• Қазақстан тәуелсіздігіне 30 жыл
• 08 Сәуір, 2021

Язғучи вә драматург Әхмәтҗан Һашири: «Һәрбир жил мениң үчүн утуқлуқ болди»

Көрнәклик язғучи, драматург, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән әрбаби, Қазақстан Президенти  стипендиати, хәлиқара «Алаш», «Қорқут Ата» вә уйғур меценатлири тәсис қилған «Илһам» мукапатлириниң лауреати, «Құрмет» ордениниң саһиби, Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Пәхрий граждини Әхмәтҗан Һашири билән болған сөһбитимиздә иҗаткар ахирқи оттуз жилда қолға кәлтүргән утуқлири һәққидә әтраплиқ ейтип бәрди.

Бәхтишат СОПИЕВ,
“Уйғур авази”

– Мустәқиллик жиллири ижадийитиңиздә, умумән, шәхсий һаятиңизда қандақ өзгиришләр йүз бәрди? 
–– Наһайити орунлуқ һәм узақ ойлинип жавап беридиған соал. Мустәқиллик – бу қулаққа әҗайип йеқимлиқ аңлинидиған әзиз сөз. Мустәқил дөләттә һаят кәчүргән инсанлар наһайити бәхитлик. Мениң чүшинишимчә, киндик қениң төкүлгән, сүйини ичип, ненини йәп чоң болған йериң, у сениң Вәтиниң. Шуңлашқа мән гәпни әву жирақтин башлашни тоғра көрүватимән. Қазақстан өз Мустәқиллигини алған жиллири йеза хәлқиниң һаяти қандақ болди? Мошу соал әтрапида дайим ойлинимән. Чүнки мәнму йезидин чиққан аддий бир дехан балиси. 
Язғучи балилиғи һәққидә сөзләп бериведи, униң «Яшиғиним яшиған», «Кәчмәс көңлүм», «Солмас гүл», «Йәргә төкүлгән яш», «Ялғуз ялпуз», «Нур ана» қатарлиқ әсәрлири ядимға чүшти. Биз мошу китапларни оқуп чоң болуведуқ. Иҗаткар өз әсәрлиридә туғулған жутини, хәлиқләр достлуғини, муһәббәт сезимлирини күйләйду. Мәсилән, «Нур ана» повести униң туғулған жути – Чарбағ тоғрилиқ. Бу йеза Байсейиттин 10 чақирим нери орунлишип, у төрт бағниң оттурисида болғачқа, “Чарбағ” атилиду. Улуқ Вәтән урушидин кейин бу йезиниң келәчиги йоқ дәп тепилип, униң адәмлириниң йерими Байсейитқа, йерими Маливайға көчирилиду. Шу вақитта бу йезида Байсихан исимлиқ ана һеч яққа көчмәй ялғуз қалиду. Униң балилири Улуқ Вәтән урушида қаза болиду. Йолдиши уруштин икки путидин айрилип, келип, уму һаяттин өтиду. Ана һәр күни өгүзгә чиқип, жутдашлирини күтиду. Кечиси «жутдашлирим келип қалса, тенәп кәтмисун» дәп чирақ йеқип қояттекән. У өмриниң ахириғичә шу жутта қалиду... Әхмәтҗан Һашири – әйнә шу чарбағлиқ. Язғучи туғулған йезиниң келәчиги болмиғини билән у «Нур ана» повести асасида язған «Чарбағ» пьесиси язғучиға чоң аброй-атақ елип кәлди. Униң бу әсәри түркийтиллиқ хәлиқләр драматургиялири арисида өткән хәлиқара конкурста биринчи орунни егилиди. 
