• Романдин парчә
• 10 Маусым, 2021

Ойғанған зимин

Йеқинда тиҗарәтчи һәм меценат Долқунтай Абдулхелилниң һамийлиғида «Intizar» нәшриятидин истедатлиқ әдип Абдуреһим Өткүрниң «Ойғанған зимин» намлиқ романиниң биринчи томи кирилл йезиғида нәширдин чиқти. Төвәндә гезитханлар диққитигә әйнә шу әсәрдин үзүндә һавалә қиливатимиз.

Абдуреһим Өткүр

Тоққузинчи бап
Қәбирстанлиқтики паҗиә

Мән өлсәм, өлүгимни тағда қоюңлар,
Тағ йоли жирақ кәлсә, бағда қоюңлар.
Үзүмни қиблә саян ачип қоюңлар,
Бешимға бир дәстә гүл санчип қоюңлар.
Қумул хәлиқ қошиғи.
Қия тағ етигидики бир парчә түзләңликтә таш-топа вә кесәктин қопурулған чоң-кичик қәбирләр қәд көтирип туратти. Бәзи қәбирләрниң бешиға қотаз қуйруғидин туғлар қадалған, бәзилириниң үстигә қош қар яки архарларниң баш сүйәклири қоюлған. Бу нәрсиләр қәбирстанни қанчә сүрлүк қилип көрсәтсә, мәйин тағ шамаллири билән димаққа урулуп туридиған явайи гияларниң хуш пурақлири көңүлгә шунчә һөзүр берәтти. Шу қәбирстанлиқниң әң четидики бир қәбир тописиниң йеңилиғи вә әтрапиға қопурулған чүнчисиниң чирайлиқлиғи билән көзгә ташлинип туратти. Бу мәңлик Ниязниң қәбри еди.
Җамаәт намаз җүмәгә алдиришип кетиватқанда, ақ кигиз қалпиғини көзигичә чөкүрүп, өзигә узун келип қалған әстәрлик қара тонниң пәшлирини белигә қистурувалған чирайлиқ бир бала алдираш келип, шу қәбрә алдида тохтиди вә түрлүк-түмән тағ чечәклиридин түзүлгән бир гүлдәстини қәбрә бешиға аста санчип қоюп, өзи жүкүнүп олтарди. Униң қизилгүлниң тикинидәк қайрилма кирпиклиридә шәбнәм данчилиридәк яш тамчилири пақирап туратти. У санчип қойған гүлдәстә болса, қуяш нурида җилвилинип, гаһ баһар ямғуридин кейин булутлар арисидин ялтирап чиққан Һасан- Һүсәнгә, гаһ өзини аптапқа селиватқан тавузниң пәрлиригә охшишип кетәтти. Бала қәбирдин бир сиқим топини елип, уни аста үз-көзигә сүртти вә үзини қәбиргә йеқип көз яш қилишқа башлиди.
Бирдинла арқа тәрәптин аяқ тивиши аңлинип қалди. Бала чөчүп орнидин қопти. Кирлишип кәткән мата көйнигиниң яқиси житиқ, ялаңбаш бир бовай ялиңач қиличқа тайинип, дәлдәңшип кәлмәктә еди. Бала бир қарапла уни тонувалди. Бу мәңлик Ниязниң дадиси Сопи мәргән еди. У балиға йеқин келип яшаңғирап турған көзлири билән бирдәм қарап турдидә, қиличини ташлап, «Вай, җеним қизим, бу өзлә екәнләғу, немә дәп оғулчә ясинивалдила» дәп уни бағриға бесип, үн селип жиғлашқа башлиди.
