• Нуқтәий нәзәр
• 31 Наурыз, 2021

Заман өзгәрдиму яки адәм өзгәрдиму?

Шәмшидин АЮПОВ, 
«Уйғур авази»

Йошуридиғини йоқ, биз, хам сүт әмгән бәндиләр, көп вақитларда ақ-қарини, раст-ялғанни илға-пәриқ қилмастинла һәм һәрқандақ нәрсигә чоңқур чөкмәстинла, «қиличимизни сөрәп» чиқимиз. Вақитниң алий қази екәнлигини, шуңа һәқ билән наһәқлиқни айришниң мүмкинчилиги барлиғини, немишкиду, ядимиздин чиқиривалимиз. Униң ақивити бирәвниң шуңғичә бәҗиргән изгү ишлирини йоққа чиқирип яки тезла унтуп, өзини болса, тарихниң әхләт қачисиға ташлаветиш билән ахирилишиду... Журналист Азнат Талиповниң «Мән вә көләңгәм» китавидин орун алған «Яла-төһмәт психологияси» мақалисида бу паскина илләткә қарита «...Сағлам сәясий һәм һәмкарлишиш еңи йетилмигән қәвмдә яла-төһмәт шәхсий өч елиш һесап айриш қуралиға айлиниду. Шәхсийәтчиләр, эгоистлар питнә-пасат арқилиқ өзлиригә яқмай қалған яки аразлишип қалған адәмниң җәмийәттики орнини төвәнлитиш арқилиқ, көңлидики «еһтияҗини» қанаәтләндүрүп, өзлириниң орнини қарши тәрәпниң «бошиған» балдиғида сақлап қалмақчи болиду. Улар хәлиқниң барлиқ сепигә зиян йәткүзүватқанлиғи һәққидә ойлапму қоймайду. Пәқәт өзиниң хаһишини әмәлгә ашурсила болғини», дегән интайин орунлуқ баһа берилгән. 
Тәәҗҗүплинәрлиги, өз вақтида әйнә шу «күчлүкләрниң» йенида жүрүп, уларниң «чапинини көтирип» жүргәнгә шат-хорам болған хелә-хелә кишиләр, күнләрниң күнидә әшу таянчисиниң қолидики «бәхит қуши» уштумтут учуп кәткән чағда, уни башқилардин бурун яманлап, аҗиз тәрәплирини көпчиликкә көрситишкә башлайдиғанлар қайси җәмийәттә болмисун, әл-жутниң көзигә челиқип, ағзидин чүшмәйду. Өзи иккиүзлүк, көрәлмәс, атикачи болсиму, башқиларниң «сатқунлуғини» ашкарилиғучи болуп чиқидиғанлардин жиркиничлик нәрсә болмиса керәк? Нә чарә?! Җәмийитимиздә популизм гүллиниватқанда, ундақ хумпәрләрдин данишмән гәвдиләндүрүш һәрикити һазирчә тохтимайдиған охшайду. Йәни «тезини бассаң, бези» чиқиватқан...
Жуқурида биз тилға алған «ашкарилиғучилар топиниң» бүгүнки паалийәтчанлири ким, уларниң мәхсити немә? Улар немини көзләп, немини тарихниң әхләт қачисиға ташлимақчи? Йошуридиғини йоқ, һазир аддий хәлиқ «өзгәртип қуруш» дәвридә өзидин илгәркиләрниң «камчилиғини үнчидәк тизип» — бөрә терисини бешиға кийип, бәш минутта «қәһриман» болуп чиқип кәлгәнләргиму, демократия, ашкарилиқ билән биллила нәпәси ечилип, замандашлири билән илпәтдашлириниң, дост-ярәнлириниң тиймаққа тохтимайдиған иш-һәрикитини «очуқ ейтип» — әл-жутқа «қизиқарлиқ әслимилирини һавалә қилип» жүргәнләргиму анчила ишинип кәтмәйду. Чүнки аримизда «сақ» адәм қалмиди. Униң овҗ алғини шунчилик, һәтта зияли әһлини «зиянкәшләр әһли», дәп пиңңидә күлидиған надан һәм таданлар көпийип кетиватиду. Сир әмәски, бүгүн биз «Бешимизға миң балалар кәлсиму, Алла өзи сақлиғай!», дәп Яратқучидин ниҗат вә үмүт күтидиған хәлқимизниң жүригидә үмүт қалдурмай, өзимизни өзимиз тирик өлтүрүватимиз. Бош вақтимиз тепилсила, иҗтимаий торларда бир-биримизни яманлайдиған болдуқ. Әмәлимиз – Мәмәт билән Әмәтни яманлап, уларни җәмийәт алдида абройсизландуруш. Қойсиңизчу, әйтәвир, бирини өч көримиз, иккинчисини яқтурмаймиз. Үчинчисиниң хаталишип, путлашқиниға пуғанимиз қанғичә күлимиз, әйтәвир, камчилиғимизни тепишқа алдираймизғутаң. Бир-биримизни һимайә