• ТУҒАН ЖЕР
• 21 Қаңтар, 2021

Алтә өйдин башланған Алтөй

Һәркимгә киндик қени тамған жути қәдирлик. Шуңа ким болушидин қәтъий нәзәр, ана жутини күйләп, униң тәрәққиятиға биркишилик төһпә қошушни халайду. Шу әснада Алтөй йезисиниң чоң жигитбеши Сәйдәхмәт Розахунов бизни бирнәччә қетим хәвәрдар қилип, жут мөтивәрлириниң вә замандашлириниң нәмунилик ишлиридин сөйүнүп ейтип бәргән еди. Миң аңлиғандин бир көргән әла демәкчи, биз униң тәкливи билән Алтөй йезисиға йетип кәлдуқ. Бизни жигитбеши жут мөтивәрлири билән хушчирай қарши алди.

 Гөһәрбүви ИСМАЙИЛҖАНОВА, 
 «Уйғур авази»

— Жутумизда йеши тохсәндин алқиған, барлиқ аңлиқ һаятини әмгәк билән өткүзгән, Улуқ Вәтән уруши жиллири арқа сәптә җасарәтлик әмгәк қилған мөтивәрлиримиз аз әмәс. Шуларниң бири Имәрҗан Һошуров 90 яшқа кирсә, Алимҗан Еләмов 95 яшта, Абдулҗан Мәсимов болса 93 яшта. Мошундақ атилар салған йолда тенимәй кетип баримиз. Шундақла бала тәрбийиләп, һазир бели мүкчәйгән момилиримизму бар. Улар жутниң тирик қамуси, — дәп мәйдисигә орден-медальларни тақиған атилар билән тонуштурди бизни Сәйдәхмәт ака. 

