• Асасий мақалилар
• 07 Қаңтар, 2021

Мустәқиллик һәммидин қиммәт

Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ, Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти:

Бийил муқәддәс Мустәқиллигимизгә 30 жил толиду. Бу — қайта йеңиланған қазақ дөләтчилигиниң, әҗдатлиримизниң арман қилған азатлиқниң һули күчәйгәнлигини көрситидиған муһим басқуч. Тарих турғусидин қариғанда, оттуз жил – көзни ечип-жумғандәк бир дәқиқә. Шуниң билән биллә, бу нурғунлиған хәлиқләр үчүн қийинчилиғи билән хошаллиғи, боһрини билән тәрәққияти алмашқан туташ дәвир дейишкә болиду. Бизму шу йолни бесип келиватимиз.

Йөнилиш вә басқучлар
Азатлиғимиз ениқ чоққисиға чиққан бир пәйттә һәрбир сағлам пикирлик гражданни «Оттуз жилда биз қандақ утуқларға йәттуқ?», «Кәлгүси әвлатқа қандақ әлни аманәт қилип қалдуримиз?», «Дөләтчилигимизни күчәйтиш үчүн йәнә немә қилимиз?» дегән соалларниң ойландуридиғини ениқ. Мошу турғудин қариғанда, бу – арман-мәхсәтлиримизни уйғунлаштуруп, келәчәккә йеңи сүръәт билән қәдәм бесиш үчүн өткән күнгә йәнә бир қетим қайтип, утуқлиримиз билән камчилиқлиримизни ой сүзгүсидин өткүзидиған муһим пәйт.
Мустәқилликниң оттуз жилини шәртлик түрдә үч онжиллиқ басқучқа бөлүп қараштурушқа болиду. Униң һәрқайсиси әмәлгә ашурған миссияси турғусидин әсирниң жүкини көтирип туриду.
Мән азатлиқниң дәсләпки онжиллиғини йеңи Қазақстанниң һулини қуруш басқучи дәп атиған болар едим. Мошу вақитта Елбасыниң рәһбәрлиги билән дөлитимизниң нишанлири бәлгүлинип, һакимийәт системиси қелиплашти. Миллий валютимиз айнилимға чүшти. Һәрбий күчлиримиз қурулди. Конституция қобул қилинди. Чәт әлләр билән дипломатиялик мунасивәтләр орнитилди. Елимиз абройлуқ хәлиқара тәшкилатларға әза болди.
«Қазақстан — 2030» стратегиясини қобул қилдуқ. Шәриқтики хошнимиз билән чегаримизни бәкиттуқ. Башқиму хошна дөләтләр билән чегара бойичә музакириләр жүргүзүлди. Дөләт территориясини ядролуқ қуралдин тазилидуқ. Пайтәхтимизни Арқа көксигә көчәрдуқ. Базар ихтисадиға өтүп, шәхсий мүлүк институтини мустәһкәмлидуқ. Вәтәнлик тиҗарәтниң асасини салдуқ. Яшлиримиз дунияниң тонулған оқуш орунлирида билим елишқа башлиди. Түрлүк боһранлардин аман өтүшкә имканийәт беридиған Миллий фондимиз қурулди. Дунияға териқтәк чечилип кәткән қазақ балисини ана жутиға чақирип, улуқ көчкә йол ачтуқ. Шуниң нәтиҗисидә әл қәдди тиклинип, миллий роһимиз көтирилди.
Иккинчи онжиллиқ — Қазақ елиниң керегесини кәңәйтиш дәври. Мошу жилларда дөлитимизниң һули күчийип, ихтисадий иқтидари ашти. Қуруқлуқтики барлиқ чегаримизни қануний рәвиштә бәкиттуқ. «Мәдени мұра» программисини әмәлгә ашуруп, тарихимизни жиғдуқ. Шималий Арални қутулдуруп, йоқиған деңизни әслигә кәлтүрүшкә башлидуқ. Дуниявий вә әнъәнивий динлар рәһбәрлириниң қурултийини, Европидики бехәтәрлик вә һәмкарлиқ тәшкилатиниң, Азиядики өзара иш-һәрикәт вә ишәнчә чарилири кеңишиниң саммитлирини өткүзүшкә вә башқиму бирқатар муһим хәлиқара лайиһиләргә тәшәббускар болдуқ. Елимизгә чәт әлдин көп инвестиция җәлип қилдуқ. Есил дәриясиниң қирғиғида қәд көтәргән пайтәхтимиз миллий идеямизгә айланди. «Ғәрбий Европа – Ғәрбий Хитай» хәлиқара дәлизи охшаш чоң инфрақурулумлуқ лайиһиләр қолға елинди. Турушлуқ өй қурулуши илгири-кейин болмиған сүръәт билән тәрәққий әтти.
Үчинчи онжиллиқта чаңғириғимиз егизләп, өсүп-гүллинип, тонулған дөләткә айландуқ. Чегара мәсилисини үзүл-кесил һәл қилдуқ. «Қазақстан –2030» стратегиясини қобул қилип, илғар тәрәққий әткән оттуз әлниң қатариға киришни мәхсәт қилдуқ.
Һәр йөнилиш бойичә «Сүръәтлик индустриялик-инновациялик тәрәққият», «Нұрлы жол», «100 ениқ қәдәм» охшаш кәңдаирилик программилар әмәлгә ашурулди. Сәясий вә ихтисадий ислаһатлар билән бирқатарда мәнивий йеңилинишқа әһмийәт бәрдуқ.
