Бу бағда «Джереми», «Гренни Смит» «Фуджи», «Пинк Леди», «Супер Чайф» қатарлиқ алма сортлири билән 67 гектар мәйданда шаптула, 33 гектарда қарөрүк һәм алича пәрвиш қилимиз. Бүгүнки күнгә қәдәр алминиң һәммә сортлири жиғиштурулди. Һосул яман әмәс. Алмидин — 5000, шаптулидин — 200, қарөрүктин 80 тонна мәһсулат жиғиштурдуқ. Алича, худайим буйриса, әндики жили мевә бериду. Пишқан аличини үч күнниң ичидә жиғиштуруш керәк. Демәк, бизгә май ейида йәнә 500 адәмни мәвсүмлүк ишқа қобул қилиш зөрүрийити туғулиду дегән сөз.
Тамчилитип суғириш билән биллә биз жилиға он-он бир қетим дорилаш ишлирини елип баримиз. Бағда жил он икки ай иш қизғин. Турақлиқ иш билән тәминләнгәнләр сани 450тин ашиду. Баққа алий билимлик, тәҗрибилик 16 агрономни җәлип қилдуқ. Әнди алма жиғиштуруш мәвсүмидә болса, йәнә 250 — 300 адәмни мәвсүмлүк ишқа җәлип қилимиз. Бир адәм күнигә 775 — 900 килограмм алма жиғиштуралайду. Алминиң килосини 9 тәңгидин һесаплиғанда, һәрбир ишчи күнигә 7 — 9 миң тәңгилик әмгәк һәққи алиду. Бу жили пандемияниң тәсиридин биз дәсләп һосулимизни пәқәт айдарлилиқ жутдашлар биләнла жиғиштурушқа мәҗбур болған едуқ. Мана һазир карантин чарилиригә риайә қилған һалда, Көктал вә Үчарал йезилиридинму келип ишләватқанлар аз әмәс. Ишчиларни мәхсус автобус билән тошуймиз, — деди агроном.
— Биз бу бағда үч жилдин бери ишләватимиз, — дәйду яш агроном Турар Турлыбаев билән Марал Жақупова. – Ишимиз өзимизгә яқиду. Һәрбир агрономниң өз участкиси бар. Егилик 90дин ошуқ йеңи техника билән тәминләнгән.
Әнди Үчарал, Көктал, Айдарли йезилириниң турғунлири Айимхан Қатбаева, Марина Кулакова, Жумақиз Исағулованиң бағда ишләватқиниға бәш жил бопту.
— Турақлиқ әмгәк қилип, аилимизни асраватимиз. Пәқәт һосул жиғиштуруш мәвсүмидила әмәс, бәлки жил бойи мошу бағда ишләймиз, —дәйду улар.
Агроном Аркадий Гончар Айдарлиниң экологиялик таза алма сортлириниң елимиз пайтәхти Нур-Султанға, Қарағандиға, Алмутиға, һәтта Россияниң Екатеринбург шәһиригиму йәткүзүлүватқанлиғини тәкитлиди.
— Биләмсиз, буниңдин бәш жил бурун, ихтисадий боһранниң тәсиридин, йеза аһалисини пәқәт яшанғанларла тәшкил қилди. Яшлиримизниң һәммиси дегидәк чоң шәһәрләргә иш издәп, оқуш оқуймиз дәп кәткинидә, Айдарли келәчиги йоқ йезилар қатариға кирип қалған еди. Мана әнди әшу яшларниң бири агроном, бири ветеринар болуп жутиға қайтти. Йезида йәнә икки теплица ишқа қошулған. Бу күнләрдә уларда мурәккәп җөндәш ишлири жүргүзүлүватиду. Уларда помидор, тәрхәмәк йетиштүрүлиду. Буйриса, теплициларда февраль ейида йәнә иш башлиниду. Йеза турғунлири чарвичилиқ, деханчилиқ билән әнди көктатчилиқ вә бағвәнчилик ишларда әмгәк етип, һалавитини көрүватиду. Яшлар йезиға қайтти. Мана шундақ инвесторларниң арқисида йезида иш йетәрлик, – дәйду йеза һакими.
Айдарли йеза округидики үч мәктәп, фельдшерлиқ-акушерлиқ пункт, амбулатория вә теплица, алмилиқ бағда айдарлилиқлар елимиз Президенти Қасым-Жомарт Тоқаевниң Мәктүбидики тапшурмиларға риайә қилған һалда йезиларни аватлаштуруш, йеза егилиги саһасини тәрәққий әткүзүш үчүн өз үлүшини қошуватқанлиғидин қайил болдуқ.

Панфилов наһийәси.