• «Онлайн-сөһбәт»
• 14 Қаңтар, 2021

Ана тилиниң тазилиғини қандақ сақлашқа болиду?

Бүгүнки аләмшумуллаштуруш дәвридә өзлүгимизни ана тилимиз арқилиқ сақлап қелишқа боламду? Бүгүн биз мана мошу муһим мәсилә әтрапида бир түркүм шәхсләр билән онлайн-шараитида сөһбәтләштуқ.

Җәмшит РОЗАХУНОВ, шаир, Қазақстан Язғучилар иттипақиниң әзаси:

— Буниңға қол йәткүзүш үчүн биринчи новәттә өйдики бала тәрбийисидики камчилиқларни түзитиштин башлиған орунлуқмекин дәп ойлаймән. Һәрбир ата-ана қәйәрдә яшимисун, қайси тилда оқуп билим алмисун, иш-паалийити қайси саһада болмисун, өз пәрзәнтлириниң уйғурчә тили чиқип, кейин ана тилида әркин сөзләп, башқа қандашлири билән бемалал муамилә қилишиға шараит яритишиға барлиқ күч-ғәйритини, моҗут имканийитини сәпәрвәр қилғини тоғра. Бир мисал. Йеқинда Америкиниң Калифорния штатиниң Лос-Анжелис шәһиридә истиқамәт қиливатқан инимиз Қурванҗан Розиниң үч яшлиқ балиси Садир Палванниң қошақлирини ядқа ейтип, инглизчә оқуп, Станфорт университетиниң студенти болған чоң оғли қийналмай дутар челип, хәлиқ нахшилирини иҗра қилип бериши аилимизни таң қалдурди. Мениңчә, Қазақстанда уйғур тилиниң сақлинишиға қануний имканийәтләр бар туруп, көплигән қандашлиримизниң аилидики тәрбийисидә тилимизниң шалғутлишишиға («апака», «дадака», «бувака», «момака» дегәнгә охшаш аддий сөзләрниң) йол қоюлуватқанлиғи ечинарлиқ

Тилниң таза сақлинишида бурун миллий тилдики бағчиларниң барлиғи алаһидә роль ойнатти, амма һазирқи күндә улар йоқниң орнида. Үгүттәк таза уйғурлар яшайдиған бизниң Байсейит йезисида бир-икки жил бурун ечилған кичик бағчидики тәлим-тәрбийә ишлири бир топта — русчә, биридә — дөләт тилида жүргүзүлиду. Бу тоғрилиқ өз вақтида мәлимизниң бир топ мөтивәрлири йәрлик һакимийәткә мураҗиәт қилип, мүмкин болса, рус тилидики топни уйғурчиға алмаштуруш тәкливини берип көргән, бирақта яш ата-анилар пәрзәнтлирини русчә тәрбийиләш һоқуқини алға сүрүп, нийитидин қайтқини йоқ. Өсмүрләрни миллий роһта тәрбийиләштики бу саһаниң җамаәтчиликниң диққәт-нәзәридин чәттә қелиши — өзлүгимизниң (әлвәттә, тилимизниң) пәйдин-пәй йоқилишиға елип келидиғанлиғини чүшинидиған вақит аллиқачан йәтти, шуңлашқа бу камчилиқни түзитиш чарилирини уйғурлар көп яшайдиған жутларда кечиктүрмәй қолға елишимиз керәк.

Үчинчидин, әң асаслиқ мәсилә — миллий мәктәплиримизни сақлап қелиш, пәрзәнтлиримизни ана тилида оқутуш вә униңда ишләватқан муәллимлиримизниң паалийитини йеңи дәвиргә мунасип кәскин җанландуруш лазим. Көптиллиқ оқутуш амили ана тилимизниң чәклиниши яки йәклиниши һесавиға әмәс, бәлки шуниңға асасланған һалда жүргүзүлүши керәк. Миллий мәктәплиримиздә уйғур тилини чоңқур үгинип, тоғра тәләппуз қилинишида, өткүзүлидиған чарә-тәдбирләрниң тилимизниң мүмкинчиликлирини кәң пайдилиниш, бай тарихимизни тәрғип қилиш, әдәбият вә сәнъәт өмәклирини қуруш, синип саатлирини қуруқ сөз билән әмәс, миллий әхбарат васитилиридики уйғурлар һаятиға аит материаллар билән тонуштуруш, шундақла мәктәптә ата-ана, оқуғучилар билән шаир-язғучиларниң язған йеңи әсәрлирини биллә муһакимә қилиш охшаш һәртәрәплимә ишларни реҗилик әмәлгә ашуруш әқилгә мувапиқ болар еди. Чоң-кичикниң гезит, китап оқушқа қизиқишини көтиришкә көңүл бөлмәй, уйғур тилида чиқидиған гезит-журналларға аммивий йезилишини тәминлимәй, хәлқимизниң бай тил ғәзнисигә варислиқ қилидиған таза тиллиқ әвлатни тәрбийиләп өстүрүш мүмкин әмәс.

