• Тәвәллуд
  • 14 Қаңтар, 2021

Далада чақниған юлтуз

(Социалистик Әмгәк Қәһримани Мәрийәм Ниязованиң туғулғининиң 90 жиллиғиға даир)

Мениң бу мақалини йезишимға икки қетим Социалистик Әмгәк Қәһримани, «Октябрьниң 40 жиллиғи» колхозиниң даңлиқ рәиси Николай Головацкийниң әсләтмиси түрткә болди. Н.Головацкий өзиниң 1977-жили нәшир қилинған «Бир жилға баравәр күн» намлиқ китавида: «...Мәсилән, Ниязовлар аилисини алайли, аилә башлиғи Әсқәр Ниязовниң миллити –уйғур, у мениңдин биразла йеши чоң, җапакәш дехан дадисиниң йолини давамлаштурди. Әсқәр Яркәнттә дәсләп колхоз тәшкил қилғучиларниң бири болди. Униң чоң қизи Мәрийәмниң исми пүткүл елимизгә мәлум, көмүқонақ өстүргүчи, Социалистик Әмгәк Қәһримани, бу вадида дәсләп рекордлуқ һосул алған әмгәк мәрданиси, жигирмә жил звеноға йетәкчилик қилди. Әсқәрниң Маһмут исимлиқ оғли болса, Алмута йеза егилиги институтини тамамлиғандин кейин, туғулған колхозиға келип, уруқ егилигиниң агрономи болуп ишләватиду, рәпиқиси Раһиләм – колхозда ихтисатчи. Әсқәрниң биринчи вә иккинчи оғуллири Әхмәт билән Адил қатардики колхозчи-механизатор, шофер, кәнҗә оғли Нурмәһәмәтму йеза егилиги техникумини тамамлап, колхозумизда ишләватиду. Ниязовлар әвладиниң һәммиси әмгәк сөйгүч кишиләр», – дәп язиду.
Шундин буян арилиқтин бираз вақит билинмәй өтүпту. Һазир аримизда Ниязовлар сулалисиниң асасини салғучилар – Әлахан ана, атиси Әсқәр ака, Мәрийәм һәдиму, Әхмәт, Адилму йоқ, уларниң һаяттин өткинигә талай жиллар болди.
***
Әсқәр бовайниң балилириниң чоңи қиз еди. У – даңлиқ етиз мәрданиси, дала юлтузи Мәрийәм Ниязова. Кейинирәк у Социалистик Әмгәк Қәһримани намиға сазавәр болған уйғур қизлириниң дәсләпкиси болди. Мәрийәм Әсқәрқизи Ниязова 1931-жили 17-январь күни Яркәнт тәвәсидики Қаш мәһәллисидә дехан аилисидә дунияға кәлгән. Балилиқ вә яшлиқ дәври өз қурбилириға охшаш йеңи қурулған коллективлиқ ишларниң тәрәққий қилишиға вә уруш вақтида аҗизлишип кәткән хәлиқ егилигини тикләш жиллириға тоғра кәлгән. Яркәнт шәһиридә йәттә жиллиқ мәктәпни тамамлиған Мәрийәм һәдә бу жиллири колхозниң етиз-ериқлири, көмүқонақ шаңлирида ишләп көзгә челиқиду һәм илғарлар қатаридин орун алиду. Буни байқиған колхоз башқармиси униң келәчигидин чоң үмүт күткән һалда, Мәрийәм Ниязовани Талғир шәһиридики йеза егилиги техникумиға оқушқа әвәтиду. Үч жил оқуп, мәхсус оттура билимлик агроном кәспини егилигәндин кейин, өз жутиға қайтип келиду. Андин «Октябрьниң 40 жиллиғи» колхозиға көмүқонақ звеносиниң йетәкчиси болуп бәкитилиду.
