• Бизниң сөһбәт
• 10 Желтоқсан, 2020

Эколог Мунардин САБИРОВ: «Яш әвлатни тәбиәтни сөйидиған қилип тәрбийилишимиз керәк»

Мәлумки, Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев өзиниң бийил Қазақстан хәлқигә йоллиған «Қазақстан йеңи реаллиқта: иш-һәрикәт вақти» намлиқ Мәктүбидә елимиздики экологиялик мәсилиләргә алаһидә көңүл бөлди. «Қорчиған муһитни қоғдаш вә экологиялик тәрәққият – елимиз үчүн асасий орунда турған мәсилә. Пүткүл цивилизациялик дуния җамаәтчилиги мошу мәсилә үстидә баш қатурмақта. Бизгиму мошундақ аммивий җәрияндин сирт қелишқа болмайду» деди Президент. Президентниң тапшурмиси бойичә елимизниң йеңи Экологиялик кодекси лайиһиси тәйярланди. Экология мәсилисини аммивий әхбарат васитилириму алаһидә мавзу сүпитидә йорутуп кәлмәктә. Биз өткәндә эколог, «Тыныс Eсology Group» ҖЧЙниң мудири Мунардин САБИРОВ билән сөһбәтләшкән едуқ.

Йолдаш МОЛОТОВ,
«Уйғур авази»

— Мунардин, һазир, умумән, экология саһасида әһвал қандақ?
— Экология мәсилисиниң наһайити җиддий мәсилә екәнлиги һәммимизгә яхши мәлум. У пәқәт Қазақстандила әмәс, шундақла пүткүл дунияда күн тәртивидә туруватқан чоң муәмма. Әтрап муһит адәмниң паалийити түпәйли чоң өзгиришләргә дуч кәлмәктә. Инсанийәтниң әсирләр давамидики тәрәққияти тәбиәткә сәлбий тәсирини тәккүзмәй қоймиди. Болупму униңға пән-техника тәрәққиятиниң чоң зиян кәлтүрүватқанлиғи сир әмәс. Мәсилән, деханлар көп пайдилинидиған минерал оғутлар. Әлвәттә, мошундақ оғутланған зираәт, йәл-йемиш, көктатлар мол һосул бериду. Дехан үчүн пайдиси көп. Әнди минерал оғут су билән йәргә сиңип кәтти, у топида жиллар өткәндин кейин һосул елишқа боламду, униң зийини қанчилик? Мошуниң һәммиси барлиғимизни ойландуруши лазим. Әнди чоң карханилар, завод-фабрикилардин чиқиватқан қалдуқларчу? Мән тәрәққияттин сирт қелиш тәрәпдари әмәс, әлвәттә. Амма, экологларниң көпчилигиниң пикричә, тәрәққият билән тәбиәтни қоғдаш вә сақлашта айрим тәңпуңлуқни сақлаш наһайити муһим. Илим-пән экология саһасидиму тәрәққий етиватиду. Қалдуқларни дурус йоқитиш, муһитни чиқиватқан зиянлиқ маддилардин тазилаш, суларни қайта пайдилиниш вә башқиму әһвалларда йеңи заманивий технологияләр тәрәққий әтмәктә. Шуларни көпләп киргүзүш әқилгә мувапиқ. Һәммимизгә мәлумки, Президент өз Мәктүбидә бу мәсилигә мунасивәтлик ениқ ишларни қолға елишни тапшурди. Дөләт рәһбири болупму яш әвлатқа мәктәпләрдә вә алий оқуш орунлирида экологиялик тәрбийә бериш ишиға алаһидә диққәт бөлүшкә чақирди. Бу наһайити тоғра. Һәқиқәтәнму һазир яшлиримизниң экологиялик мәдәнийити күндин-күнгә яхши йолға чүшүватиду. Шәхсән өзәм дәм елиш күнлири аиләм билән тәбиәт мәнзирисидә дәм алғанни яхши көримән. Мошуниңдин он-он бәш жил илгири тағларға чиқсаң, дәм алғучилар өзлиридин кейин нурғун әхләтләрни қалдуруп кетидиған. Һазир болса, улар өзлириниң әхләтлирини тазилап кетишкә адәтлиниватиду. Демәк, һазир адәмләр сәвийәсидә тәбиәткә нисбәтән башқичә көзқараш шәкилләнмәктә. Адәмләр, болупму яшлиримиз, тәбиәт ресурслириниң чәклик екәнлигини яхши һис қиливатиду.