Әң ахирида қошумчә қилай дегиним, һазирқи вақитта базар ихтисадиға мунасивәтлик йеңи термин-аталғуларниң тилимизға киришидә тилшунас алимлиримиз, ономастикилиқ комиссияниң ишини суслаштурушқа болмайду. Пикримни мону бир җүп рубаий билән аяқлаштурмақчимән:

Ғәйри тилда оқутсаң — балаң «кекәч» болиду,

Миллийлиги йоқулуп, роһий «паләч» болиду.

...Тонуриниң отини тәңшәмигән навайниң,

Яққан нени хамсуқ, йә көйүп көмәч болиду.

Етиқатиң һәқ, муқум болса милләт, елиңгә,

Әң авили хиянәт қилма ана тилиңға.

Андин кейин ян-йениң, чоңқурға яй томриңни,

Шарапити хәлқиңниң қонсун десәң, дилиңға!

Нурәхмәт ӘХМӘТОВ, шаир:

— Қазақстан Җумһурийитидә милләт сүпитидә сақлинип, башқилар қатарида тәрәққий етишимиз үчүн шәрт-шараитлар яритилғанлиғини миннәтдарлиқ билән тилға елишимиз керәк. Амма әшу шәрт-шараитлар билән ғәмхорлуқларни қериндашлиқ туйғулириниң ипадиси, Қазақстан мустәқиллиги түпәйли биз, уйғурларға, яритилған ғенимәт дәп чүшинип иш көрүватимизму? Мундақ қолайлиқ шараитлардин өз миллитимиз мәнпийитигә пайдилиниш үчүн һәрикәт қиливатимизму? Әпсуски, бу хил соалларға үзүл-кесил иҗабий җавап берәлмәймиз.

Миңлиған жиллиқ тарихқа егә, узун вақитлиқ тәрәққияти җәриянида өзинила әмәс, шуниң билән бирқатарда, Евразия кәңликлирини маканлиған түркий хәлиқләрниң тиллирини ислам дининиң тарилишиға мунасивәтлик тилимизға гаһ ихтиярий, гаһ зорму-зор кирип кәлгән әрәп-парс тиллири элементлиридин, нопус сани җәһитидин биздин нәччилигән һәссә көп болған хитайларниң тили тәсиридин сақлап қалған һәм сақлап қеливатқан наһайити бай һәм қудрәтлик, ипадиләш ихтидари беқияс бизниң җаниҗан ана тилимиз болди. Мабада бизниң тилимиз болмиғанда, биз өзлүгимизни йоқитип, аллиқачан башқа милләтләр арисиға сиңип, тарих сәһиписидин мәңгүгә из-тизсиз өчүп кәткән болар едуқ! Тилимиз һәр җәһәттин камаләткә йәткән, беқияс дәриҗидә пасаһәтлик, ипадиләш қудрити мол болмиған болса, «Қисасул әнбия», «Әтәбәтул әқайиқ», «Дивану луғәтит түрк», «Қутадғу билик», Навайиниң «Хәмсә» вә башқиму шаһ әсәрләр билән дуния музыка сәнъитидә «мөҗүзә» дәп етирап қилиниватқан «Он икки муқам» қатарлиқ дурданилар иҗат қилинмиған болар еди!