Мөтивәрләр
 Һәқиқәтәнму мөтивәрләргә қарап зоқлинип кәттуқ. Андин үч ата һаяти, тартқан җапа-мәшәқәтлири һәққидә һекайисини башлавәтти. 
95 яшлиқ Алимҗан Еләмов тәҗрибилик шофер екән. Ишиниш қийин, Алимҗан ата баш қошушқа өзиниң машинисиниң һайдап кәпту. Қиш өз қәһригә елип, техи түнүгүнла яққан қарниң соғи һәм йоллар ғил болуватқанда мөтивәрниң машинисини һайдап жүргинигә һәйран болғанлиғимизни йошурмидуқ.
— Ата, сизни йолда йол полициясиниң хадимлири тохтатса немә дәйсиз? Бу яшқа кәлгәндә хәтәрлик әмәсму? Күнигә қанчә чақирим маңисиз? — дегән соалларға у күлүп җавап бәрди. 
— Һә, қизим, техи рульни һечкимгә бәрмидим. “Жигулини” 90 яшлиғимда нәврәм Әркинҗан соға қилди. Чүнки барлиқ аңлиқ һаятимда машина һайдиведим, нәврәм “дәм елишқа чиққандин кейин сеғинип қалғансән, бова, баримән дегән йериңгә бемалал барғин, йол қаидисини бузма”, дәп һәзиллишиведи. Техичә полиция тохтатмиди. Демәк, йол қаидисини бузмидим. Растимни ейтай, һазир пәқәт наһийә ичидила һайдаватимән. Пәнҗим, Қорғас, Көкталғиму бирдәмдила йетивалимән.
 Алимҗан Еләмов, мошу жутта туғулуп, вайиға йәтти. Яркәнт шәһиридики Молотов намидики мәктәптә оқуди (у жиллири мәктәптә билим уйғур тилида бериләтти). Шу мәктәптә көрнәклик әдип Җамалидин Босақовниң қолида тәлим алған у, мәктәпни тамамлаватқан жили шиддәтлик уруш башлинип кәттидә, Алтөйгә келип, бели мүкчәйгән бовай-момайлар билән еғирчилиқни биллә тартти.  
 Уруш түгәп, икки жиллиқ һәрбий борчини Жирақ Шәриқтә өтәп кәлди. Мана шу һәрбий хизмәт қилиш давамида шоферлуқни оқуп гуванамә еливеди, егиликкә келип, һәрхил маркилиқ машиниларни һайдиди.
— У жиллири егиликтә машинилар әндила пәйда болувататти. Мән дәсләп рульға олтарған машина – “ГАЗ ММ” дәп атилатти. Уни шоферлар тили билән ейтқанда, “полуторка” дәттуқ. Әнди ГАЗ-51, ЗИЛ-130 машинилириниму һайдидим. Кейин егилик рәһбәрлири маңа ишинип, автопаркқа рәһбәрликкә әвәтти. Механикму болдум. У жиллири Чоң Чиған бизниң егиликниң бир бөлүмчиси болидиған, шу Чоң Чиғанда 20 жилға йеқин вақит ишләп, һөрмәтлик дәм елишқа чиқтим, — дәйду мөтивәр у жилларни әсләп.
 Һели мәрһум рәпиқиси Имәрахан билән аилә қуруп, 11 бала тепип қатарға қошқан Алимҗан атиниң 30 нәвриси, 32 чәвриси, 1 әвриси бар. 
 Новәттики сөһбәтдишим — Абдулҗан Мәсимовниң теги-тәкти челәклик болуп чиқти. Яркәнт тәвәсигә ата-аниси билән көчүп кәлгинидә у үч яшта екән. Тартмиған җапа-мәшәқәтлири аз болмиған Абдулҗан атиму, уруш жиллирини мундақ әслиди.
— Уруш башлинип, атам мәйданға атландидә, анам Мәписхан үч бала билән қалди. Пәрзәнтләрниң чоңи болғачқа мән әсқетип, қурдашлирим билән арқа сәптә ишлидим. Бәшинчи синипни тамамлап, Яркәнттики МТСта трактористларни тәйярлайдиған курста оқудум. 
 Шундақ қилип, у 12 жил механизатор болуп ишлиди. Идрәклик, зерәк Абдулҗанни егилик рәһбәрлири участка башлиғи қилип әвәтти. Бу ишниңму һөддисидин шәрәп билән чиқти. Яшлиқ ғәйрити билән тиришип, ишләватқанлиғини байқиған наһийә рәһбәрлири әнди уни егиликни шу жиллири башқуруватқан рәис Иврайимҗан Қожахметовниң орунбасари қилип тайинлиди. Шу-шу болдидә, у ишәнчини ақлап, оттуз жил рәис билән бирликтә егиликниң тәрәққияти үчүн тәр төкти. Егиликниң барлиқ саһалирини бәш қолдәк билидиған у рәис Иврайимҗан ака билән қолға кәлтүргән утуқларни бир-бирләп тизип ейтип бәрди. 
— Егиликтә дәсләп буғдай өстүрүләтти. Кейинирәк һәммимизла көмүқонақ өстүрүшни қолға алдуқ. Бу баһалиқ, дарамити көп зираәт билән егиликниңла әмәс, наһийәниңму ихтисади өсти. Та мошу күнгичә деханчилиқ билән чарвичилиқ тәвә ишләпчиқиришиниң асаси болуп һесаплиниду. Наһийәмиз аграрлиқ һесаплиниду. Йери мүнбәт, сүйи әлвәк, хәлқи әмгәкчан. Қутлуқ кәтмини билән ата кәспини риваҗландуруватқанлиғи – бу әвлатлар варислиғи. Шуңа һазир шәхсий дехан егиликлири қурулуп, яшларниңму бу йөнилиштә әмгәк қиливатқанлиғи, шуниң арқисида өз аилисини һәм йеқинлирини иш билән тәминләватқанлиғи — бу дәвир тәливи. Өткән жилқи күз деханлар үчүн интайин қолайлиқ болди. Шуңа кона жилни «бәрикәтлик жил» дәп ейтишқа һәқлиқмиз.
 Үчинчи мөтивәрниң исми гезитханларға яхши тонуш. Имәрҗан Һошуров, бу жили 90 яшқа толди. Пешқәдәм педагог, наһийәлик «Яркәнт тәвәси» һәм «Уйғур авази» гезитиниң штаттин ташқири мухбири болған у гепини мәтбуаттин башлиди.
 — Бизқурамлиқлар бу икки гезитниң әхбарат кәңлигидики ролини яхши билимиз. Мән «Яркәнт тәвәси» тоғрилиқ гәп қилсам, у мәтбуатимизниң қалиғичи болуши билән Абдулла Розибақиевниң муһәррирлигидә йоруқ көргән «Кәмбәғәлләр авазиниң» давами дәп әтивалаймән. «Уйғур авази» тоғрилиқ гәп қилсам, униң дәсләпки сани чиққан күнни унтумаймән. Мениң рәпиқәмму пешқәдәм педагог болғачқа, бизниң өйдә гезитниң һәр жиллардики түплимиси бар. Биз гезитниң һәрбир санини дәрислиримиздә пайдилинаттуқ. 
 Мән йезилиқ кеңәшниң рәиси болупму ишлидим. Шунда наһийәгә, йезиға мухбир кәлсә, биллә арилаттуқ. Шуңа муһәррирләр һәм мухбирлар билән мунасивитимиз қоюқ болди. Уларниң көпчиги аримиздин кәтти. Камал Һасамдинов, Рәшит Кичиков, Тудахун Мәшрәпов, Абдукерим Тудияров, Азат Қурбанов охшаш журналистлар нә-нә өткүр мақалиларни, репортажларни язди. 
 «Уйғур авази» гезити — хәлқимизниң авази. Бүгүнки мухбирларниң тинимсиз әмгигини жуқури баһалаймән. Чүнки мән өз дәвридә бу икки гезитқа мақалилар йезип, йеқиндин арилишип кәлдим. Һазир компьютер дәври. Компьютерда язалмаймән. Болмиса қәләм тәвритишкә күч-мадарим бар. Һелиму гезитни көз әйнәксиз оқуймән. Гезит кечиксә, әнсирәп почтиға яки жигитбешиға телефон қилимән.
 Имәрҗан Һошуров Яркәнттики педагогика училищесини 1950-жили тамамлап, дәсләп Пәнҗим, Чулуқай, Садир, Алтөйдики мәктәпләрдә яш әвлатқа билим вә тәрбийә бәрди. Арилиқта йеза кеңишиниң рәисиму болди. 35 жил маарип саһасида, 8 жил кеңәш органлирида ишләп, һөрмәтлик дәм елишқа чиққан Имәрҗан атиниң рәпиқиси Реһанбүви ана кәспи бойичә муәллим. Икки пәрзәнтни тәрбийиләп қатарға қошти. Қизи Асийәм, медицина пәнлириниң намзити, Алмутида яшаватиду. Имәрҗан ата билән Реһанбүви ана йезида оғли Алимҗанниң қолида, әндиликтә нәврә-чәвриләрниң ғеми билән бәнт.
— Биләмсиз, биз, алтөйлүкләр, жигитбеши таллашта хаталашмаймиз. Жут атилириниң миннәтсиз меһнитиниму тәкитләш керәк. Жутқа Яқуп һаҗим Аюпов, Барат Зайиров охшаш инсанлиримиз рәһбәрлик қилди. Һазир алтә жилдин бери Сәйдәхмәт Розахунов башқуруватиду. Сәйдәхмәт инимизни жут сайлиди. Униң ейтқан сөзини һәргиз йәрдә қоймаймиз. 
 