Мошундақ утуқларниң һәммисигә Елбасыниң дана рәһбәрлиги һәм хәлқимизниң даналиғи билән параситиниң бирлиги вә иттипақиниң, вәтәндашлиримизниң әмгиги түпәйли қол йәткүздуқ. Шуңлашқа Елбасы Мустәқиллигимизниң мәңгү рәмзигә айланди десәк, һәқиқәтни ейтқан болар едуқ.
Алдимиздики төртинчи онжиллиқниң бизгә жүкләйдиған вәзиписи – күчлүк әлниң егиси вә камаләткә йәткән хәлиқ болуш. Бу йолда сәясий-ихтисадий ислаһатларни вә аң-сәвийәни йеңилаш җәриянини давамлаштуруп, заман тәливигә маслашқан милләтниң йеңи турмушини қелиплаштурушимиз лазим.
Биз адил җәмийәт вә нәтиҗидар дөләт қурушни мәхсәт қиливатимиз. Һәрқандақ ишта адиллиқ қаидисини рәһбәрликкә алсақ, буниңға чоқум қол йәткүзимиз. Мәсилән, аһалиниң турмушини яхшилимисақ, елимизниң утуқлирини вә хәлиқара утуқларни махташ артуқ болиду. Гражданлиримизниң ихтисадий өсүмниң яхшилиғини һис қилалмиса, униңдин һечбир пайда йоқ. Мән һәрбир қарарни қобул қилиш алдида мошу мәвқәмни рәһбәрликкә алимән. Биз хәлиқниң иҗтимаий әһвалини яхшилаш билән қатар, барлиқ гражданларниң мәнпийитини бирдәк һимайә қилимиз. Мениң чүшәнчәмдики адил мәмликәт дегинимиз – мошу.
Тарихқа нәзәр ташлисақ, һәр әвлат бәлгүлүк бир синақни баштин өткүзиду. Бизниң әҗдатлиримиз «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны», бовилиримиз чоң ачарчилиқни, тәқипләрни, дуниявий урушни көрди.
Тоталитарлиқ дәвирдә миллий қәдрийәтлиримиздин, тилимиздин, дилимиз билән динимиздин айрилип қелиш ховупиға дуч кәлдуқ. Униң һәммиси Мустәқилликниң арқисида хәлқимизгә қайтип кәлди. Бирақ, милләт билән әл сүпитидә сақлинип қелиш үчүн бүгүнки вә келәчәк әвлат йеңи синақ-ховупларға тәйяр болуши лазим.
Һазирқи пандемия вә униң ақивитидин пәйда болған боһран пүткүл дунияниң илгири болмиған йеңи синақ-ховуплар билән үзму-үз келиватқанлиғини ениқ көрсәтти. Ихтисадий, иҗтимаий, экологиялик, биологиялик вә башқиму ховуплар билән биллә дунияға сәлбий идеология вируслириму тарқаватиду. Аләмшумуллаштуруш дәвридә дөләт ят әлниң тәсиригә ихтиярсиз илишип қалғанлиғини сәзмәй қалиду. Башқичә ейтқанда, мәҗбурлуқтин әмәс, аң-сәвийәсиниң оғилиниши арқилиқ өз әрки билән торға чүшиду. Шуңлашқа йеңи заманниң яхши-яминини тохтитип, артуқчилиқлирини өзимизгә елип, томуримизни сақлишимиз лазим. Миллий турмушимиздин, мәдәнийитимиз билән әнъәнилиримиздин айрилип қалмаслиқ – барлиқ цивилизацияләр қоюқ арилашқан җәриянида йоқилип кәтмәсликниң капалити.

Тарих савақлири
Бүгүнки таңда Мустәқиллик тәңтушлири – ой-пикри шәкилләнгән оттуз яшқа толған яшлар. Мустәқил дөләттә дунияға келип, өскән уларниң аң-сәвийәси сәгәк, көзқарашлириму, һаят әнъәнилириму башқичә. Һәтта Мустәқилликни һечбир дәлил һаҗәт қилмайдиған аксиома дәп һесаплайду. Бу – мустәқилликниң чүшәнчиси яшларниң аң-сәвийәсигә мәккәм орунлашқанлиғини көрситидиған һадисә. Бирақ Мустәқиллик қәдрийити сәвийәсигә үзүл-кесил орун алған, мәңгү сақлиниши үчүн өсүватқан әвлат униң қәдрини билиши лазим.
Әркинлик бизгә оңайлиқ билән кәлмиди. Әҗдатлиримиз азатлиқ йолида күрәш қилди. Нурғун қийинчилиқларни баштин өткүзди. Мошуниң һәммиси хәлиқниң есида сақлинип, әвлаттин-әвлатқа йәткүзүлүши керәк.
Өз вақтида “Мәдени мұра” программиси милләт жилнамисини жиғишқа йол ачти. Вәтәнлик тарих илим-пәни йеңи сүръәт билән тәрәққий етип, һәрхил йөнилишләр бойичә көп тәтқиқатлар жүргүзүлди. Илгири намәлум болған нәччилигән тарихий һөҗҗәтләр, археологиялик байлиқлар тепилди. Тарихимиз миң жилдин томур тартқанлиғини ениқлайдиған йеңилиқлар ечилди. Елбасыниң мошундақ чоң тәшәббуслири хәлқимизниң тарихий аң-сәвийәсини йеңилашқа чоң үлүш қошти. Программа даирисидә әмгәкләр том-том болуп йоруқ көрди. Бирақ шу әмгәкниң мевисини көпчилик көрүватамду? Тәтқиқат лайиһилириниң бираз қисми илмий институтлар билән мәркәзләрниң даирисидә қалмидиму?