Данишмән әҗдатлиримиз буниңдин нәччә миңлиған жиллар муқәддәм қоллинилип кәлгән ушбу сөзләр өз мәзмун-маһийитини йоқатмиған һалда түркий тиллардин тамамән жирақ, миң қайнатса, қени қошулмайдиған славян вә европа хәлиқлириниң тиллирида һазирқи күнләрдә әйни мәнасини йоқатмай, кәң истималда болуп кәлмәктә. Бу сөзләр аридин өткән вақит етивари билән қисмән фонетикилиқ өзгиришләргә учриғини билән мәзмун-маһийити җәһитидин өз әйни бойичә сақлинип келиватиду. Мәсилән, биринчи сөз йоғурт — йогурт болуп, һазирқи күндә балилар арисида кәң аммибаплиққа егә болуватқан сүт мәһсулати. Иккинчи сөз — отуқ әслидә отлуқ дегәнлик. Чүнки илгири дәзмал чоғ билән қиздурулуп ишлитилгәнлиги чоң әвлат вәкиллириниң һазирму ядида. Шундақ қилип, қандақту сәвәпләр билән бу җабдуққа рус қериндашларниң көзи чүшүп қалидудә, уйғур дәзмилиниң милләтләрара тәнтәнилик жүрүши башлинип кетиду. «Бәлки бу әксичә җәрияндур?» дегән соалниң туғулушиму мүмкин. Бирақ иҗатчан хәлқимизниң қедимий заманлардин тартипла яратқан улуғвар кәшпиятлирини әскә алидиған болсақ, мундақ пикирниң асассизлиғи өз-өзидин айдиңлишиду.

Бу ейтилғанлар тилимиздики бари-йоқи икки еғиз сөзниң этимологиясигә аит гәпләр. Әнди тарихта «Хақанийә тили», «Чағатай тили» дәвирлирини әскә алидиған болсақ, уйғур тили билән йезиғиниң барлиқ түркийтиллиқ хәлиқләр үчүн дөләт тили һәм йезиғи болғанлиғиға көз йәткүзимиз. Тилимизниң қудрәт-карамитидин тарихта явузлуқ һәм җаһиллиғи җәһитидин Гитлер билән Сталинни әслитидиған Чиңғизхан әвлатлириниң уйғур йезиғи һәм тили тәсиридин уйғурлишип кәткәнлигиму етирап қилинған тарихий һәқиқәт!

Аллаһ таала биз, уйғурларни, яратқанда, пүтмәс-түгимәс ғәзнә, җенимизға җан қошуп кәлгән ана тилимиз — җаниҗан уйғур тилимиз билән биллә яратқан екән. Биз Аллаһниң бу инайитигә шүкри-сана ейтип, қәдригә йетип яшаватимизму? Қәдригә йәтмәстин, аяқ асти қилип, күпүрлүккә йол қоймидуқму?!

Бу хил соалларға җавапни оқурмәнләр ихтияриға қалдуруп, биз, уйғурларниң, әтики күндә моҗут болуш-болмаслиғи уйғур тилиға беваситә мунасивәтлик екәнлигини тәкитлимәкчимән.

Гүлмира ҖӘЛИЛОВА, Уйғур наһийәси М.Җәлилов намидики Кәтмән оттура мәктивиниң уйғур тили вә әдәбияти пәнлириниң муәллими:

— Тилниң тазилиғини сақлаш — тил қанунлириға риайә қилған һалда саватлиқ йезиш вә сөзләш демәктур. Мән оқуғучилар билән көп ишлигәчкиму, башқилар билән сөһбәттә болғанда, уларниң бәзибир сөзлириниң хата ейтиливатқиниға қарап туралмаймән һәм хатасини бирдин түзитишкә тиришимән.

Елимиз мустәқиллик алғандин кейин, дөләт тили — қазақ тилиға көп көңүл бөлүнүп келиватиду. Әлвәттә, бу дурус. Дөләт тилиниң риваҗлинишиға һәрбиримиз өз төһпимизни қошушимиз лазим. Амма, биз, уйғурлар, ана тилимизни сақлап, уни кәлгүси әвлатқа беҗирим һаләттә қалдуримиз дәйдекәнмиз, һәрқандақ шараитта ана тилимизни унтумаслиғимиз керәк. Елимизниң Тунҗа Президенти Нурсултан Әбишоғли Назарбаев ейтқандәк, «Тилниң тазилиғини сақлап һәм таза сөзләп, башқиларға үлгә көрситишимиз керәк».