Бу бала Айниса қиз еди, уму Сопи мәргәнгә қошулуп, өксүп-өксүп жиғлашқа башлиди. Сопи мәргән жиғисини тохтитип, бирдинла шундақ қаттиқ вә ғәлити қияпәттә күлүшкә башлидики, Айниса қиз қорқуп кетип, бир қәдәм арқиға даҗиди вә униңға һәйранлиқ билән қарап, немә дейишини билмәй қалди. Бовай һаман күләтти, күлә-күлә өзини мәңлик Ниязниң қәбриси үстигә ташлап, һәм жиғлатти, һәм күләтти. Айниса қиз шу чағдила бовайниң әқил-һошини йоқитип қойғанлиғини сезип қалди вә уни өйгә елип кетиш нийитидә болса керәк, қолтуғидин йөләп турғузмақчи болди. Бовай қизға қарап: «Қичқарсила балам, өзлә қичқарсила у ойғиниду, һә, бопту, иза тартсила мән қичқирай» дедидә, қәбрини аста уруп туруп мундақ деди:
– Мәңлик, Мәңлик, қоп балам, ухлаверәмсән? Айниса қиз кәлди. Сени қичқарғили кәлди. Чаққан қоп, бу йәрдә дорғамму йоқ, молламму йоқ, некаһиңларни өзәм оқуп қойимән, қадир Худа билән Муһәммәд Мустапа гува. Дорғам бизни «гадай» дегән билән, Айниса қиз «гадай» демәйду, шундақму, қизим? Айниса қиз бовайниң растинла айнип қалғанлиғиға гумани қалмастин, көзлиридин тарам-тарам яш аққузуп туруп: «Җүрсилә, бу йәрдин кетәйли» деди вә уни пүтүн күчи билән йөләп турғузмақчи болди. Бирақ бовай йәнә бирдинла қақаһлап күлүп, өзи орнидин дәс қопти вә аяқ астида ятқан қилични қолиға елип мундақ деди:
– Һә, өзләму дорғамларниң гепини аңлап қалдиламу? Ваңлиқ тирилсә, силәр йәнә ширә чоруқ билән қалисиләр дәмдила? Улар ваңлиқни тирилдүрәлмәйду, мән Шамәхсутниң әрваһини чепип, тохсән парчә қиливетимән!
Бовай шу гәпләрни қиливетип, қилични аллиқаяқларға тәңләп шилтишқа башлиди. Айниса қиз қорққинидин титирәп кәтти. Дәл шу чағда, җүмә намизидин янған җамаәт (уларниң арисида Ғоҗинияз һаҗиниң жигитлириму бар еди) тупрақ бешини йоқлап өтүш үчүн қәбирстанлиққа келивататти. Айниса қиз уларни көрүп, бу йәрдин кетишкә алдириди. Бовай уларни көрүши билән техиму қайнап, созуп-созуп вақирашқа башлиди:
– Келиңлар, чаққан келип... Көрүңлар. Мән Шамәхсутни... Тохсән... парчә... қиливәттим... У әнди тирилмәйду... Һа-һа-һа...
Һечким Сопи мәргәнни мундақ қияпәттә көрмигән вә униң ундақ қаттиқ вақирап гәп қилғинини аңлимиған еди. Шуңа җамаәт һәйран қелишип, униң алдиға жүгрәшти. Һәммидин бурун Ғоҗинияз һаҗи униң алдиға келип, «Немә болдила, Сопи ака?» деди вә униң қолидин қилични еливалмақчи болди.
– Бу қиличқа есилма, – деди Сопи мәргән қапиғини селип. – Бу Төмүр акамдин қалған қилич. Бу Шамәхсут билән Чийән даринниң бешиға тәккән қилич. Бу қилични Мәңликму туталмай ухлап қалди. Әнди буни силәр немә қилисиләр?
Абдинияз мирап йеқин келип: 
– Сопи ака, йочунла болуп қапсән, өйгә берип арам алсила, – деди.
Сопи мәргән қақаһлап күлди вә мундақ деди: «Һәй, Абдинияз, сән... Сән Шамәхсутниң үч беги, мән йочун болуп қалмидим, сән йочун болуп қапсән, қара чапан кийивапсәнғу? Шамәхсутқа қарилиқ тутуватамсән? Униң әрваһини тохсән парчә қиливәттим. Әнди тирилмәйду. Һа-һа-һа...».
– Ундақ болмиғур гәпләрни қилма, Сопи ака! – деди Абдинияз мирап, – өзәң сақтәк қилисәнғу, түзүк гәп қилсила! Мәңлик балимиз үчүн һәммимиз қайғурдуқ, қандақ қилимиз, Алланиң ирадиси шу екән.
– Яқ, Мәңлик бала үчүн қайғурмаңлар, – деди Сопи мәргән, – у өлмиди, у тирилиду. Аммазә, Шамәхсут тирилмәйду. Уни ким тирилдүримән десә, бу қилич, һә, мошу қилич шуниң бешиға тегиду. Аңлидиңларму?
Топ ичидики ғудур-ғудур гәпләр башланди. Кимду-бири «Сопи мәргән тоғра дәйду» деди. Арқидинла «Тоғра! Тоғра!», «Ваңлар қуруп кәтсун!», «Бизгә ваңниң кериги йоқ!» дегән авазлар яңрап кәтти.