қилиш тамамән йоқ десәкму болиду. Кимду-бирлири тәрипидин туташтурулған отни дәрһал өчиришниң орниға, уни техиму ялқунлитип беришкә маһир болувалдуқ. Гуна туйғуси йоқилишқа қарап йүзләнгән, шәхсий мәнпийәт биринчи өлчәмгә айланған, яхшилиқ билән яманлиқ пәриқләндүргүсиз дәриҗидә гирәлишип кетиватиду. Көзқараш, арзу-арман вә турмуш-нишан җәһәтләрдә охшаш болғанлиримизму бир тәшкилатқа уюшалмайватимиз. Биримиз қопуп, нәқ мәйданда һәқиқәтни сөзлисәк, башқилиримиз дәрһал келип, униңға һәмдәм болалмаймиз. Чүнки өзара ишәнчә вә уюшқан бирлик йоқ. Бирлик болмиған йәрдә хәлиқниң инсаний һоқуқ-қанунлириға уйғун арзу-тиләклириму мурат пәллисигә йетәлмәй, муң-зарини техиму бейитип, көмүктә қаливериду. Қисқиси, яхшилиқ, виждан, һар-номус һәққидә сәпсаталар көп болғансири, җәмийәт бузулмақта вә наданлар билән таданлар көпәймәктә.
Ечинарлиғи, ғайә-етиқатиниң тайини йоқлар иман-етиқат, инсап, виждан, ғайә тоғрилиқ көп сөзләйдиған болди. Өмлүк, иттипақлиқ тоғрилиқ гәп қилидиған кишиләргә қарайдиған болсақ, бирлишиш, өмлүшиш тәрғибати уларниң еғизидики сәпсатадин башқа һечнәрсә әмәс. Униңдин башқа бирлик, өмлүк вә яхшилиқни тәрғип қилиш башқилар алдида яхши тәсир қалдуруш васитиси болуп, улар бу һәққидики тәрғибатини аброй қазинишниң қурали қиливалған. 
Ейтмасқа болмайдиған йәнә бир ечинарлиқ һал аримизда, виждансизларниң, хошамәтчи-пурсәтпәрәсләрниң, атикачиларниң сани күн санап көпийиватиду. Ундақлар техи вижданидин ялиқмай сөзләйду. Һәттаки, еғизида җандинму кечиду. Мабада «өзигә пайдилиқ йол тапса яр вә имандинму кечишкә тәйяр» туриду. Мана бу — бүгүнки күнниң әң паскина һәм әҗәллик иллити.
Уйғурниң уйғурға болған һәддидин зиядә өчмәнлиги нәдин чиқти? Қачанғичә әхләт соруймиз? Яманлиқ уруғини сепишниң хуни қанчә туриду? Униң чоғиға техиму тутуруқ ташлап, пүвдәп бериватқанлар миллий роһ, миллий уюшуш дегән чүшәнчини өзлири күмпәйкүм қиливатқанлиғини сезиватамдекин? Яки «мошундақ пәйтни ғенимәт пайдилинип қалай, буниңдин кейин мундақ пурсәт болмас», дәп ойлишиватамду? Һәқиқитигә кәлсәк, бүгүнки тез әхбарат елиш яки аләмшумуллаштуруш дәвридә бир-биримизни өзара уруштуруп, бир-бириниң көзини чоқушниң, абройиға дәхил йәткүзүшниң, роһий ағриққа гириптар қилишниң йеңи бир дәври башлинип кәтмисекән (илаһим, ундақ болмиғай!) дегән ховуп-әндишиму йоқ әмәс. Немишкә биз яхшилиқни ашурушқа интилмаймиз? Мән бу мәсилә бойичә бираз адәмләр билән сөзлишип көрдүм. Бәзиләр: «Сатқунлуқ билән хаинлиқ ейтилиши керәк, милләт хаинлириниң исим-нәсибиси атилиши тегиш», дәп қәтъий пикир ейтса, йәнә бирлири «Өткәнни қезип, бирәвгә таш атқандин немә утимиз? Шуниң билән биллә, уларниң қандақ қийинчилиқларға дуч кәлгинини, немидин хаталашқанлиғини вә уларни бир-бири билән кимниң тоқунуштуруватқанлиғини қандақ билимиз? Әйнә шундақ хумпәрләрниң кесиридин пүтүнсүрүк милләт зәрдап чәкмәмду», дәп тәшвишлиниду. Яхшилап ойлинидиған болсақ, һәр икки пикирниң җени бардәк. Бирақ биз мошундақ пәйтләрдә тарихта «уюшқақ», дәп нам алған парасәтлик бир милләтниң вәкили сүпитидә бир-биримизни һимайә қилалаймизму? Әгәр уюшқақ һәм парасәтлик милләт дәриҗисигә көтирилсәк, һәммимиз миллий дәриҗидин ойлашни билсәк, бүгүнки күндә овҗ еливатқан нашайин һәрикәтләрни тизгинләшни биләр едуқмекин, дәп ойлайсән бәзидә. 