– Чарбағдин көчкинимиз һели көз алдимда, – дәйду Әхмәтҗан ака. –Икки ешәк-һарвуға қазан-қомучимиз билән қиштин қалған турпан кавимизни бастуқ. Дадамниң дутари. Житилип, сүзүлүп кәткән қара кигиз. Уруштин қайтмиған акамниң кийимлири. Дадам, йезида ялғуз қалған аялға: «Байсихан, җүр кәттуқ, биз билән Маливайға» деди. «Яқ, Һашир ака, мән бу йәрдин һеч яққа кәтмәймән» деди у. Кичик болсамму, у аялға мениңму ичим көйди. «Мән келип сизни йоқлап туримән» дедим. Ана хошал болуп кәтти. Һаятимда нурғун әсәрләрни яздим, амма «Нур аниниң» орни бөләкчә. Бу әсәрим әллик йешимда йоруқ көрди. Китавимни Байсихан аниға апирип соға қилдим. Иккимиз олтирип өтмүшни әслидуқ. 1945-жили немис-фашистлири үстидин Ғалибийәт қазанғинимизға хошал болуведуқ. Амма бизниң қутлуқ йеза уруштин кейин һечкимгә керәк болмай қалди. 
1953-жили мән педучилищеда оқуватқанда, муәллимимиз таладин жиғлап кирди: Сталин вапат бопту. Балилар униңға қошулуп жиғлашти. Мән жиғлимидим. Мениң көз алдимға туғулған жутум, Байсихан ана кәлди...
– «Ялғуз ялпуз» сизниң яшлиғиңиз тоғрисида әмәсму?
– (күлүп) Билип туруп сораватқан болушиң мүмкин. Мениң биринчи муһәббитим – Бостангүл тоғрилиқ. У иккимиз педучилищеда биллә оқуған. Бойи егиз келишкән қиз еди. Тәтилгә чиққанда Илидин қолвақ билән өтәттуқ. Бир күни дәрияниң у қетидин Мәшүр исимлиқ бир атлиқ кәлдидә: «Қолвақни күтүп олтирамсиләр, мән силәргә ярдәм қилай» деди. У қизларни атқа миндүрүп, судин өткүзүшкә башлиди. Бостангүлни судин өткүзгән пети өзиниң өйигила елип кетипту. Бу әсәрдә әйнә шу Бостангүлниң кейинки тәғдири тоғрилиқ баян қилиниду.
                                           ***
Әхмәтҗан Һашири 70 — 80-жиллири һазирқи «Уйғур авази», илгәрки «Коммунизм туғи» гезитида ишләйду. Арилиқта Қазақстан Язғучилар иттипақи йенидики Уйғур әдәбияти секциясини башқуриду. 
Мустәқилликниң дәсләпки жиллири язғучи өйдикилирини елип, белини мәккәм бағлап, йезиға, йәни өскән жути Маливайға қарап йол тутиду. Иҗаткарниң йезиға кетишидики биринчи сәвәп: йеңидин тутуш қилған тарихий романи «Идиқутни» йезип түгитиш еди. Иккинчи сәвәп: дехан балиси болғанлиқтин, өзини деханчилиқ саһасида бир синап көрмәкчи болиду. 