Йошуридиғини йоқ, аримизда өз тилини билмәйдиған, ойини ениқ йәткүзәлмәйдиған, тиллири қайрилип кәткән қериндашлиримиз аз әмәс. Шу қериндашларға ейтарим: «Сиз, қәдирдан қериндаш, нурғун тилларни йетүк билгиниңиз билән, ана тилиңизни унтуш дәриҗисигә йәткүзидиған болсиңиз, бу пәқәт сизниңла әмәс, җаниҗан миллитиңизниң йоқилишиға елип келиши мүмкин. Бош вақтиңизни янфониңиздин чәт әлниң сериаллирини көрмәй, көрнәклик уйғур язғучилириниң әдәбий әсәрлирини оқушқа сәрип қилиң. Бу сиз үчүн бир тәрәптин роһий озуқ, иккинчидин, тилни үгинишниң әң яхши амили. Мүмкин сиз «Һазир әдәбий әсәрләрни тепиш қийин», дәйдиғансиз. Билсиңиз, ана тилиңизни унтумай, уни сақлап қелишниң әң аддий усули — бир әсирдин бери хәлқимизниң көзи һәм сөзи болуватқан җумһурийәтлик «Уйғур авази» гезитиға йезилиң һәм уни үзмәй оқуң».

 Әгәр, бүгүн биз, өзимиз, тилимизниң тазилиғини, гөзәллигини, саватлиқлиғини сақлимайдиған болсақ, нутуқ мәдәнийитигә көңүл бөлмисәк, келәчәк әвлатлар тил тәғдири тоғрилиқ баш қатурмаслиғиму мүмкин. Чүнки улар күндин-күнгә маңқуртлишиш кепинини киймәктә.

Шаирәм БАРАТОВА,

Абай намидики ҚазМПУниң Шәриқ филологияси вә тәрҗимә кафедрисиниң чоң оқутқучиси, филология пәнлириниң намзити:

 — Ана тилиниң тазилиғини сақлаш — бүгүнки күндики әһмийәтлик мәсилиләрниң бири. Уйғур тили бир күндә пәйда болған әмәс. У әсирләр давамида шәкиллиниш, риваҗлиниш җәрияни түпәйли вуҗутқа кәлди. Дәл шундақла бир күндә һәм йоқап кәтмәйду. Аста-аста булғиниши, напак қошулмиларниң қошулуши, таза қелипини жүтириши түпәйли дәвир сәһнисидин ғайип болиду. Тил тәғдири милләт моҗутлуғиға мунасивәтлик. Йәни, милләтниң милләт сүпитидә қелиплишишида тилниң роли алаһидә. Тилимиздин мәһрум болсақ, у чағда чоңқур томурлуқ миллитимизниң йоқилиши, сөзсиз. Дәрһәқиқәт, һәрқандақ милләтниң ғайип болуши, әң авал униң ана тилидин, динидин, бирлигидин, урпи-адәтлиридин айрилиштин башлиниду. Демәк, тил билән биллә өтмүш-тарихимиз, бүгүнки күн һәм кәлгүсимиз из-тизсиз жүтиду. Буниң өзи әҗдатлар роһи билән әвлатлар алдида җинайәт һәм хиянәт қилғанлиқ билән баравәр екәнлигини ейтмисақму чүшинишлик болса керәк. Тил хәлиқниң қедимий мәдәний мираси сүпитидә миңлиған еғиз иҗадийәт нәмунилири һәм язма әдәбият үлгилириниң әвлаттин-әвлатқа сақлинип қелишидиму маһийити зор. Бу мәсилини чоңқур һис қилидиған вақит аллиқачан йәтти.       

Тилниң тазилиғини сақлаш әң авал миллий мәктәплиримизгә мунасивәтлик. Әгәр миллитимизниң һәрбир вәкили өз пәрзәндиниң ана тилида билим елишиға көңүл бөлсә, ана сүти билән вуҗудиға сиңгән тилиниң қәдир-қиммитини чоңқур һис қилидиған әвлат йетилип чиқиду. Чүнки мустәқил Қазақстан Җумһурийитидә истиқамәт қиливатқан һәрбир милләт өз ана тилини тәрәққий әткүзүшидә барлиқ шараит-мүмкинчиликләр моҗут. Пикримизгә Дөләт Конституциясиниң 7-бабиниң 3-маддиси дәлил болалайду: «Дөләт Қазақстан хәлқиниң тиллирини үгиниш һәм тәрәққий етиши үчүн шараит яритишқа ғәмхорлуқ қилиду».