Қоюқ қоруқлар билән қапланған пешаниси аптапта көйүп қаридап кәткән бир қатмал дехан көтирәңгү аваз билән Абдинияз мирапқа мундақ деди:
– Сопи мәргәнни айнип қапту дәватамду, айнип қалсиму қалғанду, говал, бала дәрди яман, дуниялиқта тикәндәк бир тал балисиниң дәрдини қандақ унтуғай?! Аммазә униң немиләрни дәватқинини аңлидиңларму? У Мәңлик балидин айрилип қалғиниға бир һәссә қайғурса, ваңлиқни тирилдүримиз дегиниңларға оғиси қайнап, өти йерилай дәватиду. Ваңлиқни орниға кәлтүримиз дегиниңларға бизму рази әмәс, бизни «Төмүр чарва» билән «Тархан җасақлиқниң» дәрдини йәнә тартқай дәмсиләр? Ойлап иш қилишсила!
«Тоғра! Тоғра!» дегән авазлар яңриди. Абдинияз мирап ялт қилип Садиқ қормалға қариди. 
– Тоғра, гепиңлар тоғра! – деди Ғоҗинияз һаҗи қошумисини түрүп, – Шамәхсут өлди. У һәргиз тирилмәйду. Нәзәр дегән әпийүнкәш Үрүмчидә, у әнди Қумулға келәлмәйду. Һөкүмәтму уни әвәтмәйду.
– Нәзәрниң оғли Бәширчу, у техи һаят, – деди кимду-бири һаҗиниң сөзини бөлүп.
– Тоғра, Бәшир техи һаят, – деди һаҗи. – Амма у һарақкәш бизниң ишимизға қол тиқалмайду.
– Һа-һа-һа! – күлди Сопи мәргән. 
Андин худди сақ кишидәк гәпкә киришти:
– Қол тиқалмиған билән пул тиқидекәнғу, силәр униң пули билән немә иш қилмақчи? Гәнсудин Маҗуңйиңни әкәлмәкчиму, һәй, һаҗи Төмүр акамға Қуръан тутуп берип, уни қилтаққа дәссәткән һелиқи Ли даринни унтуп қалдиңму?
– Йоқ, унтумидим ака, у ломодини қандақ унтуғили болсун! – деди һаҗи кәскин гәп қилип. – Амма һазирқи әһвал униңға охшашмайду. У чағда ваң-ғоҗилар билән Яң җаңҗуң бир еди. Туңганларниң чоңлириму Яң җаңҗуң тәрәпкә өтүп кәткән. Һазир йеңи җаңҗуңниң қамчиси ваң-ғоҗиларниңму, туңган қериндашларниңму бешиға тәгди. Һазир һәммисиниң үмүти – черикләрниң зулумидин қутулуш! Ваңлиқ орниға кәлсун дегән сөз – черикләрни қоғлаветип, жутни өзимиз сораймиз дегән болиду. Кимдә ким «Шамәхсутниң орниға ваң болимән» дәйдиған болса, һәммидин бурун мән униңға оқ атимән.
– Ординиң чарвилири билән терилғу йәрлирини қандақ қилисиләр? – дәп сориди һелиқи қатмал дехан һаҗиға тикилип туруп.
Һаҗи бу соалға немә дәп җавап беришини билмигәндәк ойлинип қалди. Андин қолини қаттиқ шилтип мундақ деди:
– Агал мону йәр жутқур залим һөкүмәттин қутулайлиқчу, кейин бир гәп болур. Амма қандақла болса, залим һөкүмәтниң боюнтуруғидин қутулуп, бәг-ғоҗиларниң нохтисиға тутулидиған иш болмайду.
– Һаҗи, бу гәплири растму? – деди Сопи мәргән. Худди роһий һалитидә һечбир өзгириш болмиған кишидәк униңға диққәт билән қарап.
Шуңғичә гәп қилишқа пурсәт тапалмай турған Сали дорға Сопи мәргәнгә йеқинирақ келип: «Һаҗиға ишәнсилә, бизгиму ишәнсилә Сопи ака» деди:
Сопи мәргән әтраптики адәмләр топиға тәкши қарап чиқти: йүзлигән көзләр униң ағзиға тәлмүрүп турғандәк көрүнәтти. У қолидики қилични тоғрисиға тутуп туруп, мундақ деди:
– Мошу қилич һөрмити үчүн һаҗиға, һим, Сали дорғиғиму ишинәй-ишинәй. Амма билип қойсила бу Төмүр акамдин қалған қилич, мана қарисила, униң дәстисидә Төмүр хәлпиниң бүркүт чаңгилидәк қаттиқ бармақлириниң изи бар. Мән бу қилични Мәңликкә бәргәндим, у оғул бала еди, бу қилични датлаштурмай туталатти. Бир җадигәр униңға дора беривәткән охшайду. У беһош ухлап қалди, әнди бу қилични дат бастурмай туталайдиған әр барму?
«Бар! Мана мән!», «Мәнму бар!», «Мәнму!», «Һәммимиз бар!» дегән авазлар яңрап, он нәччә жигит топниң алдиға өтти.
