• Асасий мақалилар
• 17 Ақпан, 2021

Қанунийлиқ вә һоқуқ-тәртип асасида

Қасым-Жомарт Тоқаев Баш прокуратура, вилайәтлик вә җумһурийәтлик әһмийәткә егә шәһәрләр прокуратурилириниң рәһбәрлиги билән видеоконференция тәртивидә кеңәшмә өткүзди.
 Дөләт рәһбири кеңәшмини ечип, қанунниң үстүнлүгини тәминләштә вә җинайәтчиликкә қарши күришиштә прокуратуриниң алаһидә роль ойнайдиғанлиғини тәкитлиди. Президент умумән һоқуқ қоғдаш системисиниң ишини иҗабий баһалап, пандемия шараитида мәмликәттә җинайәтчиликниң 30 пайиз төвәнлигинини әслитип өтти.
Дөләт рәһбири шуниң билән биллә мәзкүр саһадики ислаһатларни сүръәтлик давамлаштурушниң муһим екәнлигини тәкитләп, аһалиниң ишәнчиси вә гражданлар баһасиниң утуқниң асасий өлчими екәнлигини қәйт қилди.
– Алдики ислаһатлар давамида прокуратура органлири алаһидә роль ойниши керәк. Һазирқи вақитта җинаий җәриянниң үч һалқилиқ үлгиси җарий қилиниватиду. Шу түпәйли бир айда 692 адәмни җинаий җазадин қутулдуруш мүмкин болди. Амма буниң биләнла чәклинишкә болмайду. Барлиқ асасий сот қарарлири прокурорниң сүзгисидин өтиду. Бу наһайити муһим мәсилә. Қанунға хилаплиқ қилинғанлиқниң бирму факти прокурорниң диққитидин сирт қалмаслиғи керәк, – дәп һесаплайду Қасым-Жомарт Тоқаев.
 Президент гражданлар һоқуқлири билән дөләт мәнпийәтлирини қоғдашниң муһим екәнлигини әслитип өтти. Униң пикричә, мошу вәзипиләрниң нәтиҗидарлиқ орунлиниши һоқуқ қоғдаш системисиға берилгән баһани вә гражданларниң униңға болған ишәнчисиниң дәриҗисини бәлгүләйду. Дөләт рәһбири прокурорларниң кәспий маһаритини ашуруш вә уларниң аһали билән мунасивәт қилиш усуллирини түп-асасидин өзгәртиш зөрүрлүгини атап көрсәтти.
Қасым-Жомарт Тоқаев назарәт оргини вәкиллириниң алдиға бирқатар ениқ вәзипиләрни қойди.
 Президент гражданлар вә тиҗарәтчиләр һоқуқлирини еғишмай һимайә қилишни биринчи вәзипә сүпитидә бәлгүлиди. Өткән 10 жилда дөләтниң бизнесни қоғдаш бойичә күч чиқириши тиҗарәтчиләрни тәкшүрүш саниниң үч һәссә қисқиришиға ярдәм қилди. Дөләт рәһбири җарий қилған мораторий сезиләрлик пайда бәрди, униң нәтиҗисидә кичик тиҗарәт субъектлирини тәкшүрүш пәқәт 2020-жилдила бәш һәссә қисқарди. Амма қанунсиз тәкшүрүшләр давамлишиватиду. 
Қасым-Жомарт Тоқаев дөләт хизмәтчилириниң бизнесқа қанунсиз арилишишиниң, униң паалийитигә тосалғулуқ қилишиниң еғир җинайәт сүпитидә қарилиши керәклигини йәнә бир қетим әслитип өтти. Президентниң пикричә, бу пәқәт җараңлиқ сөз әмәс, бу һәрикәткә чақириқ. Униң үстигә бу қаидиниң қануний рәсмийләштүрүлидиғанлиғини прокуратура органлири әстә тутуши керәк. Бу болупму ихтисадий өсүш сүръити төвәнлигән вақитта алаһидә муһимдур.
 Қасым-Жомарт Тоқаев шундақла диққәтни мәмликәттики җинаий вәзийәткә җәлип қилди. Президент карантинлиқ чәклимиләр шараитида җинайәтчиликниң сезиләрлик төвәнлигәнлигигә қаримай, улар пәсәйгәндин кейин, әксичә, күч-қувәтни сәпәрвәр қилиш керәклигини тәкитлиди. 
 – Пандемияниң ихтисатқа һәм иҗтимаий саһаға болған сәлбий тәсири җинайәт вә һоқуққа хилаплиқ қилишларниң өсүшигә елип келиши мүмкин. Һоқуқ қоғдаш органлири буниңға тәйяр болуши керәк. Җинаий груһларниң мәмликәттики мурәккәп әһвалдин пайдилиниш бойичә һәрқандақ урунушлири әң бешидила қаттиқ бастурулуши шәрт, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири. 
 Президент һоқуқ қоғдаш органлириниң паалийитини уйғунлаштурушни үчинчи вәзипә сүпитидә атап көрситип, пәқәт һоқуқ қоғдаш органлири даирисидила әмәс, бәлки башқиму дөләт органлири билән өзара һәрикәт қилиш иқтидарини нәтиҗидарлиқ пайдилинишниң зөрүр екәнлигигә диққәтни җәлип қилди.
 – Мәсилән, нурғунлиған вәтәндашлиримиз малийә пирамидилириниң қурвиниға айланмақта. Пәқәт бир җинаий иш бойичила 17 миң зәрдап чәккүчи өтүватиду. Мундақ җинаий схемиларни әмәлгә ашуруш үчүн җинайәтчиләр бирнәччә қетим бир хил транзакцияләрни жүргүзиду вә андин кейин диққәт нәзәридин йоқап кетиду. Мундақ гуманлиқ активлиқ өз вақтида ашкарә болғанда, нурғунлиған адәмләрни ойланмай ташланған қәдәмдин сақлап, мәккарларниң җазалинишиниң муқәррәрлигини тәминләшкә болар еди. Мән шундақла  йеңи қурулған Малийәвий мониторинг агентлиғиға мураҗиәт қилимән. Буниңда малийәвий мониторингниң әхбарат ресурслири ярдәм қилалайду. Шуңлашқа мошу саһадики җинайәтләрниң алдини елиш үчүн улар билән толуқ һәмкарлиқни йолға қоюш лазим. Умумән, прокуратура мундақ мәсилиләрдә наһайити паалийәтчан, тәшәббускар болуши керәк, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев.
 Дөләт рәһбири өзлириниң вәзипилири даирисидә һоқуқ қоғдаш қурулумлириниң иш-һәрикитини уйғунлаштуруш керәклигигә чақирди. Шундақла назарәт оргининиң хадимлириға «хәлиқ авазиға қулақ салидиған дөләт» концепциясини әмәлгә ашурушниң муһим екәнлигини, униңда гражданлар мураҗиәтлири билән ишләшкә алаһидә диққәт бөлүш керәклигини әслитип өтти. 
 – Һәр жили прокуратура органлириға турғунлардин наһайити нурғун мураҗиәт келип чүшиду. Кейинки үч жилда 650кә йеқин әризә берилди. Һәрбир шикайәтниң кәйнидә – адәм тәғдири, көп вақитларда онлиған, һәтта йүзлигән адәмләрниң мәнпийәтлири туриду, – деди Президент.
 Қасым-Жомарт Тоқаев гражданларниң мураҗиәтлиригә җававән ениқ вә чүшинишлик әхбарат бериш керәклигини тәкитлиди.
Дөләт рәһбири иҗтимаий наразилиқ пәйда болуши мүмкин мәркәзләрниң тәсирини нәтиҗидарлиқ йоқитишни прокуратура паалийитиниң муһим йөнилиши дәп атиди. Президент назарәт оргини түрлүк иҗтимаий тоқунушларниң һалакәтлик иқтидарини төвәнлитиш бойичә алдини елиш чарилирини көрүши, шундақла иш һәққиниң вақтида төләнмәслигини, асассиз қисқартишларни вә әмгәк мунасивәтлири саһасидики башқа сәлбий көрүнүшләрни дәрһал ениқлап, уларға йол қоймаслиғи керәк, дәп һесаплайду. Қасым-Жомарт Тоқаевниң сөзичә, бу йөнилиштә прокуратура яхши нәтиҗиләрни қолға кәлтүрди. 

– Пәқәт өткән жилила силәрниң күч чиқиришиңлар түпәйли 29 миң хадимға 2,7 миллиард тәңгә миқдарида иш һәққи бойичә қәриз төләнди. Бу ишни давамлаштуруш керәк, униң үстигә бирқатар карханиларда кәскинликниң күчийиш аламәтлири бар, – дәп тапшурди Дөләт рәһбири.
 Докладта шундақла карантин чарилирини тәминләштә вә дөләт мәнпийәтлирини һимайә қилишта қанунийлиққа риайә қилишниң муһим екәнлиги тәкитләнди. Президент прокуратуриға полиция вә санитарлиқ хизмәтләр тәрипидин проблемилар пәйда болғанда, дәрһал тегишлик чариләрни көрүшни тапшурди. Униңдин ташқири Қасым-Жомарт Тоқаев малийә саһасидики түрлүк мәккарлиқ һәрикәтләрниң алдини елишниң зөрүр екәнлигини атап көрсәтти.
 – Һазирқи басқучта биз ихтисаттики сәлбий җәриянларни йоқитишқа күч чиқириватимиз. Әйнә шуниңға бағлиқ бәзидә Миллий фонд мәблиғини хәшләшкә тоғра келиватиду. Шуңлашқа бу мәбләғниң қануний вә әқилгә мувапиқ өзләштүрүлүши наһайити муһим. Иҗтимаий дөләт программилириға вә боһранға қарши чариләргә бөлүнүватқан мәбләққә алаһидә диққәт ағдуруш керәк. Шундақла иш һәққи, пенсия вә ярдәм пуллириниң төлинишини дайим назарәттә тутуш лазим. Бюджеттин бөлүнгән һәрбир тәңгә мәхсәтчанлиқ билән сәрип қилинип, җәмийәткә пайда кәлтүрүши керәк, – дәп билдүрди Президент.
 Йәнә бир муһим йөнилиш – прокуратура хадимлириниң кәспий квалификациясини ашуруш. Дөләт рәһбириниң пикричә, прокурорларға болған тәләп һәрқачан жуқури болуши керәк. Буниңдин кейин ишқа орунлашқанда, башланғуч тәйярлиқтин өтүш зөрүр, уни тәминләштә Һоқуқ қоғдаш органлириниң академияси алаһидә роль ойниши керәк. Президент Һоқуқ статистикиси вә мәхсус һесапқа елиш комитетиниң имканийитини тәкитләп өтүп, униң иқтидарини техиму тәрәққий әткүзүшниң зөрүр екәнлигини қәйт қилди.
 Дөләт рәһбири докладини аяқлаштуруп, қанунийлиқ вә һоқуқ тәртипниң мәмликәт келәчигиниң мустәһкәм һули екәнлигини тәкитлиди.
Кеңәшмидә шундақла Баш прокурор Ғизат Нурдәвлетов сөзгә чиқип, Президент тапшурмилириниң орунлиниватқанлиғи, мәмликәттики қанунийлиқ вә һоқуқ тәртип әһвали, гражданларниң конституциялик һоқуқлири һимайә қилиш бойичә көрүлүватқан чариләр тоғрилиқ доклад қилди.