Мошундақ чоң издинишләрниң нәтиҗиси пәқәт шу саһа мутәхәссислириниң байлиғиға айлиниши дурус әмәс. Уни көпчиликкә чүшинишлик вә қолйетимлиқ қилиш лазим. Чүнки тарихчиларниңла әмәс, барлиқ хәлиқниң, болупму яш әвлатниң тарихий сәвийәси ениқ вә мәккәм болуши керәк. Бу җәһәттин кәң көргәзмиләр билән яки башқиму чоң лайиһиләр билән һәвәсләнмәй, балиларға, яшларға беғишланған аддий вә қобул қилишқа оңай әсәрләргә көңүл бөлгән тоғра. Мәсилән, һөҗҗәтлик яки бәдиий фильмларни алайли. Мошу йөнилиштә “Алмас қылыш”, “Жаужүрек мың бала”, “Томирис”, “Кейкі батыр”, “Тар заман” охшаш тарихий фильмлар чүширилди. Бирақ бу азлиқ қилиду.
Мән вакаләтлик органлар билән вәтәнлик телеканалларға дөләтлик тапшурушниң айрим бир бөлүгини мәҗбурий түрдә тарихий мавзуларға беғишлашни тапшуримән. Әлвәттә, мәбләғ мәсилиси һәл қилиниши керәк. Бирақ буниңға көп мәбләғ хәшлимәйла, алий дәриҗидики сәнъәт әсәрини чүширишкә болидиғанлиғини қирғиз қериндашлиримиз “Қурманжан датка” фильми арқилиқ ениқ көрсәтти.
Һазир дуния киноиндустриясидә тарих мавзусидики сценарийларға еһтияҗ жуқури. Америкиниңму, Европиниңму тарихий вақиәләр тоғрилиқ фильмлири нурғун. Һазир Netflix, НВО вә башқиму чоң кинокомпанияләр Азиягә көз тикмәктә. Бу җәһәттин бизниңму жилнамимиздә кәңдаирилик фильмларға асас болидиған муһим басқучлар вә вақиәләр нурғун. Мәсилән, дуниядики әң чоң империяләрниң бири болған Алтун орда тарихи тәйяр әмәсму? Бу мәсилигә келәчәктә кино саһасиниң мутәхәссислири алаһидә көңүл бөлүши лазим.
Бәдиий вә һөҗҗәтлик тарихий әсәрләрдә дөләтчилик идеяси һәрдайим әкис етилиши лазим. Биз өз вақтида әлгә хизмәт қилишниң илғар үлгисини көрсәткән Алаш әрбаплиридин үлгә алимиз. Улар өткән әсирниң бешида мустәқиллик идеялирини хәлиқ арисида тәшвиқат қилишта чоң әмгәк қилди, азатлиқ йолида қурван болди.
Мустәқиллигимизниң тәвәллуди даирисидә мошундақ әрбапларни әскә елип, уларниң мирасини яшларға вә пүткүл дунияға җарий қилишимиз керәк. Шуниң билән биллә мошу мавзуни тәтқиқат қиливатқан алимлар билән язғучиларниңму әмгиги қоллап-қувәтлиниши вә баһалиниши һаҗәт. Алаш әрбаплириниң есил мирасини үгиниш давамлишиши лазим.
Миллионлиған адәмни қурван қилип, тирик қалғанлар бешини егип, көчүп кетишкә мәҗбур қилған ачарчилиқниң дәсләпки дәври 1921-1922-жиллардики паҗиәдин буян йүз жил өтти. Шу паҗиәниң ақивитидин қирилип қалмиғанда, хәлқимизниң сани һазирқидин бирнәччә һәссә көп болатти.
Тарихимизниң мошу ақ дағлири мошу күнгичә һәртәрәплимә тәтқиқ қилинмиди. Һәтта алимларниң арисида ачарчилиқ қурванлириниң ениқ сани тоғрилиқ умумий пикир йоқ. Чала һөҗҗәтләр вә униң сәвәп-ақивәтлири тоғрилиқ һәртүрлүк көзқарашлар җәмийәтни адаштурди. Һаҗәт тарихий һөҗҗәтләрни, жиғилған мәлуматларни чоңқур тәтқиқ қилиш керәк.
Билимлик мутәхәссисләр системилиқ тәтқиқат билән шуғуллинип, шуниңға мувапиқ ачарчилиқ мәсилисигә дөләт тәрипидин баһа берилгини тоғра. Биз бу җиддий мәсилигә еһтиятчанлиқ вә җавапкәрлик билән қаришимиз керәк. Умумән, тарихий тәтқиқатларни шиарвазлиқ вә дәвраңвазлиқсиз, ениқ илмий турғудин жүргүзгинимиз дурус.
Бийил Желтоқсан вақиәсигә 35 жил толиду. 1986-жили яш оғул-қизлиримиз Кеңәш Иттипақиниң қәһәридин қорқмай, милләт номуси үчүн мәйданға чиқти. Мошу күндин кейин, бәш жил өткәндә Мустәқиллигимизни елан қилишимизниң рәмзлик маһийити бар. Бу җәһәттин азатлиқниң дәсләпки қалиғачлири – Желтоқсан қәһриманлириниң әрлиги мунасип баһасини елип, планлиқ рәвиштә тәшвиқат қилиниши керәк.
Биз жилниң ахириғичә йеңи тарихимиздики бирнәччә чоң вақиәниң тәвәллудлуқ дәврини нишанлаймиз. 1991-жили “Шәмәй полигони” вә униң елимиз үчүнла әмәс, барлиқ инсанийәтниң келәчиги үчүн алаһидә муһим қарар екәнлигини тәкитләп, мәхсус чарә-тәдбир өткүзүш дурус дәп һесаплаймән. Елбасы қол қойған Пәрманниң арқисида Қазақстан пүткүл дуния йүзигә ядролуқ қурал-яраққа қарши дуниявий һәрикәтниң карван беши болуп етирап қилди, чоң мәмликәтләрниң ишәнчисигә егә болди, хәлиқара җамаәтчиликтә җавапкәрлиги жуқури дөләт сүпитидә етирап қилинди.