Жут атиси Сәйдәхмәт
Сәйдәхмәт ака алтә жил бурун жигитбеши болуп сайланди. Алтөйлүкләрниң, “биз жигитбеши сайлашта хаталашмаймиз” дегини шуниңдин болса керәк, у жутни башқурушта нурғун нәмунилик ишларға тәшәббускар болмақта. Йезини аватлаштуруш, муюмларни рәсим-қаидиләр асасида исрапсиз өткүзүш, гезит-жураналларға муштири топлаш, чоңларға һөрмәт, кичикләргә ғәмхорлуқ қилиш, бемарларға, тәминати начар аилиләргә ғәмхорлуқ қилиш, қисқиси, барлиқ ишта у башламчи. У жутниң “отидин кирип, сүйидин чиқиватисиму” һәргиз миннәт қилмайду. 
— Түнүгүн жутдашлар билән бир соваплиқ ишни бәҗирдуқ. Алтөйдә 700 орунлуқ мечит болуп, уни ремонтлаш вақти аллиқачан кәлгән еди. Мана мошу пәйттә бизниң йезидики мәрт-мәрданә Аюповлар аилисидики йәттә пәрзәнт тәшәббускарлиқ көрситип, 450 000 тәңгә ианә қилди. Шунда йезидики 70тин ошуқ жутдишимиз бир күндә шәнбилик уюштуруп түгәттуқ. Аюповларниң аниси Хасийәтбүви һаҗим аримизда. Лекин Абдуллам акимиз өмүрдин өткән еди. Шунда балилири атимиз тирик болған болса, мошундақ хәйри-еһсанлиқ ишни қилған болар еди. Биз, йәттә пәрзәнди, атимизниң роһи алдида баш егип, бу ишқа қол учимизни сунайли”, дәп тәшәббускар болди Йеза турғунлириниң асасини уйғурлар вә қазақлар тәшкил қилиду. Бу ишта уйғур билән қазақ мустәһкәм достлуғимизни йәнә бир қетим көрсәттуқ. Шәнбилик ахирида жутдашлар намидин әрвалар роһиға атап нәзир берилди. 
 Сәйдәхмәт ака билән сөһбәтлишиватқинимизда бизгә бу қетим һәмра болған «Уйғур авази» гезитиға муштири топлаш бойичә наһийәлик штабиниң рәиси Турғанҗан Зайитов билән фотомухбир Турсунмәһәммәт Мәшүров гезит муштирилириниң сани тоғрисида сориди.
 — Биләмсиләр, бизниң йезида 200дин ошуқ миллитимиз вәкили истиқамәт қилиду. Бу жили биздә 200 аилә «Уйғур авазини» оқуйдиған болди. Муштири топлашта мән ялғуз әмәс. Һәр кочиға бирдин җавапкәр адәм сайланди. Йәни 18 җанкөйәримиз бар. Улар өйму-өй арилаватиду. Әнди 18 ханим-қизму бу ишта башламчи. Ханим-қизлар кеңишидиму 18 әза болуп, уларму паалийәтчанлиқ көрситиватиду. Мошундақ ярдәмчиләр барда биз мәхситимизгә йетимиз. Чүнки, шуни иқрар қилиш керәкки, мошу кәмгичә гезит муштирилири сани 150тин ашмиған еди. Бу жили ишни мошундақ йеңичә башлидуқ. 
 Йезида жутдашлар билән ишләш һәм оңай, һәм қийин. Оңай дегиним йезида 1954-жилдин та 1994-жилғичә туғулған жутдашлар мәшрәп ойнайду. Әйнә шу 41 мәшрәп әһлиниң рәһбири телефонда бир чатқа топланған. Һәрқандақ ишни башлиғанда мошу мәшрәп рәһбәрлиригә хәвәр беримиздә, улар дәрру өз пикир-тәклиплири билән йетип келиду. Андин йәнә «Алтөй әхбарат» топиму бар. Бу чатта һәрқандақ рәсмий әхбаратлар тарқитилиду. Әгәр шу йәрдә бири ярдәмгә муһтаҗ болса, қол учини сунғучилар бирдәмдила тепилиду. Қисқиси, “Жут қойни кәң” дегини шуниңдин болса керәк. 
 Сөзүмиз қуруқ болмаслиғи үчүн техи йеқинда әмәлгә ашурулған соваплиқ ишни ейтип берәй. Икки жутдишимиз қаттиқ ағрип қелип, давалиниши үчүн мәбләғ лазим болди. Буниңдин хәвәр тапқан «Яшлар қанитиниң» әзалири дәрру уларға ярдимини көрсәтти. Яшлар арисида «Алтөй яшлири» дегән топму бар. Уларму һәрқандақ ишта чоңлар билән мәслиһәтлишип, йениңиздин тепилиду. 
 Әнди қийин дегиним, өзәңниң аиләңгә, шәхсий иш-оқитиңға, деханчилиғиңға вақтиң қалмайду десәмму болиду. Жутдашлар ишинип, сайлиғандин кейин өзәңдин көрә, саңа муһтаҗ болуватқанларға әриксиз жүгрәйсәнкән. Көпниң ишәнчисидин чиқиш үчүн шундақ ишләш керәк. 
Әнди йеза округиниң һакими Рахманқул Әуелбековму шундақ жут оғлани. Барлиқ ишта жигитбашлири, җәмийәтлик кеңәш әзалири, ханим-қизлар билән һәмкарлиқта иш елип бериватиду. Биз һәр дүшәнбә һакимниң һозурида баш қошуп, бир һәптә давамида атқурулидиған ишлар һәққидә пикирлишәттуқ. Пандемия тәсиридин һазир телефон арқилиқла хәвәрлишиватимиз. Алла буйриса, бу синақлардинму өтүп кетәрмиз.