1956-жили көмүқонақ өстүрүш бойичә яшлар звеносини қуруп, чоң вәзипини өз һөддисигә алиду. Колхозда қишниң күнлири тәшкил қилинған агротехникилиқ оқушларға Мәрийәм һәдиниң звено әзалири қатнишип, көмүқонақ өстүрүшниң йеңи йоллирини үгинип, тәҗрибә топлашқа башлайду. Шу дәвир тәливигә нисбәтән, биринчи новәттә, партия вә һөкүмәтниң көрсәтмилирини орунлаш мәҗбурийити бар еди. Болупму көмүқонақни суғиришниң өзи чоң маһарәтни тәләп қилатти. Мәрийәм һәдә башқурған звено дәсләптә «Вир-156» сортиниң һәрбир гектаридин 75 центнердин дан елишқа муйәссәр болди. Кейинки 1961-жили болса, һосул 125 – 130 центнерға, йәни икки һәссигә ешип, наһийә вә вилайәт бойичә рекорд яратти. Әнди 1963 – 1965-жиллири биринчиләрдин болуп көмүқонақниң гибрид уруғини теришни қолға алди. Көмүқонақниң чапсан пишидиған сортини өстүрүштә йеңи утуқларға еришти. Жуқуридин берилгән тапшурмиларни орунлашта Мәрийәм һәдә көп вақтини асасән етиз-далада ишләп өткүзәтти. Утуқ-муваппәқийәт қазиниш үчүн бәзидә өзиниң саламәтлигини, һаятиниму унтуп қалатти. Мениң балилиқ һәм яшлиқ дәврим һәдимизниң йенида өткәчкиму, уни көргәчкиму нурғун нәрсиләр есимда қапту. Қишниң күнлири етизға маңғинида, униң путида пийма, пахтилиқ иштан, үстидә пахтилиқ ширилған фуфайка чапан, язда болса путида кирза өтүги, қолидин кәтмән чүшмәтти. Соғда мәңизлири қизирип, калпуклириниң йерилип кәткинини талай көргәндим.
Мундақ бир вақиә ядимда қапту. Ағинәм Нурмәһәмәт билән чүшлүк чайни ичивелип, уларниң һойлисида ошуқ ойнавататтуқ. Бир чағда һойлида путиға кирза өтүгини кийип, чечини йөгәп, қаттиқ чигип яғлиқ таңған Мәрийәм һәдә һойлида пәйда болди. Өйгә алдираш киргән бойи қолиға лөңгә тутқан пети тезла қайтип чиқтидә, арқидики һаммамға – чөриси қоршилип, үстигә йоған туң қоюлған өйгә кирип кәтти. Мәрийәм һәдә бираздин кейин чиқти. Суға чайқанғанлиғини чечиниң һөл болуши көрситип туратти. Йәнә алдирашлиқта өйгә кирип йоқап кәтти. Бир чағда Әлахан анимиз һойлида пәйда болди.
– Һәй, худа! Мениң тиләклиримни иҗавәт қилғиниңға разимән. Қизим әқлигә кәлгәнму, немә? Бирәр лайиқ чиққанға, пешини тутқанға охшайду. Бир убдан ясинип, чачлирини тарап, йеңи әңнини кийиватиду. Һәй, яратқан егәм! Алиқанлири чәк, ләвлири дәз чиққан қизимниң бәхтини, етигигә бир әлләйни бәргәйсән. Һә, десила путиға өтүк, учисиға фуфайка, мүрисигә кәтмән артидиған қизимға амәт ата қилғайсән. Илаһим, нәврә көрүшкә йәткүзгәйсән, – дәп җөлигәндәк сөзлидидә, өйгә кирип кәтти. Сирттин қариған, аңлиған адәм анини «айнип қалдимекин», дәп ойлиши сөзсиз еди.
Аниниң вайим уруғини тәргән җан тәшвишидә қандақтур-бир ички көйүнүш, сезиминиң болғанлиғини әндиликтә сезиватимән. Һәрқандақ ана өз пәрзәндиниң — қиз болса таладин бәхтини тепишини, оғул болса өйлинип, бала-чақилиқ болушини арман қилиду, әмәсму. Амма меһриван, дилкәш аниниң армини у күни йәнә әмәлгә ашмиди. Мәрийәм наһийәдә өтидиған көмүқонақ өстүргүчиләрниң жиғиниға чақиртилғанлиғидин вә шу яққа алдираш кәткәнлигидин бечарә аниниң хәвири йоқ еди.