“Өткән күндин жирақ йоқ, келидиған күндин йеқин йоқ” дәйду хәлқимиз. Илгири өткән ханлар билән қағанларниң дәврила әмәс, ахирқи оттуз жилдики бәрпакарлиқ йолумизму бүгүнки таңда тарихқа айлиниду, күн санап жирақлишиватиду. Азатлиқ теңини өз көзи билән көргән чоң әвлат болмиса, кейинки яшлар өткән әсирниң 90-жиллиридики тарихий вақиәләрниң мәнасиға чөкүп, маһийитини толуқ чүшинивәрмәйду. Мустәқиллик тәғдирниң бәргән соғиси сүпитидә қарайду. Һәқиқәттә болса, әһвал ундақ әмәс.

Елбасы шу пәйттики сәясий, ихтисадий, иҗтимаий, демографиялик вә башқиму әһвалларға мунасивәтлик йәттә әмәс, йәтмиш қетим өлчәп, бир кесишкә мәҗбур болди. Биз боһрандин чиқиш йолиниң ахири көрүнмәйдиған қийин күнлиридин тоқунуш вә қан төкүшкә йол бәрмәй аман чиқип, һечкимгә бой бәрмәй, йеңи сүпәттики Қазақ дөлитини қурдуқ. Бүгүнки вә келәчәк әвлат мошуниң һәрдайим билиши лазим. Шуниң үчүн Қазақстанниң йеңи тарихиниму системилиқ рәвиштә тәтқиқ қилиш керәк.
Һәқиқәтәнму, мустәқиллик жиллирида бирнәччә қетим қолға елинғиниға қаримастин, миллий мәнпийитимизгә мувапиқ келидиған көп томлуқ йеңи тарихимиз техи йезилмиди. Униң концепцияси буниңғичә болған камчилиқларни нәзәрдә тутуп қайта қарап йеңи илмий мәвқәләр вә йеңилиқларниң асасида йеңичә язидиған вақит аллиқачан кәлди. Барлиқ дәрисликләр мошундақ чоң әмгәккә асаслинип тәйярлиниду. Бу – милләт жилнамисини тәшвиқ қилиш турғусидин алғанда стратегиялик әһмийәткә егә мәсилә. Шуңлашқа Қазақстанниң академиялик үлгидики йеңи тарихини йезишни дәрһал башлаш керәк. Җәмләп ейтқанда, тарихий аң-сәвийәни йеңилаш мәсилисиниң асаси – мошу. Бу ишқа паалийәтчан тарихчилиримизни җәлип қилиш лазим.
Шуниң билән чәт әл аудиториясигә беғишланған Қазақстанниң қисқичә тарихини йезип, дунияниң асасий тиллириға тәрҗимә қилишни тәклип қилимән. Бу – қазақниң көпәсирлик һәқиқий тарихини дунияға тонутушниң бирдин-бир йоли.
Һәрбир хәлиқ өзиниң илгири вә кейинки тарихини өзи йезиши лазим. Ят идеологияниң етигидә жүрүшкә болмайду. Миллий мәнпийәт турғусидин йезилған жилнамә әвлатниң сәвийәсини ойғитип, милләтниң хатирисини йеңилашқа имканийәт бериду.

Җәмийәт вә қәдрийәт
Мустәқиллигимизниң мәңгүлүк болуши – Алтайдин Атыравғичә, Алитағдин Арқиғичә йейилған бепаян йеримиз, аниниң ақ сүти билән киргән хасийәтлик тилимиз вә барлиқ қийинчилиқтин хәлқимизни сүрүндүрмәй елип келиватқан иттипақ-бирлигимиз. Биз мошу үч қәдрийәтни көзниң қаричуғидәк сақлаймиз.
Әҗдатлардин мирас болуп қалған хасийәтлик йеримиз – әң чоң байлиғимиз. Қазаққа мошу кәң территорияни һечким соға қилмиди. Бүгүнки тарихимиз 1991-жил билән яки 1936-жил билән өлчәнмәйду. Хәлқимиз Қазақ ханлиғи пәйтидиму, униңдин илгәрки Алтун орда, Түрк қағанити, Һун, Сақ дәвридиму мошу йәрдә өмүр сүргән. Қисқичә ейтқанда, миллий тарихимизниң чоңқур тарихи қедимий заманниң томурида ятиду. Умумән, тарих билән сәясәтчиләр әмәс, тарихчилар шуғуллиниши керәк.
Чегара сизиғини рәсмий түрдә хәлиқара шәртнамә билән бәкитип, уни дуния җамаәтчилигиниң етирап қилиши кейинки бирнәччә әсирдә җәриянға айланди. Униңғичә һазирқидәк делимитация, демаркация чүшәнчилири болмиған.
Биз чегара мәсилисини һәл қилиш билән шуғуллиниватқан пәйттә айрим сәясәтчиләр билән җәмийәт әрбаплириниң “Биз буниңға алдиримайли”, “Кейинму келишишкә болиду” дәп кәйнигә тартқанлиғи ядимизда. Музакириләрни изчиллиқ билән жүргүзүп, һулимизни дәрһал рәткә кәлтүргинимизниң наһайити дурус болғанлиғини вақитниң өзи дәлилләп бәрди. Һазир ким немә ейтсиму, бизниң иккитәрәплимә шәртнамиләр билән бәкитилип, хәлиқара дәриҗидә тонулған чегаримиз бар. Әнди униңға һечким дава қилалмайду.