– Маливайда муәллим болуп ишлигән һәдәмниң бош турған өйи болидиған, – дәйду язғучи. – Тенимәйла шу өйгә чүштуқ. Барған күндин башлап, иҗадийәт билән шуғулландим. Кечичә олтирип язимән. Әтиси өйниң тирикчилиги. Һәдәңлар сийир сағиду. Мән 13 соток йәргә мевә дәрәқлирини тиктим. Қолум бошиғанда йезини арилап чиқимән. Адәмләр билән һәмсөһбәттә болимән. Уларниң тирикчилиги билән тонушимән. Яшлар шәһәргә қатнаветипту. Нәқ шу пәйттә яйма базарда сода-сетиқ қайниған пәйт еди. Яшанғанлар билән оттура яштикиләр йезида қапту. Уларниң көпчилиги етизда. Бәзидә йезида муңдашқидәк адәм қалмайду. Һәммиси җан беқиш һәләкчилигидә. Болупму бизниң уйғурниң тиришчанлиғиға, ишләмчанлиғиға амрақлиғим кәлди. Һелиму ядимда, колхозниң амбарлирида қалған унларни анилар елип, нан йеқип, шәһәргә апирип сататти. Көпинчә хәлиқ йәргә ишләветипту. Көктат терип, пәрвиш қилип, униму базарға елип чиқиду. Мениңму кәтмән чепиш арминим бар еди. Тәлийимгә шу вақитта Алмута вилайитиниң һакими болған Заманбек Нурқадилов Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң һакими билән йезиларни арилап жүргән екән. Улар Маливайғиму кәлди. Йеза адәмлири болған учришишта мәнму вилайәт рәһбиригә йәргә ишләш оюм барлиғини ейттим. У дәрһал: «Йәр елип ишләп көрүң» деди. 
Шундақ қилип, шәһәрдә туруп, деханчилиқтин сәл жирақлап қалған язғучи 20 гектар йәр елип, «Арзу» дехан егилигини қуриду. Дәсләп соя терийду. Униң һәр гектариға 40 тоннидин һосул алиду. Йезидики он адәмни иш билән тәминләйду. Кейинирәк уни тамака тәргүчиләргә иҗаригә бериветиду.
– «Идиқутниң» тәғдири қандақ болди?
– Бәш йүз бәт йезилған «Идиқут» романимни бәш қетим көчирип, ахири йезип пүтәрдим. Униңға онжил өмрүмни беғишлидим. Кейин бу романим һәққидә язғучилар Бексултан Нуржекеев, Дүкенбай Досжанов, Қалихан Ысқақов, Мухтар Мағауин, Әким Тарази, Иран Ғайып, Марфуға Айтқожа, Қалтай Мухамеджанов, Сайын Муратбеков, режиссер Ялқунҗан Шәмиев, алим Алимҗан Тиливалди, шаир Долқун Ясин өзлириниң иллиқ пикирлирини изһар қилди. 
Һезмәт акиниң бир гепи болидиған: «Һәрбир әсәримни түгәткәндә, талаға жүгрәп чиқип, «Уһ» дәп нәпәс алаттим» дәйдиған. Мән «Идиқутни» аяқлаштурған күни хошаллиғимдин өйдин ялаңғидақ чиқип, уттур етизғила кетиптимән. Етизда ишләватқанлар «немә болди?» десә, көзүмгә яш аптимән. У күни мениң қандақ һаләттә болғинимни пәқәт иҗадийәт адимила яхши чүшиниду. Җисманий күч маңа илһам беғишлиди. Бир алимниң нәқ маңа охшаш мәхсәттә йезиға келип, кейин чидимай кетип қалғинини яхши билимән. Чүнки йезида йәрниң, уруқниң, суниңла гепи. Сениң иҗадийитиң, китап йезиватқиниң һечкимгә керәк әмәс. Һәммә нәрсә пәқәт өзәңгә бағлиқ.
– Әхмәтҗан ака, дәсләпки  әсәриңизни язғиниңиз ядиңиздиму?
 – Уни унтуш мүмкин әмәс. КазГУниң (һазирқи ҚазМУ) филология факультетида оқуватқан пәйтимдә «Ақкөйнәклик аял» намлиқ һекайә яздим. Уни «Коммунизм туғи» гезитиниң редакциясигә елип кәлдим. У вақитта әдәбият бөлүмини атақлиқ язғучи Һезмәт ака Абдуллин башқуратти. У мениң һекайәмни тез оқуп чиқтидә, әтиси йолуқушимни ейтти. Дегән вақтида кәлсәм, у мениң һекайәмниң үстидин ишләп, «қизил-җия» қиливетипту. Оқуп чиқип, «бу мениң һекайәм әмәс» дедим. «Һекайәңниң вақиәлиги, мәзмуни яхши. Йәни «устихини» бар. Амма бәдиийлиги төвәнирәк. Қәлимиңни тохтатмай язивәргин. Келәчигиң бар» деди. Шундақ қилип, һекайәм гезитта йоруқ көрди. Шуниң билән әдәбияттики дәсләпки қәдимим мана мошу һекайә билән башланди.