Йәнә бир әстә қалған қизиқ вақиә. Биз, оюн қепи икки ағинә – Нурмәһәмәт иккимиз мәктәптин келивататтуқ. Йолда Мәрийәм һәдә учрап қалдидә, иккимизни тохтитивалди.
– Һәй, Нурик, бу яққа кәлгинә. – Сән һесапқа күчлүкқу. Мән ейтимән, сән һесаплап көргинә, – деди.
Нурмәһәмәт қериндаш билән дәптәрни чиқардидә, йол бойидила һәдисиниң буйрутмисини орунлашқа башлиди.
– Әгәр һесавиң хата болмай, сениң тоғра болса, бир костюм елип беримән, җуму? – дәп күлди.
Мәрийәм һәдиниң бу сөзигә мән чеғимда қизиқип қалдим. «Ваһ, маңа дегән болса, мәнму һесаплап берәттим» дәп һәйранлиқ, қизғиниш илкидә ағинәмгә қаридим. Нурмәһәмәт қериндашни ағзида чишләп тәйяр туратти.
– Маңа қара. Мениң бир гектар йеримдә 56 миң түп көмүқонақ бар. Бүгүн уттур кәлгән бир ғозақни ачсам, чөрәдигән 22 қатарда 50 талдин уруқ бар екән. Мошуларни көпәйтип көрсәң, мән бир гектардин нәччә һосул алидиғинимни тәхминән һесаплап берисән. Саниғина?!, – дәп инисиниң йениға олтарди.
– Мана һәдә, 22ни 50кә көпәйтсәк, бир ғозақта 1100 дан барлиғи чиқти. Әнди бир гектардики 56 миң түп ғозақта 616 миң дан бар. Бир ғозақ тәхминән 300 грамм дегәнниң өзидә, гектаридин 200 центнердин ешип кетидекән, – деди.
– Ағзиңға май, укам! Мәнму шундақ һесаплиған. Әндиликтә сән үгәндиң. Артуқ болмайду. Һаятиңда керәк болуп қалиду. Музәппәр укам, саңиму бир көйнәк елип беримән, – дәп Мәрийәм һәдә йолини давам қилди.
***
Мәрийәм Әсқәрқизиниң салмақлиқ, ишәшлик, мәккәм ойлирида —вақит синиғи. У он йешидин етизда масақ терип, инилириниң ач қалмаслиғи үчүн атиниң орнида әмгәк қилди. Униң әмгәк мәйданиға атлинишиға һәрбир аилиниң бешиға еғир күлпәтләрни елип кәлгән уруш сәвәп болди. Етизда ишләйдиған әр қалмиғачқа, өзи охшаш тәңтушлири билән етизни макан тутти. Йәң түрүп ишқа киришкини шунчилик, мәктәптә чүшкичә оқуса, чүштин кейин йәнила етизлиққа атлинатти. Вақит алдираңғу екәнлигигә ерәң қилмиған Мәрийәм жигирмидин қандақ ешип кәткининиму сәзмиди. Шу яшқа кәлгичә бирәр жигиткә билигини тутқузмиди. Йәнә бәш жил өткинидә жигитләрниң нәзәри соғулуп, Мәрийәмниң қоллири кәтмәнгә мәккәм бағландидә, етизға чиқипла кәтти. Бәхти мошу етиз мәликилириниң арисида екәнлигигә көзи йәтти, әтималим, бар вуҗудини көмүқонақ өстүрүшкә сәпәрвәр қилди.