Алтөй — қедимий жут
Панфилов наһийәсидики Бирлик йеза округиниң мәркизи Алтөй йезиси шәһәрдин бари-йоқи 16 чақирим жирақлиққа орунлашқан. Бирлик йеза округи тәркивигә йәнә Надәк вә Чеҗин йезилири кириду. Округ тәркивигә бурун йәнә икки йеза — Хонихай билән Чулуқай йезилири киргән екән. 1930-жиллири мошу йезилар асасида «Қизил авази» дегән колхоз қурулуп, Қурван Гайитов униң дәсләпки рәиси болған. 1937-жили Қурван Гайитовниң тәқипкә учриғанлиғи тарихтин мәлум. 
 Алтөй йезисиниң тарихини мән мошу жутниң сабиқ жигитбеши Яқуп һаҗим Аюповтин аңлиған едим. 
— 1881-жиллири Или тәвәсидин көчүп чиққанлар бу жутларни бәрпа қилған екән. Тәхминән 15 жил өтүп, йәни 1896-1897-жиллири Надәкниң төвәнки қисмидики Ақтопа мәһәллисидин йәттә аилә, сайни бойлап алтә өй селип, су чиқирип, бағларни бәрпа қилип, өз алдиға яшапту. Улар Имәр, Һәмра, Ислам, Еләм, Юнус, Надир дегән кишиләр болған екән. Буларниң әвлатлири мошу жутта әҗдатлири ясиған алтә өй һазир «Алтөй кочиси» дәп аталған кочида яшаватиду. “Немишкә йәттә аилә алтә өй салиду?” дегән соалға кәлсәк, уларниң иккиси ака-ука қериндаш болғачқа, бир өйдә турған екән. Шундақ қилип, сайниң йенида алтә өй селинип, “Алтөй” дәп атилип кетипту. Бара-бара Алтөйгә Надәк, Хонихай, Ақкәнт йезилиридин кишиләр келип, олтирақлашқан екән, — дегән еди Яқуп һаҗим. “Мәхсүм Вайитов, Мутәллип Еләмов, Султан Баситов қатарлиқ жут тарихини яхши билидиған мөтивәрләрдин аңлиған билгәнлирини жиғип-сизип жүргән у, нәширдин чиқарсам өсүп келиватқан яшлар әҗдатлиримизниң ким екәнлигини билип қалса” дегән тилигиниму йошурмиған еди. 
   
