• Замандаш
• 24 Желтоқсан, 2020

Қоңғурақ садаси

Иврайим БАРАТОВ,
“Уйғур авази”

Буниңдин оттуз жил илгири, йәни 1990-жили Алмутидики икки уйғур мәктивигә, йәни һазирқи А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназия билән М.Яқупов намидики 101-мәктәп-гимназиягә, йәнә бир билим дәргаһи – һазирқи М.Һәмраев намидики 150-уйғур оттура мәктиви қошулди. Бу вақиә қазақстанлиқ уйғурларниң иҗтимаий-мәдәний һаятидики муһим йеңилиқ сүпитидә қобул қилинип, барчимизниң бешини көккә йәткүзгән еди. Әнди һазир, аридин мәлум вақит өткәндин кейин, шу мәктәпни ечиш йолида тәр төккән миллий маарипимизниң пешқәдәмлири билән җанкөйәрлирини бираз әсләп өтүшкә тоғра келиватиду. Бизни өтмүшкә әйнә шундақ чекинишкә мәҗбур қилған адәм – мошу мақалимизниң қәһримани Равийәм Әхмәтова. Ейтиш керәкки, пешқәдәм мәрипәтчи мошу мәктәпниң һулини қурғучилар арисида болди, шундақла Равийәм Низамқизи бу билим дәргаһиниң дәсләпки мудирлириниң бири сүпитидә тилға елиниду.
Шуңлашқа болса керәк, мақалимиз қәһримани өзи тоғрилиқ, өзиниң мәрипәт саһасидики паалийити тоғрилиқ әмәс, бәлки өзи хелә жил мудирлиқ қилған мәктәпниң һулини қурғанлар тоғрилиқ көпирәк гәп қилди. Сөһбәтдишимниң тәкитлишичә, у жиллири Заря Востока мәһәллисидики уйғур җамаәтчилигини, пәрзәнтлирини ана тилида оқутушқа үндигән шәхс – көрнәклик мәрипәтчиләр Һаким Мәшүров билән униң рәпиқиси Бүвихан Әлахунова болған екән. Әнди өзиниң өмүрлүк җүпти, һели мәрһум Махмутҗан Әхмәтов болса, уларға һәрқәдәмдә һәмдәм болуп, мәктәптә дәсләпки қоңғурақ авази яңриғичә тиним тапмиғанлиғини мәмнунийәт билән тилға алди.
Бу йәрдә шуни алаһидә қәйт қилиш керәкки, Алмутиниң йенидики Заря Востока мәһәллисидә уйғур мәктивини ечиш тәшәббусини көтәргән шәхсләрниң бири Музәппәр Зайитов болғанлиғи көпчиликкә яхши мәлум. Мошу мәһәллидики рус-уйғур оттура мәктивиниң тарих вә җәмийәтшунаслиқ пәнлириниң муәллими Музәппәр Зайитов арилаш мәктәптин уйғур синиплирини бөлүвелип, миллий мәктәпниң асасини селиш пәйтиниң кәлгәнлигини дәрһал сезип-билди. Чүнки шу жиллири орун алған һәм ихтисадий, һәм иҗтимаий-сәясий саһадики боһран нәтиҗисидә пәйда болған вәзийәт шундақ дадил һәм қәтъий қәдәмни тәләп қилған еди. Һә, Музәппәр Зайитов бу мүмкинчиликтин пайдилинишни билди. Уни жут-җамаәт вәкиллири, мәрһум Махмутҗан Әлиоғли Әхмәтов охшаш милләтпәрвәр инсанлар, җүмлидин шу кәмдики Заря Востока мәһәллисиниң жигитбеши Аблиз Хәйриевниң рәһбәрлигидики бир топ активистлар қоллап-қувәтлиди. Мәһәллидики уйғур мәктивиниң дәсләпки мудириму Музәппәр Зайитовниң өзи болди.