Бу пүткүл дунияда йүз бериватқан җәриян. Швециялик яш қиз Грета Тунберг экология мәсилилирини көтириш арқилиқ дунияға тонулди. Йәни, экология мәсилиси җиддий турсиму, дунияда бу мәсилигә нисбәтән пикирләр, көзқарашлар өзгириватиду.
— Әнди беваситә елимизгә келидиған болсақ, биздә бу саһада қандақ өзгиришләр болуватиду?
— Мәлумки, Қазақстанда Экологиялик кодекс буниңдин он үч жил илгири, йәни 2007-жили қобул қилинған. Мошу вақит ичидә экология мәсилисигә мунасивәтлик тәләпләр өзгәрди. Демәк, йеңи қанун қобул қилиш һаҗәт. Һазир Экологиялик кодексниң йеңи лайиһиси тәйярлинип, уни муһакимә қилиш башланди. Мана шуниңға мунасивәтлик «дүглүк үстәлгә» қатнаштуқ. Лайиһидики айрим пунктларға мунасивәтлик өз пикирлиримизни ейттуқ. Мәсилән, лайиһидә пәқәт чоң карханиларни тәкшүрүш мәхсәт қилиниду, йәни кичик ишләпчиқириш орунлирини экологлар тәрипидин тәкшүрүш мәнъий қилинмақчи. Биз буниңға қарши. Сәвәви, он кичик ишләпчиқириш орниниң бир чоң кархана чиқиридиған қалдуқларни чиқириши, шундақла тәбиәткә зиян кәлтүрүши еһтимал. Һәтта униңдинму чоң зиянларни кәлтүрүши мүмкин. Шуңлашқа биз буниңға өз қаршилиғимизни изһар қилдуқ. Лайиһә техи муһакимидә. Бизни пикримиз қобул инавәткә елиниду дегән үмүтимиз бар.
— Алмута шәһириниң әң чоң экологиялик мәсилиси қайси?
— Алмута - елимиздики әң чоң мегаполис һесаплиниду. Ишләпчиқириш орунлири, автотранспорт көп. Шәһәрниң һавасиға әң көп зиян кәлтүрүватқан әйнә шулар. Болупму, дизель һәм бензинда ишләйдиған машинилар. Шәһәргә һәр күни дегидәк башқа җайлардин йүз миңлиған машина кириду. Шулардин чиқиватқан зиянлиқ маддилар һәммидин хәтәрлик болмақта. Мәлумки, һазир тәрәққий әткән әлләр келәчәктә бензинда яки дизельда ишләйдиған машиниларни тохтатмақчи. Мәсилән, Япония 2035-жилғичә толуғи билән бензинда вә дизельда ишләйдиған машиниларни сетишни мәнъий қилмақчи. Бизму шуниңға келишимиз керәк. Һазир Алмутиниң әтрапида, шәһәргә киридиған җайларда экологиялик постлар қоюлди. Улар зиянлиқ маддилар көп чиқиридиған автотранспортларни шәһәргә киргүзмәйду яки җәриман салиду. Алмута шәһәрлик һакимийәт җәмийәтлик транспорт васитилирини газға алмаштуруватиду. Шәһәр һавасини булғаватқан йәнә бир объект — ТЭЦлар. Уларниң һәммиси көмүрдә ишләйду. Демәк, көмүр көйгәндин кейин һаваға зиянлиқ маддилар бөлүнүп чиқиду. Әлвәттә, ТЭЦларда қалдуқларни тазилайдиған сүзгүчләр бар. Амма уларни заман тәливигә толуқ җавап бериду дәп ейтиш қийин. Хошал қилидиғини, һазир ТЭЦларни газға көчириш қолға елинди. Лайиһиниң сметилиқ-ихтисадий һөҗҗәтлири тәйярлиниватиду. Мошуларниң һәммиси Алмутиниң экологиялик мәсилисини һәл қилиду дәп ойлаймән.