Территориялик пүтүнлүгимизгә гуман кәлтүрүп, яхши хошнидарчилиқ мунасивәтләргә пана қаққуси келидиған айрим чәт әл гражданлири иғвагәрлик һәрикәтлиригә рәсмий вә җәмийәтлик дәриҗидә рәддийә берип, ақартқучилиқ ишлирини жүргүзгинимиз дурус. Биз миллий мәнпийәтни аш биләнму, таш биләнму һимайә қилишқа тәйяр болушимизниң һаҗәтлигини йәнә бир қетим тәкитлигүм келиду.
Жуқурида ейтқинимдәк, чегаримиз толуғи билән бәкитилди. 2018-жили Каспий деңизиниң һоқуқлуқ мәртивиси тоғрилиқ конвенциягә қол қойғандин кейин қуруқлуқтикила әмәс, шундақла деңиздикиму чегаримиз үзүл-кесил ениқлинип, түп-асасидин һәл қилинди.
Қазақстан – бирпүтүн дөләт. Елимиз җәнуп, шимал, ғәрип, шәриқ дәп бөлүнмәйду. Бу – пәқәт йөнилишләрни көрситидиған шәртлик аталғулар. 2018-жили Елбасыниң Пәрмани билән Җәнубий Қазақстан вилайитигә Түркстан нами берилди. Тарихий адаләтликни әслигә кәлтүргән бу қарарни хәлиқ йәкдиллиқ билән қоллап, яхши қобул қилди. Чүнки бу йәрдики хасийәтлик шәһәрла әмәс, умумән, регион қедимий заманлардин бери Түркстан дәп аталған. Мошу җәриянни елимиз бойичә давамлаштурушқа болиду. Биз мошу қәдәмләрни әқил-парасәт билән ташлаймиз.
Йәргә мунасивәтлик һәммимиз ениқ билидиған вә өзгәрмәйдиған һәқиқәт – қазақниң йери һечбир чәтәлликниң шәхсий мүлкигә берилмәйду, һечқачан сетилмайду. Мошуни һәрбир граждан сәвийәсигә чоңқур орнитиши һаҗәт. Келәр жили Йәр кодексиниң айрим нормилириға мунасивәтлик киргүзүлгән мораторийниң муддити аяқлишиду. Йеза егилиги мәхситидики йәрләрни айлинимға киргүзүп, хәлиқниң мәнпийитигә пайдилиниш – наһайити муһим мәсилә. Шуңлашқа бийил Йәр мәсилиси бойичә комиссияни қуруп, шуниң даирисидә бир пикиргә кәлгән тоғра.
Қазақ үчүн кичиккинә йәрниңму өзи қиммәт, бир очум топиниң өзи алтун. Бирақ биз шуни баһалашни билимизму?! Йәр қәдрини билиш ялған шиар билән өлчәнмәйду. Әпсус, тағлиримиз билән көллиримизни, бепаян даламизни паскинилаштуруватқанму өзимизниң гражданлири. Көкжайлауға от қалап, әхләт ташлиғанму, Көбейтузниң патқиғини челәк билән тошуп, көлниң оттуриға машина билән киргәнму шулар. Кичиккинә мүңгүзи үчүн көзини мөлдүрлитип турған кейикләрниму қирған өзгиләр әмәс. Хасийәтлик йеримизниң хасийитидин қорқмай, ят адәмниңму қоли бармайдиған һәрикәтләрни қилип, қандақларчә мошу маканниң егиси биз дәп мәйдимизни уралаймиз? Бу – аччиқ болсиму һәқиқәт. Биз йеримизниң һәқиқий мәнасидики җанкөйәр егиси екәнлигимизни әмәлиятта көрситишимиз лазим. У кочиға әхләт ташлимаслиқ, көрүнгән йәргә от қалимаслиқ охшаш аддий нәрсиләрдин башлап, умумхәлиқ сүпәттики даирилик экологиялик чарә-тәдбирләр арқилиқ көрүнүши керәк.
Мошуниң һәммиси тәлим-тәрбийидин башлиниду. Ата-аниси билән биллә һойлисиға көчәт тикмигән, чоңлардин җаниварларға меһрини көрмигән, кичигидин тәбиәтни аяшни үгәнмигән бала өскәндиму туғулған йеригә муһәббәт бағлалмайду. Мәсилә экологиядә әмәс – вәтәнпәрвәрликтә, қанунда әмәс – аң-сәвийәдә.
Ели билән йерини сөйүш үчүн яш әвлат Қазақстанниң әҗайип гөһәрлирини билиши лазим. Ғәриптә Бозжыра билән Шерқала, күнгәйдә Ақсу-Жабағалы билән Сайрам-Өгем, Йәттисуда Хантәңри билән Чарин, Көлсай билән Қайынды, Қапал-Арасан, Алтынемел билән Бурханбулақ, шәриқтә Музтағ билән Шыңғыстав, Марқакөл билән Рахман қайнары, Арқида Бурабай билән Баянавул, Улутав билән Қарқалы ғәриптә Имантав билән Айыртав вә башқиму гөзәл җайлиримиз йетип ашиду. Йәр җәннитини жирақтин издәшниң һаҗити йоқ. Һәммиси өзимиздә бар. Яшларға әҗайип тәбиитимизни тонутуп, уни қәдирләшни үгитишимиз керәк.
Вақитни өткүзмәй қолға елип, изчиллиқ билән әмәлгә ашуридиған йәнә бир мәсилә бар. Хәлиқниң шәһәрләргә аммивий рәвиштә көчүши ақивитидин нурғунлиған йезиларда, болупму чегара әтрапидики аһалилиқ пунктларда турғунлар сани кәскин азайди. Биз әмгәк күчи көп җәнубий регион турғунлириниң шимал вә шәриқ регионлириға көчүшигә қолайлиқ шараит яритиш мәсилисини нәзәрдә тутидиған болимиз. Бу – наһайити муһим вә елимизниң бехәтәрлигигә мунасивәтлик мәсилә. Буниңға кейинки жилларда һәрхил сәвәпләргә бағлиқ асталап қалған қандашлар көчүшини имканқәдәр қоллап, уларни жуқурида ейтилған регионларға орунлаштурушни җанландуримиз.