– Әнди йезиға қайтип келәйли, мустәқилликниң дәсләпки жиллиридики йеза хәлқиниң турмуш-тирикчилигидики қийинчилиқлар тоғрилиқ ейттиңиз... 
– Йезида қийинчилиқлар болди, амма мән адәмләрниң үзидин чүшкүнлүкни байқимидим. Һәммиси қандақту-бир үмүт билән яшатти. Мошундақ бир пәйттә челәкликләргә «Филип Моррис» компанияси ярдәмгә кәлди. Тамака бу тәвәдә илгириму болған, амма у Кеңәш Иттипақи билән  тәңла йоқап кәткәнғу. Жутдашлиримни америкилиқлар ихтисадий боһрандин елип чиқти, дәп ойлаймән. Буни мән өз көзүм билән көрдүм. Мәлидә 7 яштин 70 яшқичә болғанниң һәммиси тамака өстүрүш билән шуғулланди. 
– Немишкә шәһәргә қайтип кәлдиңиз?
– 2003-жили Алмутиға йеңи илһам билән кәлдим. Йәни жуқурида тәкитлигән тарихий романим нәшир қилинди. Униңдин ташқири бирнәччә роман, повесть, һекайиләр йезилди. «Баурчуқ Арт Текин», «Дили зия», «Тәғдир», «Чарбағ». «Идиқут» түрк вә әзәрбәйҗан тиллириға тәрҗимә қилинди. Әзәрбәйҗан Язғучилар иттипақиниң әзаси болдум. Буму мениң үчүн чоң утуқ. Тонулған қәләм саһиплиридин Олжас Сүлейменов билән Мухтар Шаханов әйнә шу иттипақниң әзалири. Башқа тиллардин тәрҗимә қилған әсәрлиримму йетәрлик. Уларниң һәммиси айрим китап болуп бесилип, китапханлар билән үз көрүшти. «Россия — Қазақстан» әдәбий альманахида «Хаман ашлиққа толғанда» вә «Палкөз» һекайилирим бесилди. Шундақла тарихий Вәтинимиз — ШУАРда нәшир қилинидиған «Дуния әдәбияти» намлиқ журналида «Кәчмәс көңлүм» повестим, Қазақстанда нәшир қилинидиған «Жулдыз» журналида қазақ тилида Қазақстан хәлиқ артисти Мурат Әхмәдиев тоғрилиқ «Көркем өнерді көксеген депутат» сәрләвһилик публицистикилиқ мақаләм елан қилинди. «Баурчуқ Арт Текин» романимни нәширдин чиқириш һоқуқини Қазақстан Җумһурийити Һөкүмити сетивалғинида бешим көккә йәткәндәк болди. 
– Сизни қазақниң атақлиқ язғучи-шаирлири билән йеқиндин арилашқан дәп аңлаймиз...
– Һазирму арилишимән. Мәрһум Қалихан Ысқақ тоғрилиқ қанчә ейтсам, азлиқ қилиду. Уни һәтта «өлди» дегүм кәлмәйду. Иккимиз наһайити йеқин өттуқ. Мән Маливайға кәткәндә кәйнимдин издәп кәпту. Өйүмиздә ләңмәндин дәм тартип, уруқ-туққанлирим билән қериндашлардәкла болуп кетиведи. Маливайдин кәткәндин кейинму иккимиз талай қетим келиведуқ. Бир күни у яққа Қалихансиз бардим. Чүнки ағинәм һаяттин өткән еди. Амма бу һәққидә қериндашлирим хәвәрсиз. Һәдәм, адәттикидәк, иккимизни келиватиду, дәп ләңмән етип, күтүп олтирипту. Киришимгила «Қалихан қени?» дәп сориди. «Хошниларниң өйигә кирип кәтти» дедим. Қалихан у яқтики хошнилар билән яхшиди. Һәдәм «ләңмән совуп кетидиған болди» дәп, талаға жүгрәп чиқипму кирди. Ахири һәдәмгә Қалиханниң өлүп кәткинини ейтмай кәткән едим. У шундақ өлүмгә қиймайдиған инсан еди. Достумни дайим сеғинимән...