Дәрһәқиқәт, дөләт тәрипидин яритиливатқан шараитлар барлиқ қазақстанлиқларға ортақ. Пурсәттин пайдилиниш арқилиқ тилимизниң тазилиғиға әһмийәт бериш – пәқәт өзимизгә мунасивәтлик. Әң авал уйғур билән уйғур ана тилида сөзлишиши керәк. Бу хил мунасивәт үчүн көп күч тәләп қилинмайду. Пәқәт инсан вуҗудида өз пәрзәнтлири қәлбигә тутруқ болғидәк миллий ғурур учқуни, хәлқигә болған меһир-муһәббәт оти болса йетәрлик.

Дөләт қануниниң, шундақла 19-маддисиниң 2-пунктида «Һәркимниң ана тили билән өз мәдәнийитини пайдилинишқа, мунасивәт, тәрбийә, билим вә иҗадийәт тилини әркин таллавелишқа һоқуқи бар», дегән маһийәтлик қурларни учритимиз. Шуни чоңқур һис қилишимиз һаҗәтки, бу хил шараит пәқәт Қазақстан дияридила моҗут екәнлиги барчиға мәлум. Йәни, мустәқил дөләттики уйғур тилида билим беридиған 63 мәктәпниң тәғдири пәқәт өзимизниң қолида.

Раст, уйғур тили фондида әрәп-парс, рус, хитай тиллириға аит кирмә сөзләр моҗут. Мәлум объектив сәвәпләргә мунасивәтлик, бу тиллардики сөзләр уйғур тилиға кирип өзлишиши түпәйли, тилимиз фондини бейитти. Буниңдин тилимизға болған сәлбий тәсирни байқаш тәс. Әнди айрим сөзләрниң тәрҗимилири моҗут болсиму, амма көпчилик арисида рус тилиға хас сөзләрни пайдилиниш хусусийити бесим. Бу җәриян давамлишидиған болса, тилимизниң өз гөзәллигидин айрилип қелиш ховупиму моҗут.

Тилимизни сақлашқа мунасивәтлик чарә-тәдбирләрниң пат-пат уюштурулушиму артуқ болмиса керәк.

Бу йәрдә шундақла уйғур хәлқиниң дөләт тилиға болған һөрмити һәққидә ейтип өтсәк, артуқ болмиса керәк. Қазақ тилида өз пикрини әркин изһар қилалмайдиған уйғур пәрзәндини учритиш тәс. Уйғур хәлқи билән қазақ хәлқи томурдаш болғачқа, тиллириму бир-биридин кәскин пәриқлинип кәтмәйду, охшашлиқлири көп. Шуңлашқа дөләт тилини өзләштүрүш биз, уйғурлар, үчүн қийинчилиқ пәйда қилмайдиғанлиғи ениқ. Миллий мәктәплиримиздиму қазақ тили бойичә җумһурийәтлик конкурс-олимпиадиларға қатнишип, муваппәқийәтлик орунларға еришкән өсмүрләрму йетәрлик. Шундақла алий оқуш орунлиридиму қазақ бөлүмидә билим еливатқан, қазақ тили вә әдәбияти пәнлиридин устазлиқ кәспини егиләп чиқиватқан йетүк мутәхәссислиримиз билән махтиналаймиз. Буниң өзи дөләт тилиға болған һөрмәт-еһтирамимизни билдүрсә керәк.

Хуласиләп ейтқанда, һәрқандақ җайда ана тилдики нутқимизниң тазилиғиға алаһидә етивар беришимиз лазим. Қазақ хәлқиниң мунәввәр пәрзәнди М.Әвезов: «Әдәп-әхлақлиқ, мәдәнийәтлик инсан у – өзиниң ана тилида дурус сөзләшни билидиған адәм», дәп бекар ейтмиған болса керәк.