Һәқиқәтәнму у әмгәк қилиш җәриянида жуқури пәллиләргә қол йәткүзгән, мисли көрүлмигән һосул елип, дехан аял сүпитидә қәһриманлиқ көрсәткәнлиги үчүн шундақ шан-шөһрәткә бөләнди. Көпчилик жутдашлар униң әмгәксөйгүчлүги, өз кәспигә болған чәксиз садақитиниң күчлүк екәнлигигә қайил болушуп, дайим униң тоғрилиқ яхши сөзләрни қилишатти. Мәнму Мәрийәм һәдиниң аял туруп шунчилик ишларниң һөддисидин чиқиватқанлиғиға қарап һәйран қалаттим. Бәзән мән «бу аялниң зади дәм алидиған вақти боламду?» дәп кетәттим. Һә, тәбиити бойичә ана болушқа, пәрзәнт сөйүп, бала тәрбийиләшкә Аллаһ таала яратқан. Өзиниң җисманий қурулушиға яриша, ишларни бәҗириши лазим еди. Лекин таза виждани, даладики әмгәк уни әрләргә лайиқ еғир ишларни қилишқа үндиди вә өзи шу ишларниң қурвини болди.
Мәрийәм һәдә өзиниң етиздики ишлирини һечқачан еғир көрмәтти, коллектив билән биллә қилинған ишлар тоғрилиқ сөзләшни яхши көрәтти вә яқтуратти. У 1980-жили наһийәлик «Йеңилиқ авази» гезитиниң мухбирлириниң соалиға мундақ дәп җавап бәргән еди. «Уруштин кейин хәлиқ егилигини тикләштә яшлар, аяллар һәм уруштин аман қайтқан әрләр күчигә таянди. Бизниң колхоздиму әшундақ кишиләр бар еди. Мерванәм Разиева, Исмайил Ибдәшов, Әнвәр Һәйдәров, Сания Васина, Хәнәм Ғубаршиева, Әсқәр Ағибаев вә башқиму тәңтушлирим колхозниң деханчилиқ ишлириға арилишип, йәр оса қилип, соқа һайдидуқ, ашлиқ өстүрүп оғақ билән буғдай оридуқ, хаманда тулуқ тәптуқ, ат, ешәк-һарвулар билән ашлиқ тошидуқ. Еғирчилиқ, йоқсизчилиқларға яшлиқ ғәйрәт-ирадимиз билән бәрдашлиқ берип, үнүмлүк әмгәк қилдуқ, үмүт билән яшидуқ. Әстаидил әмгәк бизни паравән турмушқа йәткүзүп, шан-шөһрәт елип кәлди...».
У жиллири хәлиқ аммисиниң җан көйдүрүп, ақ нийәт билән әмгәк қилишиниң шан-шөһрәткә бөләйдиғанлиғи ениқ еди. Көрүнүп туруптуки, мундақ шан-шәрәп, нишан өзлүгидин берилгини йоқ. Қәһриман атилип қелиши байиқи ата кәспини варис тутуп, башқа кәлгән һәрқандақ мәшәқәтләргә чидап кәтмән чапқанлиғидин келип чиқти. Бирақ шуниң бәдилигә у шәхсий һаятини қийди, саламәтлигини күтмәй, уни йоқатти. 1959-жили Мәрийәм Ниязованиң мәйдисигә дәсләпки қетим Әмгәк Қизил Туғи ордени қадалди. «Қазақстан ССРниң хизмәт көрсәткән йеза егилиги хадими» пәхрий намиға сазавәр болди. Һели есимда, биз мәктәпни пүтиридиған жили баһар күнлириниң биридә, Москва радиосидин хуш хәвәр тарқалди. Бу болса аддий уйғур қизи Мәрийәм Әсқәрқизи Ниязоваға Социалистик Әмгәк Қәһримани йүксәк наминиң берилгәнлиги хәвәрләнди, андин гезитларға йезилди. Аридин көп өтмәй, униң мәйдисигә Ленин ордени вә «Алтун Юлтуз» медали тақалди. Шу жили Мәрийәм һәдиниң һаятида йәнә бир чоң хошаллиқ йүз бәрди. Йәни у КПСС ХХІІІ қурултийиға делегат болуп қатнашти. Атақлиқ дехан, дала юлтузи 1972-жили иккинчи қетим Ленин ордени билән мукапатланса, 1981-жили Хәлиқләр достлуғи ордени билән тәғдирләнди. Шундақла шу жиллири СССР Хәлиқ егилиги муваппәқийәтлири көргәзмисиниң икки қетим алтун, бир қетим бронза медали билән мукапатланди. Даңқи иттипақ даирисигә кәң тонулған Мәрийәм һәдә Қазақстан ССР Алий Кеңишигә депутат болуп сайлинип, сайлиғучиларға, жутдашлириға адил хизмәт қилди, ишчиларниң, деханларниң ишәнчилирини шәрәп билән ақлиди. Өзи туруватқан Әмгәкчи мәлисидә тоққуз жиллиқ кона мәктәп бенаси бар еди. Шу мәктәпниң орниға 1200 орунлуқ йеңи заманивий мәктәп әйнә шу Мәрийәм һәдиниң күч чиқириши билән қәд көтәрди.