— Мана йеқинда Алмутиниң дәл мәркизидә он үч дәрәқниң кесилиши чоң җаңҗалға айланди. Һәтта, Президент мошуниңға мунасивәтлик өз пикрини изһар қилди. Мәсилиниң маһийити немидә?
— Шәхсән өзәм эколог сүпитидә ундақ ишларға қарши. Һәрқандақ бир дәрәқни, һәтта бир путақни кәскән адәм өзигә чушлуқ җазасини елиши керәк. Қанун һәммигә бирдәк. Әйнә шу кесилгән дәрәқләр арисида Қазақстанниң Қизил китавиға киргүзүлгән дәрәқләрму бар. Кәсипдашлиримизниң ейтишичә, кесилгән дәрәқләр чириған, әтрапқа ховуп пәйда қилидиған дәрәқләр әмәс екән. Демәк, уни кәскәнләр қанунға хилаплиқ қилди дегән сөз. Һазир қобул қилинған қаидиләр бойичә дәрәқни кесишниң шәртлири, стандартлири бар. Униң үчүн уларниң һәқиқәтәнму адәмләр һаятиға ховуп туғдуридиғанлиғи дәлиллинип, экологлар тәрипидин тәстиқлинип, мәхсус қарар чиқарғандин кейинла кесилиду. Қаидә бойичә кесилгән һәрбир дәрәқниң орниға он йеңи көчәт олтарғузулиду. Көчәтләр олтарғузулупла қалмай, улар икки жил давамида пәрвиш қилиниду.
Тәкитләш лазимки, һазир хәлиқ арисида «Алмутиниң тағ бағридики алмилар йоқап кетип бариду, даңлиқ Алмута апортлирини кесивәтти» дегән сөзләрму бар. Мошуниңға мунасивәтлик мутәхәссис сүпитидә пикримни ейтишни тоғра көрүватимән. Һәрқандақ мевилик дәрәқни, шуниң ичидә алмини алсақ, улар он-он бәш жил давамида мевә бериду. Униңдин кейин улар «қерийду». Уни һәрбир бағвән яхши билиду. Алмиларни йеңилап турмиса, мевә бериш бу яқта турсун, униң тәбиәткә зийини пәйда болушиму еһтимал. Демәкчи болғиним, тәбиәтниң өз қанунлири барғу. Шуларғиму әмәл қилиш лазим. Алмутиниң апорти йоқап кәтти дегәнгә қошулмаймән. Худаға шүкри, шәһәр әтрапида, Алмута вилайитиниң йезилирида алмилиқ бағлар көп бәрпа қилиниватиду. Шуниң үчүн у яки бу пикирни ейтиштин авал, һәрқандақ ишниң маһийитигә чөккән дурус.
— Өзәң башқуруватқан ширкәт немә иш билән шуғуллиниду?
— Биз мустәқил экологиялик экспертизилар жүргүзимиз. Мәсилән, бирәр тиҗарәтчи мәлум бир мәһсулат ишләп чиқиридиған кархана салмақчи болса, дәсләп айрим дөләт органлиридин рухсәт елиши шәрт. У шундақла, карханини экологиялик экспертизидин өткүзүши лазим. Йәни, кархана чиқиридиған мәһсулатниң хам әшияси, уни қайта ишлигән пәйттә тәбиәткә, йәни адәмләргә, һашарәтләргә, суға, һаваға, йәргә, һайванатқа қанчилик зиян кәлтүрүши мүмкин екәнлиги тәтқиқ қилиниду. Бу йәрдә шундақла тиҗарәтчи пайдилинидиған технологияни, хам әшияни тәкшүрәймиз. Биз шуни кархана селинмай туруп тәтқиқ қилимиз, һесаплаймиз. Заманивий экологиялик технологияләр шундақ ишларни әмәлгә ашурушқа имканийәт бериду. Биз бу җәһәттин дуниядики алий технологияләрни дайим диққәт-нәзәримиздә тутимиз. Униң үчүн чәт әлләргә берип көргәзмиләргә, илмий әнҗуманларға қатнишип туримиз, әлвәттә.