Әзәлдин дост-тамирлар
Бирлик йеза округини 2012-жилдин башлап башқуруватқан Рахманқул Әуелбеков — 1986-жилқи декабрь вақиәсиниң иштракчиси, мошу жутниң пәрзәнди. Йезиларниң идир-қири, сай теши униңға яхши тонуш. Шуңа у  дәсләп йеза һакиминиң орунбасари болған болса, ахирқи 8 жилдин бери округни оңушлуқ башқуруп кәлмәктә. 
 Алтөйдики Ә.Қастеев намидики мәктәптә оқуғучилар уйғур вә қазақ тиллирида билим алса, қалған икки йезиниң нами билән аталған Надәк вә Чеҗин оттура мәктәплиридә оқутуш қазақ тилида жүргүзүлиду. Алтөй йезисидики мәктәп йенида Қазақстан хәлиқ рәссами Әбилхан Қастеев билән Қазақстан хәлиқ язғучиси Зия Сәмәди мирасгаһи бар. Әзәлдин дост-тамир болуп, тоғач билән қурутни тәң бөлүшкән қазақ билән уйғурниң әбәдий достлуғиға мирасгаһму гувалиқ қилиду. Округта 1 мәдәнийәт өйи, 1 балилар вә өсмүрләр спорт мәктиви, 1 йезилиқ амбулатория, 2 медпункт, 2 китапхана, 3 мечит, 1 кафе паалийәт елип бариду.
 Округ тәркивидә 354 шәхсий дехан егилиги бар. Шәхсий дехан егиликлири тәрипидин 3000 гектарға йеқин мәйданда көмүқонақ вә көп жиллиқ чөп өстүрүлиду. Дехан қутлуқ кәтмини билән йәргә ишләп, ата кәспигә садиқ әмгәк қиливатса, мал бодаш комплексини селип, чарвичилиқ саһасиниму тәрәққий әттүрүватқанларму аз әмәс.

Панфилов наһийәси. 
Турсунмәһәммәт МӘШҮРОВ чүшәргән сүрәтләр.