Һөрмәтлик оқурмән, сиз немә дәйсиз? Сөзүмниң бешида сориғинимни, сөзүмниң ахиридиму йәнә бир мәртә сориғум келиду: Қачанғичә әхләт соруймиз яки «кимниң сәнимигә уссул ойнимақчимиз?» Яманлиқ уруғини сепиш үчүн кимду-бириниң «миллионлири» Сизни қутритиватамду?..
Җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси, шәриқшунас Шаһимәрдан Нурумовниң «Қәлбим садаси» китавидин орун алған «Ялава» мақалисида сатқунлуқ, хаинлиқ тоғрилиқ мундақ дейилгән: «Җинайәттә милләт болмиғандәк, хаинлиқниңму миллити йоқ. Әпсус, сатқунлар һәммә хәлиқтә учрайду. Алла йолидин адашқан айрим накәсләрниң җан беқиш усули. Бу хилдики адәмләр өзи олтарған шахни кесиватқанлиғини һечқачан сәзмигән, шах билән биллә ғулап йәргә чүшкәндиму, сәвәвини билмигән. Җанкөйәрлик билән хиянәтниң, һошиярлиқ билән хаинлиқниң пәрқигә йәтмигән бечариләр улар. Җинайәтниң, каззаплиқниң чоң-кичиги йоқ. Әртә-кәч Алла алдида, қандашлириң, җамаәтчилик алдида, гунаһиң үчүн җавап беридиған күн келиду, чоқум. Мусулман әһлиниң муқәддәс китавиниң 31-сүрисидә данишмән Лоқмән әләйһиссаламниң балисиға ейтқан несиһәтлири баян қилиниду. Әйнә шу сүриниң 16-айитидә: «...Оғлум, сениң йә яхши, йә яман қилған ишиң қанчилик дәриҗидә болмисун, мәйли у териқ уруқчисидәк кичик болсун, бу ишиң қәйәрдә әмәлгә ашурулмисун, у Аллаға аян. Һәрқайси өз иши үчүн җавап бериду» дейилгән. Бу дунияда өзиниң җинайәтлири, шу җүмлидин хәлқигә нисбәтән қилған хаинлиғи үчүн җазасиз қалған инсан йоқ. Әпсуски, айрим пәйтләрдә әшундақ накәсләрниң дәрдини бала-чақиси тартип қалиду».
Шундақ екән, бүгүн биз бир-биримизни кардин чиқиришқа әмәс, әксичә, һимайә қилишқа интилайли. Пурсәттин пайдилинип, бирини иккинчисигә қарши қоюп, иккиүзлүк қилмастин, бир-биримизгә яр-йөләк болайли, қериндашлар!. Униңсизму талантлиқ шаир, мәрһум Һебибулла Юнус өз рубаийлирида язғинидәк:
Әтини арман қип, бүгүндин кәчтуқ,
Сәрраптәк тәләйгә қилтақму әштуқ.
Әтиси қарисақ төрт боп қалармиз,
Кечә вәдиләшкән чағда биз бәштуқ... 
Хулләс, әгәр биз жуқурида кәлтүрүп өткән паскина илләтләрдин еңимизни тазилап, «уюшқақ уйғур» намини мунасип лаяқити, сап вә пак һалити билән әвлатларға өткүзүп бәрмисәк, йоқап кәткән милләтләр қатаридин орун алидиғанлиғимиз ениқ. Буни убдан қияс қилип, чоңқиһурирақ ойланмисақ болмайду. Демәк, бүгүн биз әһмийәтсиз, миллий тәрәққиятимизға путликашаң болидиған йоқилаң нәрсиләргә салҗидәк чаплишивалмай, әвлат тәғдири һәққидә баш қатуруп қойсақ, артуқ болмас. Бу кәлгүсидә, йәни тарих китавиниң йеңи сәһипилирини варақлиғанда, бүгүнкидәк ғәмкин ойлар илкидә қалмаслиғимизға иқбал йәткүзиду.