Тәлъәт БАЛИНОВ, Талғир наһийәси 29-Бесағаш оттура мәктивиниң уйғур тили вә әдәбияти пәнлириниң муәллими:

— Тил – бир муһит, униңдики сөзләрниң асмандики юлтуз вә чөлдики қум екәнлигини яхши билимиз. Җүмлидин уйғур тили – әң гөзәл һәм инсанийәт тәрәққиятиға бебаһа һәссә қошқан қедимий тилларниң биридур. Шу сәвәптин болса керәк, дуния алимлириниң уйғур тилини үгинишкә, тәтқиқ қилишқа қизиқиши мошу күнләрдиму интайин жуқури. Әлвәттә, тәрәққият бир орунда турмайду, давамлиқ өзгиришләр, йеңилиқлар болуп туриду. Бизму тарихимизға үзә қарапла қоймай, уни чоңқур үгинип, униңдин савақ елишимиз керәк. Ана тили – бу бизгә ана сүти, ана әллийи, мома-бовилиримизниң чөчәклири билән сиңгән тилдур. Әнди ана тилиниң тазилиғи сақлинидиған җай — аилә. Һәрбир бова-мома ана тилини әҗдатлиримиздәк қәдирлисә, өзини авал Аллаһ яратқан мусулман, уйғур екәнлигини ядида мәккәм тутқан һалда бала-чақилирини, нәврә-чәврилирини лайиқ рәвиштә тәрбийилисәк, тилимиз пәқәт мәишәттики тилға айлинип қалматти. Раст, тил мәсилиси наһайити мурәккәп мәсилә. Демәк, һәрбир уйғур аилиси җавапкәрликни, вәзиписини чоңқур сәзсә, аңлиқ рәвиштә мошу һаят һәқиқитини қобул қилса, муһими, ата-анисини, ана тилини қәдирләйдиған әвлат йетилдүридиған болсақ, нур үстигә нур болар еди.

Әпсуслинарлиқ йери, һазирқи вақитта тил тазилиғини сақлимай, ана тилини хорлап келиватқанлар сани күндин-күнгә көпәймәктә. Болупму, аилидә тил тазилиғини сақлаш муһим вәзипә дәп санаймән. Аллаһ бизни уйғур қилип яратти, томуримизда милләт қени еқип турғанда, биз ана тилимизни хорлисақ, «бу кәчүрүлмәйдиған гуна», дәп һесаплаймән. Бала вақтиниң көп қисмини (вәзийәткә бағлиқ һазирқи күндә барлиқ вақтини) өйидә өткүзүватиду һәм тәрбийиниму өйдә еливатиду. Мән муәллим болғанлиқтин, тәрбийә билән билимниң қош гезәклиги һәққидә ейтип өтмәкчимән. Тәрбийә дегинимиз —  пәзиләтлириңиздә, йәни өзиңиздә бар камчилиқни йоқитиш җәрияни. «Тәрбийисиз берилгән билим — адәмзатниң қәст дүшмини» — дәп даналиримиз ейтип кәткән.

 Тил тазилиғини сақлаш үчүн ана тилиңизда китап оқуш керәк. Чүнки адәмниң әң йеқин дости – китап. Китап у сизни сетивәтмәйду, валақлап қулақ-мейиңизни йәвәтмәйду, қәризгә ахча соримайду, һечқачан алдимайду.

Бир күни бир бала кочида кетип берип, яңақ көчириватқан бир бовайни көрүп қапту.Униңға һәйран болуп, «Йешиңиз йетип қалған турсиңиз, бу көчәт қачанму һосул берәр?», дәп сорапту. Шунда бовай, «Башқилар олтарғузди, биз йедуқ. Биз олтарғузимиз, башқилар йәйду», дәпту. Бала «Апирин!» дегән екән. Көчәт жилиға икки қетим һосул беридиған бопту. Хуласә шуки, аилиниң түврүги болған атилар, жүриги болған анилар уйғур тили – ана тилида сөзләйдиған болса, биз, муәллимләр, «Апирин!», «Апирин!», «Апирин!», дәп тәхсин оқаттуқ. Бизниң келәчигимиз — йоруқ юлтузлиримиз болған балилиримиз, көкләп мевилик дәрәқ кәби әтрапидикиләргә мол һосул берәтти. Әпсус, һазир уйғур тилиға рус тилини арилаштуруп сөзләп, балилиримизни кекәч қилип, келәчигимизгә палта чепиватқанлар аз әмәс. Аддий бир мисал, кочида ойнап жүргән бир балидин «миллитиң ким?» дәп соридим. 1-синипниң балиси дәрру, «рус» деди. Һәйран болуп, «дадаң — уйғур, апаң – уйғур, сән қандақчә рус болуп қалдиң?» десәм, «мән рус синипида оқуймән, поэтому рус», дәйду. Демәк, өз миллитини билмәйдиған балини тәрбийиләватқан мошундақ ата-аниларға алаһидә бир мәктәп керәкму? — дегән ойда қалдим.