Мән Мәрийәм һәдини 1987-жили 15-январьда Алмутида өткүзүлгән аялларниң җумһурийәтлик қурултийиға делегат болуп қатнашқинида көрдүм вә жиғин пүткәндин кейин уни өйгә тәклип қилғинимда: «Укам, сениң өйүңгә баридиған йолумғу бар еди, лекин мән ялғуз әмәс, әтрапимда ханим-қизлар бар. Бу қетим сән хапа болма, тәклип қилғиниңға чоң рәхмәт. Йәнә бир қетим Алмутиға кәлгәндә җәзмән баримән», дәп һөзүрханлиқ билдүрди.
Аридин бир жил өтмәй, Мәрийәм һәдиниң ағрип, ағриқханиға чүшүп қалғини тоғрисида хәвәр кәлди. Мән уни йоқлаш үчүн Яркәнткә қарап йолға чиқтим. Кәчтә иниси Нурмәһәмәт иккимиз ағриқханиниң иккинчи қәвитидики бөлүмигә кирдуқ. Мәрийәм һәдә болса, һечқандақ һәрикәтсиз ятқан екән. Бизгә икки көзигә лиққидә яш алған һалда қариди. Көзлириниң чәтлиридин мончақтәк тарам-тарам яшлар ақти. Униңға қарап Нурмәһәмәт иккимизниңму көзлиримиздин ихтиярсиз яшлар төкүлди. Мән қоляғлиғимни елип, Мәрийәм һәдиниң көзлиридин аққан яшлирини сүрттүм. Бизгә бирнемиләрни демәкчи болдиму, қоллирини билинәр-билинмәс мидирлитатти. Шу тапта мән икки алиқинимниң арисиға униң қолини қойдум. Бир мәзгил мениң қолумни қисмақчи болди, мән уни сәздим. Бу болса, Мәрийәм һәдиниң мениң билән хошлашқандәк ишарити еди. Ахирқи қетим көргиним шу болди. Аридин бир һәптә өтмәй, 1988-жили 2-март күни 57 йешида аләмдин өтти.
Вақит дегән бәкму жүгрүк екән. Аридин һәш-пәш дегичә, етиз мәрданисиниң вапатидин кейин 33 жил өтүпту. Хәлқимизниң қәлбидә Мәрийәм Әсқәрқизи Ниязованиң яхши пәзиләтлири сақланмақта. Хәлқимизниң сөйүмлүк пәрзәнди, даңлиқ дала юлтузи Мәрийәм Ниязованиң вапат болған вақит билән бизниң аримиздики мусапә қанчә жирақлашқансири, униң қолға кәлтүргән утуқлири, пидакарлиқ әмгиги, алий инсаний пәзиләтлири, кәмтарлиғи, меһриванлиқ, дилкәшлик, меһмандостлуқ, хәлиққә садақәтлик вуҗудиға сиңгән хисләтләр техиму рошән байқалмақта. Өз кәспигә жүрәк оти билән көйүнгәнлиги шунчә ениқ билинмәктә. Мундақ әҗайип инсандин айрилиш егиликтә, жутта һәм мәдәнийитимиздә һасил болған бошлуқ шунчә рошән сезилмәктә. У өзиниң қисқа өмридә тәңтушлири вә өзгиләр көп жиллар мабайнида қилалмайдиған егилик ишлирини әмәлгә ашуруп кәтти. Бирақ, растини ейтқанда, биз наһийәдә бу қәһриман дехан аялниң хатирисини әбәдийләштүрүш үчүн һечнәрсә қилалмидуқ. Дехан шаир Хелил ака Һәмраев шеир-ғәзәллирини, җүмлидин:
Дехан етиз мәрданиси, данаси,
Униң билән гүлләр әлниң даласи.