Бу икки мәсилиниң стратегиялик әһмийити зор. Униңға новәттики мәвсүм сүпитидә қарашқа болмайду. Йәрлик һакимийәт мошундақ ишларни жуқуриға ялған әхбарат бериш үчүн әмәс, дөләт мәнпийити вә қериндашқа һәқиқий мәнасида көйүнүш турғусидин әмәлгә ашуруши лазим.
Елимизниң муһим объектлириниң бири – дөләт тили. Қазақстанниң дөләт тили қазақ тили екәнлиги Конституциядә өткән әсирниң 90-жиллиридики қийин дәвирниң өзидә ениқ йезилған. Биз мустәқиллик дәвридә ана тилимизни тәрәққий әткүзүш үчүн барлиқ шараитни яраттуқ. Мошу арилиқта қазақ тилида билим беридиған мәктәпләр билән оқуш орунлириниң, бала бағчиларниң сани көпәйди.
Һазир дөләт тилини билидиған қазақниңму, өзгә милләт вәкиллириниңму үлүши хелила ашти. Қазақ тилини, һәқиқәтәнму пүткүл хәлқимизниң бириктүргүчи амилиға айландурушниң барлиқ һоқуқ услублири вә капаләтлири қелиплашти. Мәсилә – нийәттә. Нийәтниң дурус болуши қазақ тилини үгәнгүси келидиған адәмләргиму, мошу мәхсәткә йетишкә шараит яритидиған һөкүмәткиму бағлиқ.
Тил үгиниш үчүн балилар әдәбиятиниң атқуридиған роли зор. Шуңлашқа қазақ иҗаткарлириниң илғар әсәрлиригә қошуп балиларға беғишланған чәт әл язғучилириниңму талланма әсәрлирини тәрҗимә қилип, көпләп бесип чиқиришини вә тарқитишни қолға алған дурус. Униңға еһтияҗ жуқури.
Дөләт тилини билиш – Қазақстанниң һәрбир граждининиң пәрзи. Мәҗбурийити дәп аташқиму болиду. Мошу җәһәттин қариғанда, мән барлиқ қазақстанлиқларға, шуниң ичидә қазақ тилини техичә толуқ үгәнмигән вәтәндашлиримға мураҗиәт қилғум келиду. Яшларниң инглиз тилини яки башқа тилларни аз вақит ичидә үгинивалидиғанлиғини көрүватимиз. Туташ бир әвлат алмашқан мошу жилларда қазақ тилини үгәнгүси кәлгән адәм уни аллиқачан үгинәтти. Хәлқимиздә “Һечтин кәч яхши” дегән сөз бар. Әң муһими, интилиш болуши керәк.
Ана тилимизни кәң қоллиниш – башқа тилларға, болупму рус тилиға чәк қоюлиду дегәнликни билдүрмәйду. Барлиқ этнос вәкиллириниң ана тилини, урпи-адәтлирини тәрәққий әткүзүшкә шараитлар яритилиду. Яшлиримиз бирнәччә тил билип, өзлириниң упуқлирини кәңәйтип, йеңилиқларға йетидиғанлиғини чүшәнгини әвзәл.
Бизни һәрқандақ заманда қийинчилиқлардин аман елип келиватқан асасий күч – әл бирлиги. Өмлүги ярашқан әлниң һәммә нәрсиси түгәл. Һәрқандақ әһвалларға мунасивәтлик қазақ йеригә һәр дәвирдә һәртүрлүк милләт вәкиллири көчүп кәлди. Қазақ хәлқи һечкимни ят көрмәй, бағриға басти. Һазир уларниң туғулған йериму, Вәтиниму – Қазақстан. Биз көпмилләтлик сүпитимизни әвзәлликкә айландурғанлиғимиз ениқ. Көплигән чәтәллик экспертларниң елимизгә мунасивәтлик “Евразиядики учқун тәгсә, от кәткили туридиған қорай”, “failed state” дегән тәхминлирини йоққа чиқардуқ. Бу йолда течлиқ билән турақлиқниң башланмиси болған Қазақстан хәлқи Ассамблеяси нәтиҗидар ишлиди. Һечкимни миллитигә қарап бөлмидуқ. Һәммисиниң өсүп йетилишигә толуқ шараит яраттуқ, охшаш мүмкинчилик бәрдуқ. Бизниң милләтләрара разимәнлик сәяситимизни дуния етирап қилди. Хәлқимизниң мошундақ иттипаққа асасланған күчини баһалашни билишимиз керәк. Бу – парлақ келәчәккә башлайдиған бирдин-бир тоғра йол. Шуңлашқа милләтләрара иттипақ билән разимәнликни сақлаш – дөләт органлириниңла әмәс, пүткүл җәмийәтниң вә һәрбир гражданниң вәзиписи. Елимиздики турақлиқ, бәрикәт вә бирлик үчүн барлиғимиз җавапкәр.
Мошу җәһәттин қариғанда хәлқимизни бириктүридиған умумий қәдрийәтләрни тәшвиқ қилип, аң-сәвийәгә чоңқур орнитишимиз лазим. Мәсилән, Норуз мәйримини нишанлаш концепциясини тәйярлап, баһар мәйриминиң мәзмунини бейитиш керәк. Пүткүл җәмийәтни топлаштуридиған қәдрийәтләр қанчә көп болса, бирлигимизму шунчә мустәһкәм болиду.