Аримизда шундақ адәмләр барки, өзиниң ана тилини гадай, қопал һесаплап, һәтта өз тилида сөзләшкә уюлидекән. Демәк,  улар – дәһшәт билән бәхитсизликкә дучар болған адәмләр. Йәнә келип, өзини һөрмәт қилиштин мәһрум болған адәмләр. Өзини һөрмәт қилмиған адәмниң өзгиләрни һөрмәт қилиши натайин. «Ана тилиға көйүнмигән адәм – мәхлуқ», дәптекән бир алим.

Ана тилимизда чиқиватқан гезитимиз «Уйғур авази» һәрбир уйғурниң өйидә дайим оқулуп турса, биз мәктәптә оқуған дәвирләрдикидәк китапларни талишип оқуйдиған оқурмәнләр болса, ана тилини — амәт дәп билидиған инсанлиримиз көпәйсә, ана тилиниң тазилиғини сақлап қелишқа болатти.

Қазақстан — бизниң Вәтинимиз. Мошу йәрдә туғулуп чоң болдуқ. Дөләт тили — қазақ тилини билиш бу бизниң вәзипимиз. Түркийтиллиқ хәлиқләрниң тили билән мәдәнийити арисида пәриқләргә қариғанда, ортақлиқлар көп. Қедимий дәвирдин биллә яшап келиватқан қазақ-уйғур хәлқиниң достлуғи һечқачан өчмигән вә өчмәйду. Икки хәлиқниң тилиниң арисида азирақла пәриқ бар. Шуңлашқиму өзиниң ана тилини билгән адәм дөләт тилини бемалал чүшинәләйду. Уйғур синипида билим еливатқан қаракөзлиримизниң дөләт тили — қазақ тилини мукәммәл билидиғанлиғини һәртүрлүк мусабиқиләрдә байқаватимиз. Болупму өткән жили данишмән Абайниң 175 жиллиқ тәвәллудиға беғишланған көрүкләргә қатнашқан шагиртлиримиз алдинқи орунларға егә болғини, бизни, әлвәттә, хошаллиққа бөлиди. «Дили пакниң — тили пак», дегини мошу әмәсму.

Бүвихеличәм ИМИНОВА, Алмута шәһири А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназияниң башланғуч синип муәллими:

— Байқиғиним, биз көпинчә тил тазилиғиға көңүл бөлмәймизкән. “Биз” дегинимиз, әлвәттә, һәммиси әмәс.Тил тазилиғини сақлимай, бир тилда раван сөзлимәй, башқа тилларни кәлсә-кәлмәс арилаштуруп сөзләйдиғанларни ейтқинимғу. Шулар түпәйли «чала русларму» көпәйди.