Һәммимизгә мәлумки, кейинки әрзән сенсацияләрни қоғлап, әрзән аброй тепиш мәхситидә, айрим кишиләрниң айрим ишләпчиқириш орунлириниң ишиға тосалғу болуватқан пәйтләрму бар. Улар: «Вай, мону завод һава бузуватиду, сесиқчилиқ пәйда қиливатиду, бизни ағриқчан қиливәтти» дәп җар селишқа алдирайду. Уларда карханини әйиплигидәк ениқ дәлил яки экспертиза йоқ. Әйнә шундақ пәйтләрдә карханилар бизни, йәни мустәқил экспертларни, тәклип қилиду. Биз һәрқандақ карханида барлиқ экологиялик экспертизини өткүзимиз. Биз мустәқил болғачқа, пәқәт ениқ фактлар билән ишләймиз, елимиздә қобул қилинған тәртип вә стандартларға мувапиқ йәкүн чиқиримиз. Қанунға хилаплиқ қилинған фактларниму, әксичә стандартларға мувапиқ екәнлигиниму лабораториялик тәтқиқатлар асасида, ениқ дәлилләр билән көрситимиз.
Биз нефть вә газ саһасидики, җумһурийәтлик дәриҗидики йолларни селиш, чоң заводларни ишқа қошуш лайиһилиргә қатнаштуқ. Мошу ишлардики экологиялик мәсилиләрни тәтқиқ қилдуқ.
Мән жуқурида тәкитләп өткинимдәк, тәбиәтни қоғдаш вә тәрәққий етиш йолида сағлам көзқараш һәм тәңпуңлуқ болуши лазим. Әгәр биз тәбиәтни қоғдаймиз дәпла тәрәққияттин сирт қалсақ, келәчигимиз немә болиду? Әнди пәқәт тәрәққият дәп экологиягә, тәбиәткә бепәрва қарисақ, әвлатлиримизға немә қалдуримиз? Мошуни яхши чүшинип, һәрикәт қилиш һаҗәт.
— Әгәр, сир болмиса, өзәңниң «эколог» мутәхәссислигини таллишиңға немә яки ким сәвәп болди?
— Дадам Сәйпуллам кәспи бойичә инженер-гидротехник еди. Иш бабида каналларниң, су иншаәтлириниң лайиһилирини тәйярлатти. Шу вақитларда униң билән биллә жүрәттим, униң ишта қоллинидиған қурал-васитилиридә ишләшни бираз үгинивалдим. Тәбиәттә жүргәчкә, униңға қизиқишим зор еди. Мәктәптә оқуватқан пәйтлиримдә тәбиәтшунаслиқ бойичә өмәкләргә қатнаштим. У вақитларда экологиялик һәптиликләр, шәнбиликләр өтүп туратти. Шуларға паал иштрак қилаттим, экология мәсилигә беғишлап там гезитларни чиқираттуқ. Дадам мемар яки геодезист болуш тәкливини бәргән. Ахири өзәм һәл қилғучи қарарға келип, эколог болушқа бәл бағлидим. Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Ғәйрәт йезисидики И.Саттаров намидики оттура мәктәпни тамамлап, Қазақ дөләт қурулуш вә мемарчилиқ академиясидә «инженер-эколог» мутәхәссислиги бойичә билим алдим. 2005-жилдин башлап экология мәсилилири билән шуғуллинип келиватимән. Мошу жиллар ичидә топлиған азду-тола тәҗрибәм вә билимим бар.
— Сөһбитиңгә рәхмәт.