– Мән мана мошу мәктәптә 1993 – 1998-жиллири мудир болуп ишлидим, – дәйду Равийәм Низамқизи, – һазир ойлисам, наһайити еғир заманлар екән. Шундиму биз еғирчилиқлар пәрва қилмидуқ. Келәчәккә нишан қилинған арзу-арманлар илкидә яшидуқ вә шу мәхсәттә әмгәк қилдуқ. Қазақстан Җумһурийити мустәқиллик алғиниға техи бир-икки жил болсиму, йеңидин тәшкил қилиниватқан уйғур мәдәнийәт мәркәзлири бизгә чоң күч болди. Ядимда, дәсләпки жили оқуғучилиримиз сани 250 еди, кейинки оқуш жилида уларниң сани 300дин ашти. Шуңлашқа мәктәптики синип бөлмилирини көпәйтиш мәсилиси пәйда болди. Мошундақ бир шараитта, мәлум сәвәпләр билән, Музәппәр Зайитов мудирлиқтин кәттидә, униң орниға мән тайинландим. Шу жили, тәләйгә яриша, 151-рус оттура мәктиви йенидики кәчки мәктәпниң кона бенаси егисиз қалған еди. Бизгә дәрһал шу бенани мәктивимиз балансиға еливелиш вә уни қошумчә синип бөлмилири сүпитидә пайдилиниш ойи пәйда болди...
Бу вақиә техи мениң ядимда. Һәммә нәрсә талан-таражға чүшүватқан шу жиллири бу бенани ким талашмиди десиңизчу! Биз, гезит хадимлири, мошу мавзуға аит мақалиларни турақлиқ берип турдуқ. Чүнки йеңидин дәм туруватқан уйғур мәктивиниң тәғдири қил үстидә еди. Хулләс, Алмута шәһәрлик Уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәһбәрлиги, шәхсән Рәхимҗан Қасимов вә Рәхимҗан Музәппәровниң көп күч чиқириши билән талан-таражға чүшүп, өрүлүп кетиш алдида турған кәчки мәктәп бенаси, ахири, уйғур мәктивиниң қаримиғиға өткән еди. Мәсилини мундақ иҗабий һәл қилиниши үчүн барлиқ тәшкилий ишлар мәктәп мудири Равийәм Әхмәтованиң “сүзгисидин” өткәнлигини биз, гезит хадимлири, яхши билимиз. Чүнки бу мәсилини һәл қилиш үчүн Рабийәм Низамқизиниң бармиған идариси, кирмигән ишиги қалмиди. Һәммила йәрдә шу баяқи қәғәзвазчилиқ, “у һөҗҗәт керәк, бу һөҗҗәт тоғра әмәс, әву ениқлиминиң орниға мону керәк...”. Қисқиси, барлиқ рәсмийәтчилик мәктәп мудири Равийәм Әхмәтованиң зиммисидики ишлар еди. Бу ишларни бәҗириштә Рабийәм һәдигә йолдиши, техника пәнлириниң намзити Махмутҗан Әхмәтовниң йеқиндин ярдәм бәргәнлигини әслимәй мүмкин әмәс. Чүнки, ейтиш керәкки, Махмутҗан Әлиоғли һәқиқий милләтпәрвәр инсан болуп, шу жиллардики миллий ойғиниш вә йүксилиш җәриянлириға йеқиндин арилашти. Миллий мәдәнийәт мәркәзлириниң паалийитини җанландурушқа алаһидә әһмийәт бәрди. Шуңлашқа бу йосунда топлиған тәҗрибиси билән чоңқур билими йеңи уйғур мәктивиниң барлиқ һөҗҗәтлирини рәсмийләштүрүштә чоң күч болғанлиғи ениқ.
– Миң бир мәшәқәтләр билән кәчки мәктәпниң кона бенасини “өзимизниңки” қиливалдуқ, – дәп әсләйду Равийәм Низамқизи. – Әнди уни өрүветип, орниға йеңи бена селиш мәсилиси пәйда болди. Жут мөтивәрлири бизниң бу тәшәббусимизни толуқ қоллап-қувәтләйдиғанлиғини изһар қилип, пул жиғишни башлавәтти. Ядимда, Заря Востока мәһәллисидә ярдәм қолини созмиған бирму аилә қалмиди. Жигитбашлири кочиму-коча меңип, ианә топлиди. Ахири, йеңи бенани қисқа муддәттә пүтиривалдуқ. Балилиримиз азадә, йоруқ синип бөлмилиридә оқуш мүмкинчилигигә еришти. Һазир, аридин оттуз жил өткәндин кейин ойлисам, жут болуп пул жиғип мәктәп салған пәқәт зарявостоклиқлар болса керәк. Башқа йәрләрдә шундақ болғанлиғини шәхсән мән аңлимаптимән...