 Немишкә икки уйғур бир-бири билән русчә муамилә қилиду? Тойда, нәзирдә яки үч-төрт киши баш қошқан йәрдә, немишкиду, өзара русчә сөзлишимиз. Бу мениңчә, бизниң ана тилимизға болған һөрмәтсизлигимиз. Билип-билмәй, ана тилиңниң йоқилишиға үлүш қошуватқиниңни сезинәмсән? Әгәр мошундақла давамлашса, тилимиз йоқайду. Шу чағда әтимиз немә болмақ? Қандақ қилсақ, тил тазилиғини сақлап қалимиз? Әлвәттә, биринчи новәттә, аилимиздә тил тазилиғиға көңүл бөлүшимиз керәк. Аилә — кичик дөләт. Әйнә шу дөләтниң өзиниң қаидә-йосунлири бар. Урпи-адәт, адимий хисләтләр алди билән аилә әзалириниң мунасивитидин, тутқан еқидисидин тәркип тапиду. Ата-ана дунияға елип кәлгән пәрзәнтлирини, өзиниң, милләтниң, әҗдатларниң вариси дәп санайдекән, у вақитта шу аилидә ана тилида сөзләш, миллий урпи-адәтләрни бала бойиға сиңдүрүш биринчи орунда туруши керәк әмәсму. Уйғур тилида чиқидиған гезит-журналлар, бәдиий әсәрләр әшу аилиниң асасий байлиғи болушқа тегиш.

 Иккинчидин, мустәқил Қазақстанда яшаватқан барлиқ милләтләр дөләт тили һесаплинидиған қазақ тилини мукәммәл өзләштүрүши билән биллә, өзиниң ана тилини көзиниң қаричуғидәк сақлашқа тегиш. Униңға елимиздә һәммә шәрт-шараитлар, имканийәтләр яритилған. Биз, уйғурларниң, башқа милләтләргә нисбәтән артуқчилиғимиз, дөләт тили болған қазақ тилини 93,7 пайиз билимиз. Демәк, биз, Қазақстанда истиқамәт қиливатқан уйғурлар, үчүн қазақ тилини үгиниш мәсилиси йоқ десәк болиду. Қазақ билән уйғур әсирләр давамида қериндаш болуп, иҗил-инақ яшап келиватқан, хошна олтарған, қуда-тамир болуватқан, дини бир, тили йеқин хәлиқләрдур. Достлуқ-қериндашлиқ мунасивәтләрниң әбәдийлигигә һәрқандақ ушшақ-чүшәк мәсилиләрму тосалғу болалмайду.

Тил миллий роһ билән чәмбәрчас бағлиқ. Аилә ғәмгүзари — ана пәрзәндини миллий роһта тәрбийиләшкә, уларниң өзара ана тилида муамилә қилишиға көңүл бөлгини әвзәл. Әйнә шу чағда тил йоқалмайду һәм униң тазилиғи сақлиниду. Демәк, милләтниң сапаси аниларниң зиммисидә. Мөтивәрлиримиз, нураний анилиримиз яш аилә қуруватқанларға, ана болғучи қизларға пәқәт тиләк ейтип, дуа берипла қоймай, уларға ана тилини сақлаш һәм асраш лазимлиғини аманәт сүпитидә тапшурғини тоғримекин дәп ойлаймән.

Ана тилиға болған һөрмәт вә муһәббәт һәргизму көптиллиқ болушни чәткә қақмайду. Тәкитләш керәкки, бизниң балилиримиз бүгүнки күндә бирнәччә тилларни бемалал өзләштүрәләйду, башқа тилларни үгинишкә иқтидари йетиду, униңға нурғун мисалларни кәлтүрүшкә болиду. Ана тилида билим елип, алий оқуш орунлирида қазақ тили вә әдәбияти пәнлири мутәхәссислигини егиләп, мәктәпләрдә муәллим болуп ишләватқан яшлиримиз, қазақ, рус, инглиз тиллирида бемалал сөзләләйдиған, Назарбаев әқлий мәктәплиридә әла баһаларға оқуватқан қиз-жигитлиримиз интайин көп.

Әгәр биз тил тазилиғини сақлап қалимиз дәйдекәнмиз, йезиларда рустиллиқ мәктәпләргә балилирини бериватқан яш ата-анилар билән учришишларни өткүзүшимиз керәк. Билсәк, йеза тилимизниң, мәдәнийитимизниң очиғи. Әйнә шу очақниң өзлүгидин өчүп қалмаслиғиға асасий диққәт-етиваримизни ағдурушимиз зөрүр. Пикримни хуласиләп, ейтарим, бүгүн биз яшлиримиз аммивий қоллиниватқан иҗтимаий торларни (инстаграм, тик-ток, фейсбук) пайдилинип, һәркимниң қизиқишиға лайиқ уйғуртиллиқ контент яритишқа тиришишимиз керәк. Буму тил тазилиғини сақлашниң бир йоли.