Аңа қарап бовақлардәк тәлпүнүп,
Типирлайду йәрниң һәрбир гияси.

У билиду һәр гияниң тилини,
Чүшиниду йәрниң сехи дилини.
Өркәшлитип алтун башақ деңизни,
Шатландурған ақ нан билән елини..,
дегән қурларни Мәрийәм һәдигә беғишлиди.
Яркәнт тәвәсидә бир коча нами униң исми билән аталғини раст. Лекин у кочиниң бир бурушиға Социалистик Әмгәк Қәһримани Мәрийәм Ниязованиң һәйкилини қоялмидуқ һәм қоюшқиму интилмидуқ.
Бүгүнки күнлүктә Социалистик Әмгәк Қәһримани Мәрийәм Ниязованиң туприғидики униң егиз ясалған бюсти пәқәтла көмүқонақ шаңлириға қарап турғандәк билиниду маңа. Яратқан егәм мени кәчүргәй, әгәр униң бюсти мәлә ичидә, коча бешида турған болса жутиға қарита амәт, бәрикәт тилигәндәк турмасмеди!?
Мошу тапта мениң хиялимға йәнә бир ой келиватиду. Қанчиму даңлиқ кишилиримиз вапат болди, һәммисиниң һәйкәллири тупрақ бешида. Немә, бизгә башқа йәрдин орун йоқму? Йәнә бир дилни азаплайдиған нәрсә, мошу мақалини йезиш җәриянида ядимға келиватиду. У болсиму, Мәрийәм Ниязова өзи салдурған оттура мәктәпни Социалистик Әмгәк Қәһримани Мәрийәм Ниязованиң намида аташқа болаттиғу?! Немишкә шуниң кәйнидин маңмаймиз?
Бүгүнки яш әвлат әҗдадимизниң қәһриманлиғини мәдһийиләш, давамлаштуруш үчүн немә қилишимиз керәк? Биринчи новәттә, мустәқил Қазақстан – Вәтинимизниң тәрәққияти, гүллинишигә һәссә қошушимиз, елимизниң Тунҗа Президенти — Елбасы Нурсултан Назарбаевниң, униң башлиған ишини ишәшлик давамлаштуруватқан Президентимиз Қасым-Жомарт Тоқаевниң ишлирини қоллап-қувәтлишимиз лазим. Бизниң киндик қенимиз төкүлгән дияр мошу Қазақ ели. Шуңлашқа биз бар билимимизни, күч-ғәйритимизни, илһамимизни Қазақстанниң тәрәққиятиға, гүллинишигә сәрип қилишимиз керәк.
Даңлиқ шаир Билал Назимға һәйкәл қоюшта хәлқимиз көтәргән: «Жүригидә оти бар кишиләр, көңлүңлардики пак нийәтлириңларни изһар қилип, Әмгәк Қәһриманимиз Мәрийәм Ниязованиң кочисиға һәйкилини қоюшқа ианә-инъам қилип, миллий ғурур вә милләтпәрвәрлик һис-туйғумизни көрсәтсәк, карамәт алийҗанаплиқ иш болар еди», дегән чақириғини әнди Мәрийәм Ниязоваға қарита ейтип, йәнә бир қетим мәйданға елип чиқсақ, нур үстигә нур болар еди.

Музәппәр ЗАЙИТОВ,
пешқәдәм устаз.

Алмута шәһири.

429 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы