• Бизниң сөһбәт
• 25 Ақпан, 2021

Руслан АРЗИЕВ: «Тилшунас болуп шәкилләндим, амма әдәбиятқа қизиқишим сақлинип қалди»

« – Илмий дәриҗә – шәхсий мәнпийәт үчүн яхши шараит яритидиған васитә әмәс. Әгәр пән намзити яки доктори унванини елиш үчүнла шундақ қилған болсам, бу ишқа тамамән бәл бағлиматтим... 
Һә, униң үчүн илимниң чеки йоқ...». 
Буниңдин оттуз жил муқәддәм бүгүнки сөһбәтдишимиз – филология пәнлириниң намзити, Абай намидики Қазақ миллий педагогика университетиниң доценти Руслан АРЗИЕВ намзатлиқ диссертация яқлиғанда «Уйғур авази» гезитида бесилған «Шаһ әсәр тәтқиқатчиси» сәрләвһилик мақалимиз әйнә шундақ аяқлашқан екән. Шу чағдики келәчигидин чоң үмүтләрни күткүзгән яш тәтқиқатчи бүгүнки таңда һаятиниң атмишинчи баһарини қарши алмақта. Мошу жиллар мабайнида алим қандақ  ишларни әмәлгә ашурди, тилшунаслиқ саһасида қандақ тәтқиқатларни жүргүзди, паалийитидә қандақ проблемиларға диққәт ағдурди? Бүгүнки сөһбитимиз әйнә шу вә башқа мәсилиләр һәққидә болмақ.

 – Руслан, шәхсниң шәкиллинишидә аиләвий муһитниң, йәни ата-аниниң асасий роль ойнайдиғанлиғи испатни тәләп қилмайдиған һәқиқәт. Шундақ екән, сөһбитимизни шулардин башлисақ.
– Тоғра дәйсән. Мән китапни, илим-мәрипәтни қәдир тутидиған, шу йолда паалийәт елип барған наһайити инақ, зиялий аилидә өсүп йетилдим десәм, ашуруп ейтқанлиғим әмәс. Балилиқ чеғимиздин тартипла ата-анимиз биз, пәрзәнтлирини, шундақ тәрбийиләп өстүрдики, бизму, илаҗи болса, нурғун билим елишқа тириштуқ. Шуңлашқа қолға кәлтүргән барлиқ утуқ-муваппәқийәтлиримиз үчүн алди билән биздә пәқәт яхши хисләтләрни муҗәссәмләндүргән ата-анимиздин чәксиз миннәтдармиз. 
Дадам, Уйғур Җелилахуноғли, математика пәниниң муәллими, узақ жиллар Алмута вилайити Уйғур наһийәсиниң Кәтмән оттура мәктивидә муәллим, Дардамту оттура мәктивидә мудир болуп ишлигән еди. У мән институтниң IV курсида оқуватқинимда, 1984-жили бари-йоқи 53 йешида һаяттин өтти. Дадамдин кейин, униң йоқини билиндүрмәй беқип өстүргән апам, Росхан Мәңсүрқизи, химия вә биология пәнлириниң муәллими. Көрүп турғиниңдәк, мән уруш жиллиридин кейинки турмушниң еғирлиғиға қаримай, алий оқуш орунлирида оқуп, бир саһани егилигән уйғур зиялилириниң аилисидә дунияға кәлгән. 
– Рәмити Уйғур ака билән Росхан һәдиләр тәбиий пәнләргә бағлиқ мутәхәссисликләр егиси. Билишимчә, қериндашлириңму шундақ кәсип-мутәхәссисликләрни таллавалған. Сән филолог...
– Раст, шундақ: һәдәм Гүлинур – математик, акам Уйғун – инженер, сиңлим Гүлнар – медицина хадими. Амма аилимиздә гуманитарлиқ муһит бесим болидиған. Уйғур вә қазақ тиллиридики бәдиий әсәрләрни, гезит-журналларни оқуш адәттики ишлар еди. Шу чағдики «Коммунизм туғи», «Или вадиси» гезитлириға  һәм «Жұлдыз» журнилиға, башқиму нәширләргә турақлиқ муштири болаттуқ. «Анархан», «Ғерип-Сәнәм» пьесилириниң грампластинкилирини аилимиз билән олтирип тиңшаттуқ. Униң үстигә шу чағлардики җәмийәттиму алимларға, шаир-язғучиларға, муәллимләргә, сәнъәткарларға, журналистларға һөрмәт наһайити жуқури еди. Муәллимлиримиз, җүмлидин уйғур тили вә әдәбиятидин дәрис бәргән Гүлпәрәм Турсунова туғма педагоглардин еди. Улар һазирқидәк тохсән түрлүк техникилиқ васитиләр, интерактив усулларсизла өз пәнини чоңқур егилишимизгә түрткә болған екән. Һаят тәризи, принциплири, қәдрийәтлири һәқиқий муәллимләргә хас болидиған. Шуңлашқиму дәрислиридә синиптики билим елиш, үгиниш муһити башқичә еди. Педагогика саһаси бойичә кейинки тәтқиқатларға қариғанда, синиптики тоғра уюштурулған билим елиш муһити дәрисниң нәтиҗидарлиғиға тәсир қилидиған әң муһим амилларниң бири. Мошу мәсилиләр мени уйғуршунаслиққа, униң ичидики филологиягә елип кәлгән болса керәк.
– Немә үчүн нәқ тил саһасини таллавалдиң? Билидиғиним, институтта оқуғанда әдәбиятқа қизиқишиң наһайити үстүн еди...
– Һәқиқәтәнму шундақ. Дәсләп шу дәвирләрдә әдәбиятшунаслиқта муһим һесапланған социалистик реализм бойичә китапларни оқуп жүрдүм. Буни байқап қалған бизгә классик әдәбият курсидин лекция оқуған Савут Моллавутов бу йөнилиштин көрә, қедимий уйғур әдәбияти бойичә тәтқиқат ишлирини елип беришниң әвзәллигини ейтти һәм диплом ишимни «Қутадғу биликтики» төртлүкләр бойичә елишимни тәвсийә қилди. Институтни тамамлиғанда, мошу йөнилиштики илмий ишлиримни давамлаштуруш үчүн филология пәнлириниң намзити Октябрь Җамалдинов вә Савут Моллавутовниң йол-йоруғи билән Қазақстан Пәнләр академияси Тилшунаслиқ институти йенидики Уйғуршунаслиқ бөлүминиң башлиғи, филология пәнлириниң доктори, профессор Ғоҗәхмәт Сәдвақасовқа бардим. Шу чағда у диплом ишимни қарап чиқип, «Әгәр тилшунаслиқ бойичә ишләймән дегән болсаң, мән әдәбиятшунаслиқни тәвсийә қилған болар едим. Сениң тилчи болғиниң дурус. Әдәбиятқа униңсизму қизиқишиң бар екән. Филолог һәм тил, һәм әдәбият саһалирини тәң елип бериши керәк» дәп, мениң «Қутадғу биликниң» тили бойичә издинишимни тоғра көрди. Шундақ қилип, Ғоҗәхмәт Сәдвақасов рәһбәрлигидә йезилған намзатлиқ диссертациямни 1991-жили яқлидим. Униң асасида 1996-жили «Қутадғу билик» вә униң лексика-стилистикилиқ алаһидиликлири» намлиқ китавим нәшир қилинди. Һазир устазимниң даналиғиға қайил болуватимән. Тилшунас болуп шәкилләндим, амма әдәбиятқа болған қизиқишимму сақлинип қалди.
– Илим билән шуғуллинипла қалмай, дәрисликләрни һәм методикилиқ қолланмиларни йезишқиму қатнашқанлиғиңдин хәвирим бар...
– Университетта ишләветип, мәктәп дәрисликлириниң программисини, униң асасида дәрисликләрни йезишни ойлимиған едим. Қазақстан мустәқиллиққә еришкәндин кейин, мәзмуни йеңи дәвиргә маслашқан «Йеңи әвлат» дәрисликлирини чиқириш қолға елинди. Филология пәнлириниң намзити Шерипахун Баратов билән программиларни қайта йезип чиқтуқ. Шундақ қилип, бу ишқа бағлинип қалдим. «Йеңи әвлат» дәрисликлириниң мәзмуниға хелә чоң өзгиришләр киргүзүлди. Өзәң яхши билисән, Кеңәш дәвридә тиллиқ пәнләрни оқутуш 8-синипта синтаксис билән аяқлишатти. «Йеңи әвлат» программиси бойичә тил пәнлири 9-10-11-синиплардиму өтүлүп, 10-11-синиплар бойичә дәрисликләр иҗтимаий-гуманитарлиқ вә тәбиий-математикилиқ йөнилишләрдә йезилидиған болди. 9-синип уйғур тили дәрислигидә қедимий уйғур тилиниң грамматикиси қисқичә берилип, асасий диққәт әҗдатлиримиз қедимий түрк вә уйғур йезиқлирида йезип қалдурған бай язма ядикарлиқларниң тепилишиға  һәм үгинилишигә, уларниң мәзмуни билән тонуштурушқа бөлүнди. 10-синип иҗтимаий-гуманитарлиқ йөнилиштики дәрисликтә бүйүк алимимиз Махмут Қәшқәрийниң «Дивану луғәтит түрк» әмгигидики мәдәнийитимизгә бағлиқ материалларни мүмкин қәдәр кәң тонуштуруш мәхсәт қилинди. Шундақла дәсләпки қетим уйғур тилиниң нутуқ этикети бир системиға селинип, дәрисликкә киргүзүлди. Бу йәрдә хәлқимиздә саламлишиш, хошлишиш, тәсәлла бериш, тонушуш, мураҗиәт қилиш охшаш вәзийәтләрдә қоллинилидиған сөз вә ибарилири берилди.
Арилиқта Түркиядиму ишләп кәлдиң...
– Раст, 1994 — 1995-жиллири Түркия Ташқи ишлар министрлигиниң қаримиғидики Түрк ишбирлиги вә тәрәққият агентлиғиниң уюштуруши билән Әңқәрәдики Түрк тили җәмийитидә түркий тилларниң ортақ грамматикиси вә луғити бойичә лайиһигә қатнаштим. Мән түрк тиллириниң ортақ грамматика топида, алимә Гүлбаһар Семәтова ортақ сөзлүк топида ишлидуқ. Бу йәрдә шуни қошумчә қилиш орунлуқки, кейинирәк, йәни 1997-жили истедатлиқ алимлар – һели мәрһум Коммунар Талипов вә Әнвәр Һаҗиев үчимиз йәнә шу Түркияниң уюштуруши билән Түркстан шәһиридики Йәссави намидики Қазақ-түрк университетида сәясәтшунаслиқ, ихтисат, әдлийә, социология аталғулири луғәтлириниң уйғурчә қисмини йезип чиқтуқ.
– Докторлуқ  диссертация үстидиму бираз ишларни әмәлгә ашурған едиң. Қандақ мавзуни таллавалғиниңниму билимән – «Уйғур тилидики сөз ясиғучи қошумчилар». 
– Немә үчүн яқлимидиң демәкчисәнғу. Раст, бу мавзу бойичә бираз ишларни әмәлгә ашуруп қойған едим. Үрүмчидә нәшир қилинған 6 томлуқ «Уйғур тилиниң изаһлиқ луғитидики», «Қутадғу биликтики» вә «Дивану луғәтит түрктики» барлиқ ясалма сөзләрни, йәни сөз ясиғучи қошумчилар арқилиқ ясалған сөзләрни карточкиға йезип чиққан едим. Уларниң сани оттуз миңдәк болған. Сөзясамниң (словообразование) нәзәрийәвий тәрипиниму хелә үгәнгән. Әпсус, вақитни мәхсәтлик пайдилиналмиғанлиқтин, уни вақтида аяқлаштуралмидим. Униң үстигә 2011-жилдин башлап Қазақстан илмий дәриҗә вә унванларни беришниң хәлиқара үлгисигә өтүп кәтти. 2012-жилдин 2020-жилғичә «Өрлеу» Билимни ашуруш миллий мәркизи Алмута вилайәтлик муәллимләр билимини мукәммәлләштүрүш институтида ишлидим. Бу йәрдә тамамән башқа саһани егиләшкә тоғра кәлди. Шуниң билән у иш ахирилашмиди. Бирақ «Уйғур тилидики сөзясам» намлиқ китап йезиш нийитим бар. 
– «Өрлеудики» ишлириңға сәл тәпсилийирәк тохтилип өтсәң...
– Бу йәрдә ишлигинимдә маарип системисида йүз бериватқан чоң ислаһатларни әмәлгә ашуруш ишлириға беваситә үлүш қошуш пурситигә ериштим. Мән муәллимләргә ислаһатларниң мәзмун вә маһийитини чүшәндүрүш, йеңичә оқутуш технологиялирини үгитиш ишлири билән шуғулландим. 2013 — 2015-жиллири Назарбаев Әқлий мәктәплири билән Англияниң Кембридж университети бирликтә тәйярлиған дәриҗилик программилар бойичә, 2016 — 2020-жиллири Қазақстанда оттура билим мәзмунини йеңилаш даирисидә «Қазақ тили» вә «Қазақ әдәбияти» пәнлири муәллимлириниң билимини ашуруш программиси бойичә тренер болуп ишлидим. 
– Иккимиз сөһбәт җәриянида маарип һәққидә гәп қилмисақ, әқилгә мувапиқ болмас. Чүнки һәр иккимизниң асасий кәспи - педагог. Униң үстигә мәрипәтчиләр аилисидин йетилип чиқтуқ. Шундақ екән, миллий маарип бизгә ана сүти билән киргән. Бу мениң әмәс, иккимизни яхши билидиған мәсләкдашлиримизниң пикри.
– Тоғра дәйсән, маарип саһаси бизниң кәспимиз әмәс, тәғдиримиз охшайду. Мениң әмгәк паалийитимниң асасий қисми университетта (бийил 23 жил) өтүватқан болсиму, мән тәғдирниң буйруғи билән елимиз мустәқиллик алғандин бери маарип саһасида болуватқан чоң өзгиришләрниң қайнимида болдум, дәп ейталаймән. Жуқурида «Йеңи әвлат» дәрисликлириниң йезилишиға тәсадипи аришилип қалдим, дегән едим. «Өрлеугә» берип қелишимму шундақ болди. 2012-жилдин башлап, Қазақстанниң билим бериш системиси толуғи билән әң илғар ғәрип әллириниң билим бериш системисиға қарап йүзлинишкә башланди. Бу иш өткән оқуш жили барлиқ синипларниң йеңиланған билим бериш мәзмуниға өтүши билән аяқлашти. Наһайити көп күч вә көп мәбләғ бөлүнгән бу ислаһат 8 жил давам қилди. Ислаһатларниң түпки маһийити өзиниң оқуши үчүн өзи җавапкәр екәнлигини чүшинидиған, мустәқил билим алалайдиған, тәнқидий вә иҗадий пикир қилиш қабилийити шәкилләнгән, риқабәткә қабил оқуғучини тәйярлаш арқилиқ җәмийәтни эволюциялик һалда өзгәртип, турақлиқ тәрәққият йолиға ишәшлик қәдәм бесиштин ибарәт. Мәктәпниң тәрәққияти дөләтниң ихтисадий, иҗтимаий вә мәдәний тәрәққияти билән зич мунасивәтлик. 
– Уйғур мәктәплириниң һазирқи әһвалиға қандақ баһа бәргән болар едиң?
– Уйғур тилида билим беридиған мәктәплиримиз жуқурида ейтилған ислаһатларниң ичидә. Қазақ вә рус тилида билим беридиған башқа мәктәпләрдин чоң пәрқи йоқ. Барлиқ чиқимлири дөләт тәрипидин тәминләнгән. Алаһидилиги пәқәт билим бериш тилида. Бир қаримаққа, «Мошундақ шараиттики мәктәпләрдә проблема болуши мүмкинму?» дегән соалниң туғулуши тәбиий. Әпсус, бу түгимәс нахшимизниң мәзмуни йәнила шу «бала топлаш» дегән мәсилигә бағлиқ. Хәлқимизниң аңлиқ һәм паалийәтчан қатлими бу мәсилә бойичә хелә тиришчанлиқ көрситиватиду. Мәтбуаттиму, һәрхил сорунлардиму әң көп сөз болидиған мавзуларниң бири — мошу миллий маарипимиз келәчиги. Бирақ миллий маарип, ана тил көпчилик үчүн асасий қәдрийәт болмайватиду. Демәк, бу саһадики ишлар йетәрлик. Бу йәрдә мону бир мәсилини ейтип өтсәм, артуқ болмас дәп ойлаймән, 1990-жиллири җәмийәттики зор өзгиришләр бизгиму өз тәсирини йәткүзмәй қоймиди. Рәсмий тиркәлмисиму сәясий партияләр пәйда болди. Улар Уйғур елидики хәлқимизниң тәғдиригә мунасивәтлик һәрхил паалийәтләрни, тәшвиқатларни елип барди. Шу чағларда жирақни көрәләйдиған, һәрқандақ ишни униң нәтиҗидарлиғи билән баһалайдиған Әнвәр Һаҗиев уйғур зиялилириниң диққитини миллий маарипқа көпирәк қаритиш керәк екәнлигини чүшәндүрди. Қазақстандики уйғур тилида билим беридиған мәктәпләрниң һәқиқәтәнму дунияда тәңдиши йоқ миллий байлиғимиз екәнлигини, уни техиму тәрәққий әткүзүш һәрқандақ милләтпәрвәр уйғурниң пәрзи екәнлигини тәшвиқ қилди. Бу ишта алимлар, болупму Бүвихан Әлахунова, Рабик Исмайилов вә Коммунар Талипов, мәрипәтпәрвәр инсан Абдухалиқ Һәмраевму наһайити чоң паалийәтчанлиқ көрсәткән еди. Өз вақтида Алмута шәһириниң Горный Гигант мәһәллисидиму мәрһум Абдурешит Мәхсүтов рәһбәрлигидики бирқатар мәрипәтсөйәр акилар жутида уйғур синиплириниң ечилишиға көп күч чиқарған еди. Әпсус, һазир у синипларниң паалийити тохтап қалди.
Әслидә миллий мәктәп – һәрқандақ милләтниң тилини, тарихини, әдәбият-сәнъити билән мәдәнийитини, йәни бир милләтни башқа милләтләрдин пәриқләндүрүп туридиған алаһидиликлирини сақлап, риваҗландуридиған алий дәргаһ. Әнди миллий маарипидин мәһрум болған милләт мәһкүмлүккә учриған милләттур. Чүнки миллий маарипта милләтниң өзини өзи сақлаш ихтидари ярқин ипадисини тапидиғанлиғи айдәк ениқ. 
– Бу сениң анатиллиқ мәктәпләрниң келәчиги йоқ дегүчиләргә бәргән җававиң болса керәк.
– Шундақ дәп қобул қилсиму болиду. Шуни қошумчә қилмақчимәнки, әгәр биз пәрзәнтлиримизни ана тилимизда оқутсақ, у Қазақстан дөлитиниң тил сәяситигә толуқ уйғун келиду вә уни әмәлгә ашурушқа өз үлүшимизни қошқан болимиз. Чүнки уйғур мәктивидә билим еливатқан пәрзәнтлиримиз томури бир қазақ тилини тез вә оңайла өзләштүрүп кетиду. 
– Пандемия түпәйли көплигән мәһкимиләр онлайн-тәртиптә ишләватиду. Буниңдин билим бериш тәшкилатлириму истисна әмәс. Мундақ усулниң билим сүпитигә тәсири очуқ болса керәк?
– Раст, пандемия тәсиридин дистанциялик оқушқа көчүш пүткүл билим бериш системиси үчүн чоң синақ болди. Хелә нәрсиләрни өзгәртишкә тоғра кәлди, җүмлидин оқуш җәриянини уюштурушта вә вақитни тәхсим қилишта йеңичә мунасивәт пәйда болди. Бирақ, әлвәттә, мошуниң һәммиси вақитлиқ һадисә. Әһвал яхшиланғанда, һәммә нәрсиниң өз қиниға чүшидиғанлиғи тәбиий. Әслидә билим бериш паалийитини әмәлгә ашуруш шәртлири қанчилик өзгәрмисун, педагогниң асасий вәзиписи оқутушниң жуқури сүпитини тәминләштин ибарәт болуши керәк, дәп ойлаймән. Униң үстигә елимиздә маарип саһасида елип берилған ислаһатларниң ичидә мустәқил билим елишқа қабил оқуғучиларни шәкилләндүрүш мәсилисиму муһим орунни егиләйду. Демәк, қазақстанлиқ оқуғучиларда башқа әлләрдики оқуғучиларға қариғанда, билим бериш саһасида пандемиягә қарши «иммунитет» күчлүгирәк болди. Шундақла рәқәмлик технологияләрниң имканийәтлирини кәңирәк пайдилинишқа башлидуқ. 
– Һазир елимиздә латин елипбәсигә көчүш бойичә тәйярлиқ ишлири жүргүзүлмәктә. Уни қобул қилиш оқуғучилар үчүн қийинчилиқ туғдуруп қоюши мүмкин, дегүчиләрму йоқ әмәс.
– Бу — елимиз мустәқиллик алғандин кейинки муһим өзгиришләрниң бири. Латин йезиғиға көчүш пәқәт бир һәрипни иккинчи башқа һәрип билән алмаштуруп қоюшла әмәс. Әслидә кирилл вә латин йезиқлириниң теги бир – грек йезиғи. Шуңлашқиму бәзи һәрипләрниң йезилиши охшайду. Жуқурида билим бериш системисиниң ғәрипкә қарап йөнилиш алғанлиғини ейтип өттүм. Латин йезиғиға көчүшму мошу йөнилиш бойичә муһим паалийәт. Бу елимизниң тәрәққият йөнилишини бәлгүләйдиған наһайити чоң әһмийәткә егә сәясий мәсилә, йәни Қазақстанниң дунияниң тәрәққий әткән 30 дөлитиниң қатариға кириш охшаш стратегиялик планидики муһим йөнилишләрниң бири. 
Һәммимизгә мәлумки, тәрәққий әткән дөләтләр асасән латин йезиғини қоллиниду. Бу йезиққа көчүш тоғрисида рәсмий сөз болуштин хелә илгири у көпчиликниң мәдәний һаятиниң аҗралмас бир қисмиға айлинип болған. Барлиқ мәктәпләрдә үгинилидиған һәм әһмийити күндин-күнгә өсүватқан инглиз тили, һазир һәрбиримизниң иккинчи исмимиз охшаш болуп кәткән электрон почтилиримиз пәқәт латин йезиғида, шәхсий гуванамилиримиздә, паспортлиримизда латин йезиғиниң болуши муқәррәр ишқа айланди. Шуңлашқа оқуғучилар үчүн қийинчилиқ туғдуруши мүмкин әмәс, десиму болиду. 