Тәрәққият истиқбаллири
Кейинки вақитларда қазақстанлиқларниң дөләт һаятиға паал қатнишишқа, қарар қобул қилиш җәрияниға иштрак қилишқа һәвәси ешиватиду. Мениң “хәлиқ авазиға қулақ салидиған дөләт” концепциям вә Миллий җәмийәтлик ишәнчә кеңиши – мошу еһтияҗға беваситә җавап. Уни Ордабасыдики, Күлтөбедики, Улытавдики улуқ жиғинларниң заманивий үлгиси дәп ейтишқа болиду. Биз қазақниң қениға сиңгән хисләт – һәрқандақ чоң ишни мәслиһәтлишип һәл қилиш әнъәнисини давамлаштуримиз.
Бу тәшәббуслар гражданлиқ җәмийәтни тәрәққий әткүзүшкә асас болиду. Һазирқи чарә-тәдбирләр учтумтут мәҗбур болуш ақивитидә, қолға елинмиди. У – елимизни демократияләштүрүшкә, сәясий системини йеңилашқа қаритилған сәясәтниң мевиси.
Сәясий ислаһат бир күнниң яки бир жилниң иши әмәс. Буни дөләтниң һулини чайқимай, бирлигини бузмай, әқил-парасәт билән пәйдин-пәй әмәлгә ашурушимиз керәк. Бирақ ислаһатни созуверишкиму болмайду. Һакимийәт хәлиқнңи алдидики өз җавапкәрлигини һис қилғини тоғра. Шуңлашқа биз йеза һакимлирини сайлашқа көчимиз. Мошу арқилиқ әң төвәнки дәриҗидин башлап йәрлик өзини өзи башқуруш системисини күчәйтимиз. Бу қәдәм муһим мәсилиләр аһали вә йәрлик һакимийәт бирлишип һәл қилиш үчүн һаҗәт. Шуниңдин кейин наһийә һакимлирини сайлаймиз. Йеңи система өзиниң нәтиҗидарлиғини көрсәтсә, буниңдин кейинму алий дәриҗидики һакимларни сайлайдиған болимиз. Бирақ сәясий йеңилиниш җәриянида алдирақсанлиққа яки қуруқ шиарға әгишип дөләтлик системини боһранға учритишқа болмайду. Бир дәқиқидә барлиғини түп-асасидин өзгәртишниң немигә елип келидиғанлиғини айрим дөләтләрниң бүгүнки әһвалидин көрүватимиз. Елимиздә, әң алди билән инсан һоқуқини толуқ сақлашқа асасланған қанун вә тәртип болуши керәк. Анархияниң яхшилиққа елип кәлмәйдиғанлиғи ениқ.
Қазақстанниң сәясий системиси заман тәливи мувапиқ тәрәққий етиватиду. Мәҗлис депутатлириниң бийилқи сайлими – көппартиялик Парламентни шәкилләндүрүш йолидики муһим қәдәм. Биздә сәясий көзқарашлири һәртүрлүк партияләр бар. Уларниң мәвқәлири консервативлиқ, либераллиқ, милләтчилик, социалистик вә башқиму болуши мүмкин. Бу – тәбиий җәриян. Сәясий плюрализм дөләтни эволюция йоли билән тәрәққий әткүзүшкә вә күчәйтишкә имканийәт бериду. Сәясий күчләр мошундақ һәрхил болса, барлиғини бириктүридиған вә һәммигә ортақ қәдрийәт бар. У – муқәддәс Мустәқиллик.
Бизниң мәхситимиз – келәчәк әвлатқа Қазақстанни һули мәккәм, ихтисади күчлүк, мәнавияти жуқури дөләт сүпитидә тапшуруш вә дөләтлик ишларни мунасип давамлаштуридиған бәрпакар әвлат тәрбийиләш.
ХХІ әсир – билим дәври. Һәр адәм өзини үзлүксиз йүксәлдүрүп, йеңи мутәхәссисликләрни егиләп, дайим заман еқимиға маслишиш арқилиқ риқабәткә қабиллиғини ашуралайду. Билим билән технология, жуқури әмгәк мәһсулдарлиғи дөләт тәрәққиятиниң асасий һәрикәтләндүргүчи күчи болуши лазим. Бу тоғрилиқ улуқ Абай: “Адәм балиси адәм балисидин әқил, илим, виждан, мүҗәз дегән нәрсиләр билән озиду. Униңдин башқа нәрсә билән оздум демәкниң һәммиси – ахмақлиқ”, дегән.
Мустәқиллик жиллири таланти билән һәйран қалдурған яшлар өсүп йетилди. Пүткүл аләмни ағзиға қаратқан әҗайип қабилийәт егилириму бар. Улар – Қазақстанниң мәдәний обризи, елимизни хәлиқара аренида тонутуп, Мустәқиллик қәдрийәтлирини йәр йүзигә тарқатқан роһий әлчилиримиз, бизниң алаһидә күчимиз (“soft power”). Мошундақ гражданларға ғәмхорчи болуш – дөләтниң вәзиписи.
Аләмшумуллаштуруш заманида дуния алиқандәк болуп қалиду. Тәливи күчлүк жигит-қизлиримизниң йәр йүзидики һәрқандақ дөләткә берип, билим елиши адәттики җәриянға айланди. Шу йәрдә қелип, ишләватқанларму аз әмәс. Бу җәһәттин қариғанда, елимиздики яшлар чәт әлгә кетиватиду дегән тәшвиш бар. Мән яшлиримиз билимини йүксәлдүрүп, бәрибир елимизгә қайтип келиду яки чәт әлдә жүрүпла Қазақстанниң мәнпийитини һимайә қилиду дәп ишинимән.