Мәлумки, у жиллири һәммила йәрдә ихтисадий боһран әвҗигә чиқип, адәмләр җан беқиш койида һәммини ташлап базарға чиқип кәткән еди. Базар демәкчи, Заря Востока мәһәллиси әйнә шу базарниң қайними болди. Демәк, бу йәрдикиләрниң турмуши, башқилар билән селиштурғанда, бағ билән тағдәк пәриқлинәтти, Мәсилиниң мана мошу тәрипи бүгүнки М.Һәмраев намидики 150-уйғур оттура мәктивиниң путиға туруп кетишигә зәмин яратти. Чүнки, жуқурида ейтқинимиздәк, пүткүл жут болуп пул жиғип, муәллимләрниң маашини төлиди, едән жуйғучиларниң, от қалиғучиларниң айлиғини бәрди, қисқиси, мәктәп дөләт бюджетиға өткичә, барлиқ чиқимни жут көтәрди.
– Әһвалимизниң мана мошундақ болушиға қаримай, биз ахири мәхситимизгә йәттуқ. У мәхсәт балилиримизни ана тилимизда оқутуш армини еди. Мән, пурсәттин пайдилинип, мәктәпни бүгүнки дәриҗигә йәткүзгән кәсипдашлирим Саһинур Ахмоллаева, Гүли Садирова, Турсунай Авшамова, Рабийәм Қәмирдинова, Турахан Давутова вә башқиму муәллимләргә алаһидә миннәтдарлиғимни изһар қилмақчимән. Бүгүнки мәктәп қоңғуриғиниң җараңлиған садаси мәктәпниң қисқа, лекин еғирчилиқлар билән қариму-қаршилиқларға толуп-ташқан тарихини әслитиду, дәп ойлаймән.
Һә, бу мәктәптә пәқәт еғирчилиқла әмәс, қариму-қаршилиқларниңму орун алғини раст. Бирақ бу тамамән башқа мавзу. Равийәм Низамқизи сөһбәтара “Мән 1998-жили, бәзи сәвәпләргә бола, мудирлиқтин кәттим” дәп ечиниш билән ейтқанлиғи әйнә шу бәзибир “қариму-қаршилиқларниң” нәтиҗиси еди. Хулләс, Равийәм мудирлиқтин кәтсиму, устазлиқтин кәтмиди. Өзи әмгәк паалийитини башлиған 151-рус оттура мәктивидә “пәнләр падишаси” – математикидин дәрис бериватиду. Һә, у һөрмәтлик дәм елишқа чиққиниға хелә заман болсиму, йерим әсирлик һаяти мәктәптә өтүватқачқа, өзини бу кәсипсиз тәсәввур қилалмайду.
– Мәрипәтчилик мениң қенимда бар хисләт болса керәк, – дәйду у, – Анам Иминханниң барлиқ ини-сиңиллири – Бумәрийәм, Мәсимахун, Савурахун, Мерванхан, Росхан – кәспи бойичә устазлар. Мән әйнә шуларниң йоли билән маңдим. 1967-жили Чоң Ақсу оттура мәктивини, 1973-жили Ташкәнт дөләт педагогика институтини тамамлидим. Мана, шуниңдин бериқи һаятим мәктәптә өтүватиду. Дадам Низамдун билән анам Иминхан пүткүл аңлиқ һаятини адил әмгәк билән өткүзгән инсанлардин еди. Уларниң Чоң Ақсудики “Әмгәк” колхозиниң ихтисадий тәрәққиятиға қошқан һәссиси салмақлиқ. Анам 1954-жили Москваға – пүткүлиттипақлиқ хәлиқ егилиги муваппәқийәтлири көргәзмисигә (ВДНХ) барған, илғар звено йетәкчиси сүпитидә Әмгәк Қизил Туғи ордени билән мукапатланған екән. Әнди акам Қәмирдин Надировни Уйғур наһийәсидә билмәйдиған адәм йоқ еди. У бирнәччә егиликтә инженер, партком кативи болуп ишлигән. Аминәм, Надийәм һәдилиримму егилигән кәсиплиригә садиқ болуп өтти. Мән институтни тамамлиған 1973-жили устазлиқ паалийитимни башлиған екәнмән, мана 47 жил болупту, һаятим мәктәптә өтүватиду...
Һә, йерим әсиргә йеқин һаятини яш әвлатқа чоңқур билим, аңлиқ тәрбийә беришкә беғишлап келиватқан Равийәм Низамқизи Әхмәтова йеңи жилниң дәсләпки күни һаятиниң 70-даваниға көтирилиду.
Һәм Йеңи жил мәйрими, һәм тәвәллуд мубарәк болсун, Устаз!