Һәммимизгә мәлумки, ҖУЭМ рәиси Шаһимәрдан Нурумов қазақ тилиниң латин йезиғиға көчүши билән биллә уйғур тилиниму латин йезиғиға көчириш тәшәббусини көтәргәндин кейин, бу йөнилиштә һәм имла бойичә бираз ишлар әмәлгә ашурулди. Улар билән гезитханлиримиз яхши тонуш. Һазир аталғу бойичиму җиддий иш елип бериш йоллирини қараштуруватимиз.
 Йеқинда алимлар латин йезиғиниң новәттики, төртинчи нусхисини Һөкүмәткә тәвсийә қилди. Бу нусха көпчиликниң пикирлири асасида алдинқилириға қариғанда яхшиланған болсиму, йәнила беваситә қазақ тилиниң фонетикилиқ тәбиитигә мунасивәтлик тилчилар арисида ортақ пикир шәкилләнмәйватқан мәсилиләр йешилмәй қалди. 
– Гезитханларни шәхсий һаятиңниңму қизиқтуридиғанлиғи тәбиий. Аиләңни тонуштуруп өтсәң...
– Рәпиқәм – Алийәм Тохтамушқизи – педагогика пәнлириниң намзити, доцент. «Өрлеу» Билимни ашуруш миллий мәркизи Алмута шәһәрлик муәллимләр билимини мукәммәлләштүрүш институтида паалийәт елип бериватиду, кафедра мудири. Диларам вә Дилмурат исимлиқ икки пәрзәндимиз бар. Қизимиз А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназияни тамамлап, Сулейман Демирел университетида оқуди. Оғлумизму, нәвриләрниң чоңи Рәнаму шу мәктәп-гимназияниң оқуғучилири. Кәнҗә нәвримиз Османәли бир йерим яшта. Худайим буйриса, уму ана мәктивигә бариду. Бу мәсилидә күйоғлумиз Ренат билән көзқаришимиз охшаш. 
— «Достлуқ», «ағинигәрчилик», «илпәтчилик» уқумлирини қандақ чүшинисән?
– «Достлуқ», «ағинигәрчилик» сөзлириниң мәналири бир-биригә наһайити йеқин. Пәрқи келип чиқиши җәһәттинла болса керәк: бири парсчә, бири уйғурчә сөз. «Илпәтчилик» толирақ сорундаш, сөһбәтдаш мәналириға йеқинмекин. «Достлуқ» уқуми пәқәт икки адәмниң арисидикила иш болса, у тоғрисида гәп қилмисақму болатти. Амма бу уқум милләт һаятидиму муһим әһмийәткә егә. Милләтниң өмлүги, бирлиги адәттики икки адәмниң достлуғидики сәмимийликтин, садақәттин башлиниду десәк, мубалиғә болмас. Шуңлашқа болса керәк, улуқ әҗдадимиз Йүсүп Хас Һаҗипму адәм һаятидила әмәс, һәм милләт, һәм дөләт һаятидиму муһим орунни егиләйдиған мәзкүр уқумға алаһидә диққәт бөлгән («Қутадғу биликтә» «дост» сөзи 7 қетим, униңға мәнадаш болған «әш» сөзи 67 қетим, «адаш» сөзи 63 қетим, «қолдаш» сөзи 22 қетим учришиду). Бу йәрдә әсәрдики бир пикирнила кәлтүрүп өтәй: «Дүшмән болмақ асан, ярашмақ тәс//Дост болмақ асан, риайә қилмақ тәс». Гезитимизниң парасәтлик оқурмәнлири мәзмуни айсберг охшаш көрүнүп турған қисмидин көрүнмәй турған қисми көп бу пикирниң тегини пәрәз қиливатқан болса керәк. 