Хәлқимиз “Етиң барда йәр тони, чепип жүрүп” дәйду. Өз вақтида Елбасы ширғуран жигит пәйтидә Украиниға берип әмгәк, билим вә мәмурий маһарәтләргә егә болди. Мәнму билим елиш үчүн Москваға бардим, башқа дөләтләрдә ишлидим. Бизниң талай замандашлиримиз бүгүнки яшлар охшаш жирақ чәт әлләргә баралмисиму, Кеңәш Иттипақиниң шәһәрлиридә билим алди. Бирақ уларниң көпчилиги томуридин аҗрап, шу йәрдә бирәтола қалмиди. Әлгә келип әмгәк қилди. Шуңлашқа жирақта жүргән яшлиримиздин айрилип қалимиз дәп тәшвишлинишниң һаҗити йоқ. Бизниң вәзипимиз – уларниң бойиға дөләтчилик роһини сиңдүрүп, қәйәрдә жүрсиму, туғулған елиниң мәнпийити үчүн хизмәт қилишқа үгитиш. Мәсилән, дунияниң тәрәққий әткән әллиридә өз тиҗарәтлирини башлиған вә чоң ширкәтләрдә ишләватқан гражданлиримизниң мошу йәрдики замандашлири билән мунасивитини күчәйтип, оқутқучи болуши үчүн шараит яритишимиз керәк.
Талантлиқ яшларниң һәммиси чәт әлдә жүргини йоқ. Елимиздә билимлик яшлиримиз йетип ашиду. Биз уларни рәһбәрләрниң йеңи әвладини тәйярлашқа мүмкинқәдәр җәлип қиливатимиз. Мениң тәшәббусим билән қурулған Президентлиқ кадр резерви – мошуниң ениқ дәлили. Лайиһиниң новәттики басқучида җәмийәт мәнпийитигә адил лидерларни таллашқа алаһидә диққәт бөлимиз. Һакимийәт органлиридики гражданлар, әң алди билән миллий мәнпийәткә садиқ болуши керәк.
“Яш кәлсә – ишқа” дәйду хәлқимиз. Яшлар – һәрдайим йеңи идеяләрниң булиғи, иҗабий өзгиришләрниң һәрикәтләндүргүчи күчи. Шуңлашқа яш әвлатниң мошундақ иқтидарини дурус йөнилишкә бурап, нәтиҗидар пайдилинишимиз керәк. Бу җәһәттин Президент йенидики Яшлар кеңишиниң паалийитини җанландуруш лазим. Уни билимлик яшларни топлаштуридиған системилиқ иш мәйданиға айландуримиз. Униңдин ташқири мән азатлиқ жиллирида дунияға кәлгән, техи тонулуп үлгәрмигән талантлиқ яшларни қоллаш мәхситидә “Тәуелсіздік ұрпақтары” дегән грант тайинлашни тәклип қилимән.
Биз немә қилсақму һәммини келәчәк әвлат үчүн қилимиз. Дөләт сәяситиниң келәчәк алдидики җавапкәрлигини чоңқур һис қилимиз. Бу мәвқәдин һечқачан қайтмаймиз. Әң әҗайип қәһриманлиқларниң Вәтәнгә болған чәксиз муһәббәттин пәйда болғанлиғи сөзсиз. Һәқиқий вәтәнпәрвәрлик дегинимиз – қуруқ шаир ташлаш әмәс, елиңгә, хәлқиңгә хизмәт қилиш.
Инсан балиси дунияға вәтәнпәрвәр болуп кәлмәйду. У билим вә тәрбийә елип, иҗтимаий муһит билән арилишип, гражданлиқ мәвқәсини қелиплаштуруш җәриянида вәтәнпәрвәргә айлиниду. Өзиниң шәхсий мәхсәт-мәнпийәтлири җәмийәт мәнпийити билән уйғунлишип, елиниң тәрәққиятиға чоң үлүш қошуватқанлиғини қәлби билән һис қилған адәм чоқум бәхиткә еришиду.
Хәлқимизниң мутәпәккүр пәрзәнди Әлихан Бөкейханов “Милләткә хизмәт қилиш билимдин әмәс, мүҗәздин” дегән. Биз һәқиқий вәтәнпәрвәрлик һиссият билән роһлинип, муқәддәс Мустәқиллигимизни буниңдин кейин техиму мустәһкәмләш үчүн бирлишип ишлишимиз керәк.
Барлиқ вәтәндашлиримға, болупму яшларға ейтарим: бепаян Қазақстанни әң чоң арманлириң билән планлириңларни әркин әмәлгә ашуралайдиған, утуғиңға хошал болуп, һәрдайим тиләкдаш болидиған муқәддәс Вәтиниңлар сүпитидә баһалаңлар! Мән йеңи қазақстанлиқ вәтәнпәрвәрликниң бәрпакарлиқ күчигә ишинимән.
Мустәқил дөләт болуш, уни елан қилиш яки һулини қуруш билән чәкләнмәйду. Мустәқиллик үчүн күрәш күндилик әмгәк билән, үзлүксиз һәм изчил дөләт сәясити билән мәңгү давамлишиду. Биз күчлүк мустәқил дөлитимиз биләнла милләт сүпитидә дунияда сақлинип қалимиз. Мошу һәқиқәтни мәккәм тутушимиз керәк. “Мустәқиллик һәммидин қиммәт!” дегән бир еғиз сөз мәңгү шиаримиз болуши лазим.
Миллитимизниң улуқ утуғи – муқәддәс Мустәқиллигимиз барлиқ хәлқимизниң вәтәнпәрвәрлик роһи билән күчийивәрсун.