 Кемел аға Тоқаев биләнму йеқиндин арилаштим. У Қазақстан Язғучилар иттипақида детектив жанри вә һәрбий вәтәнпәрвәрлик секциясини башқурди. Ағаниң уйғурларға болған көзқариши наһайити сәмимий еди. Уму бизниң өйдә меһманда болған. Мән униң «Соңғы соққы» китавини оқуғанлиғимни ейтип бәрдим. «Сиз шу китавиңизда Дутовни өлтүргән Махмут Ғоҗамияров» дәп йезипсиз» дедим. «Бу һәқиқәт. Тарихни бурмилашқа болмайду, мошуни ядиңда мәккәм сақла!» дегән еди язғучи. 
 – Әхмәтжан ака, сизниң драматургия саһасидиму үнүмлүк әмгәк қиливатқиниңизни яхши билимиз...
 – Мениң бу саһаға келишим, қазақ, рус, корей театрлириниң сәһнилиридики спектакльларни тамашә қилиштин башланди. Бир күни Уйғур театриға «Өлмәс болуп туғулғанлар» пьесисини елип кәлдим. Бәдиий кеңәш әзалири бу пьеса һәққидә һәртүрлүк пикирләрни ейтишти. Уларниң дегиничә түзәп елип кәлсәм, йәнә яқтурмайду. Ахири бир күни пьеса йезилған қәғәзни қолумға алдимдә, ишик тәрәпкә қарап маңдим. Ишик түвидә олтарған Қазақстанниң хизмәт көрсәткән артисти Ризвангүл Тохтанова мени тохтитип, «йәнә бир қетим муһакимидини өткүзәйли» деди. Шундақ қилип, 1973-жили мәзкүр пьесини Қазақстан хәлиқ артисти Б.Омаров сәһниләштүрди. Мана шуниңдин кейин һәрхил жилларда «Муқамчилар», «Дехан», «Идиқут», «Баурчуқ Арт Текин», «Астана», «Чарбағ» пьесилирини яздим. «Он икки муқамниң» Рак, Чаббаят, Мушавирәк, Пәнҗигаһ, Өзһал муқамлирини үстидә ишләватимән. Буларниң көпчилиги тамашибинлар билән үз көрүшти. Һелиму иҗат қиливатимән. Әву бир жили Қазақстанниң Тунҗа Президенти — Елбасы Нурсултан Әбишоғли Назарбаев (сүрәттә) бир топ зиялиларниң бешини қошуп, иҗаткарлар тоғрилиқ наһайити яхши пикирләрни ейтти. «Уйғур әдәбиятиму чоң әдәбият, униму жуқури пәллиләргә көтиришиңлар керәк» деди маңа қарита. Мустәқил елимиз, хәлиқләр достлуғи һәққидиму көңүлдики гәпләр болди. Өз новитидә маңиму сөз берилди. Қазақстандики йүздин ошуқ милләтниң бешини қошуватқан Милләт Лидериға өзәмниң миннәтдарлиғини изһар қилдим. Иҗаткарларниң һәрбир күнни ғенимәт пайдилиниватқинини ейттим. Һәқиқәтәнму шундақ. Ахирқи оттуз жилниң һәрбир күни мениң үчүнму утуқлуқ болди.