 Қедимий уйғур җәмийитидә бу уқумниң муһим әһмийәткә егә болғанлиғиниң йәнә бир дәлили X — XIII әсирләрдә Уйғур-Идиқут дөлитидә йезилған әдлийә һөҗҗәтлиридур. Уларда адәмләрниң өзара һәм дөләт билән униң пухралириниң өзара мунасивәтлири қануний көрүнүшини тапқан. Шундақ һөҗҗәтләрниң биридә аддий үч уйғурниң достлашқанлиғи рәсмийләштүрүлгән. Униңда һөҗҗәт түзүлгән вақит, достлуқтин чиққан адәм төләйдиған җәриман, достлуққа садиқ болуш үчүн будда худасиниң нами билән бәргән үчиниң қәсими, гувачиларниң исимлири йезилип, тамғилири бесилған. Һазир биз бу мәсилидә әҗдатлиримиз шәкилләндүргән сәвийәгә варислиқ қилалмайватимизмекин, дәп ойлаймән.
— Қандақ адәмләр билән дост болғуң келиду?
– Адәмләрниң көзқарашлири, принциплири, қәдрийәтлири, инсаний хисләтлири охшап кәлгән йәрдә достлуқ мустәһкәм һәм узақ вақитлиқ боламдекин, дәп ойлаймән. 
— Қандақ адәмләрни бәхитлик дәп һесаплайсән?
– Бир алимниң «Күлүшму керәк әмәс, жиғлашму керәк әмәс. Чүшиниш керәк», дегән гепи есимға келиватиду. Мениңчә, һәрқандақ мәсилини әтраплиқ чүшинидиған, униңға тоғра баһа берәләйдиған, тоғра йешилиш йолини тапалайдиған адәм бәхитлик болса керәк. Чүнки бәхит – инсан һаятидики һәрқандақ һәм иҗабий, һәм сәлбий һадисиләрниң жиғиндиси. Инсан әйнә шуларниң һәммисини аңлиқ чүшинип қобул қилса, демәк, у бәхитлик.
— Һаятий шиариң...
– Өткән әсирниң 90-жиллири Қәһриман ака Ғоҗәмбәрдиев «Уйғурларниң дөләтләрара Иттипақиниң» рәиси сүпитидә бир жиғин уюштуруш һарписида баннерға йезип қоюш үчүн Йүсүп Хас Һаҗипниң дана пикирлиридин бирини таллап беришимни илтимас қилған еди. Мән улуқ мутәпәккүрниң мону сөзлирини йезишни тәвсийә қилдим: «Өзәңниң пайдаңни ойлима, хәлқиңниң пайдисини ойла. Хәлқиңниң пайдиси ичидә сениңму пайдаң бар». Жиғин А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназиядә өткән. Кейин бу баннердики дана әҗдадимизниң сөзлири ана мәктивигә қәдәм тәшрип қилған әвлатлириға несиһәт ретидә мәзкүр билим дәргаһиниң кириш җайиға илинған еди. 
 Милләтпәрвәрлик, вәтәнпәрвәрлик тоғрисида дуния мутәпәккүрлири ейтқан нурғун яхши пикирләрни оқусамму, дәл Йүсүп Хас Һаҗиптәк әмәлиятқа қаритилған, адәмниң тәбиитини һесапқа алған, чоңқур мәнтиқилиқ һәм чүшинишлик ейтилған мошундақ бир пикирни учратмаптимән.
– Мәзмунлуқ сөһбитиң үчүн рәхмәт. Гезитханлар намидин тәвәллудиң билән тәбрикләп, илмий-оқутқучилиқ паалийитиңгә утуқ-муваппәқийәт тиләймән.
– Рәхмәт. Пурсәттин пайдилинип, һаятимизниң әйнигигә айланған «Уйғур авази» гезитиға мунасивәтлик пикирлиримни изһар қилмақчимән. Бүгүнки күндә шуни ишәшлик ейталаймәнки, гезитимиз миллий мәдәнийәт, маарип, әдәбият-сәнъитимизниң йүксилишигә зәмин яратқан вә яритип келиватқан бирдин-бир миллий нәшир десәм, көпчиликниң пикрини изһар қилған болимән. 

 Сөһбәтләшкән Шөһрәт МӘСИМОВ.