– Сопи ака, – деди улардин төрт часа кәлгән қизил үзлүк бир жигит, – рәмәтлик мәңлик Нияз инимниң орнида мана мән бар, бу қилич мениң қолумда туруп датлишип қалидиған болса, Төмүр хәлпә билән мәңлик Ниязниң қизил тирниғи қиямәт күни мениң яқамда болсун.
Бу Ғоҗинияз һаҗиниң җәңчилиридин Мирул исимлиқ жигит еди. У гәп қиливатқанда көкүчирәк көзлири ихтиярсиз яшқа толди. Униң авазиму титиригәндәк чиқатти.
– Атаңға рәхмәт, Мирул! Бу қилични тутушқа сән мунасип! – деди һаҗим көзлиригә яш елип.
Сопи мәргән: «Һаҗим ишәнгән жигиткә мәнму ишинимән, тут, балам» дәп қилични Мирулниң қолиға тутқузди вә өзи һәммисигә қарап: «Хош, туққанлар!» дедидә, наһайити һалсизланған һалда мәңлик Ниязниң қәбриси тәрәпкә дәлдәңлишип кетип берип, «гүпла» қилип оңдисиға жиқилди. Ғоҗинияз һаҗи билән Сали дорға дәрһал келип уни йөлиди. Бирақ униң яшаңғирап турған көзлири жумулуп кетивататти. Шешидәк сүзүк асмандики яз қуяшниң алтун нурлири униң қоруқ бесип кәткән үзидә җилвилинип туратти, мәйин тағ шамаллири униң күмүчтәк ялтирақ узун сақилини аста йәлпүп өтмәктә еди.
– Сопи ака! Сопи ака! Немә болдила?! Көзлирини ачсила, биз, – деди Ғоҗинияз һаҗи униң пешанисини силап туруп.
Бовай техичила җим ятатти. Сали дорға жигитләрни уни көтиришкә буйриди. Жигитләр мечиттин мәйит жуйидиған тахтини әкелип, Сопи мәргәнни Сали дорғиниң өйи тәрәпкә көтирип маңди.
Һәммисиниң арқисида кетиватқан Абдинияз мирап йенидики Садиқ қормалға аста пичирлиди:
– Бу хәқниң пәйлини көрдиләму? Ғоҗинияз бар йәрдә әтә-өгүн бизгә гәп тәгмәйдиған охшайду.
– Маҗуңйиңни чаққанирақ чиллап кәлмисәк болмиди! – деди Садиқ қормалму Абдиниязниң қулиғиға пичирлап...

Онинчи бап
Сатқун...
Бу адәм сатти өз сәпдишини,
Сатти өз йолдишини.
Сатти алтун легәнгә селип,
Сәпдишиниң қанлиқ кесик бешини.
Назим Һекмәт.
1
Қәбирстанлиқтики паҗиәдин кейин бирәр һәптә өткәндә шәһәр йолидики биринчи өткәлдә қаравуллуқта турған жигитләр Сали дорғиниң өйигә икки меһман башлап кәлди. Уларниң бири, хуш пичим, қара сақал-бурути өзигә бәкму ярашқан, қизил үзлүк, тағлиқларға нисбәтән наһайити пузур кийингән әллик яшлар чамисидики бир адәм еди. У мингән чилан торуқниң егәр-җабдуқлириму адәттики пухраларда кам учратти. Иккинчиси, оруқ қирчаңғуға мингән, хизмәтчи кийимни кийгән аддий жигит еди. Бу меһманлар Сали дорғиниң дәрвазиси алдида тохтап, аттин чүшүши билән ушшақ балилар уларниң чөрисигә олишивелип, пичирлишишқа башлиди:
– Мону адәм бәгләрдин охшайду, өтүгини қара, әйнәктәк пақирайдекән. 
– Қара, қара, қамчисиниң сепигә қара, белиқниң көзидәк пақираватқан немә у?
– Һой, калва, шуниму билмәмсән? Ағча хенимларниң бөкигә қадайдиған чинташ1 дегән немә шу.
– Шу арида Сали дорға билән Қасим палван һойлидин чиқип, меһманларни қарши алди, улар көрүшүватқанда, йәнә бир бала йенидики һәмрайиға пичирлиди:
– Көрдүңларму? Қолида үзүкму бар екән техи.
– Әрләрму үзүк салидекән һә?!
– Бәг-ғоҗилар билән содигәр байлар шундақ қилиду, сениң апаңға охшаш...
– Аста гәп қил, аңлап қалмисун.
Балилар гепини қиливатқан бу адәм он икки тағниң бири болған Идир дегән жутниң сабиқ дорғиси Абдуреһим дорға еди. У яш вақтида «Төмүр хәлпә йеғилиғиға» қатнашқан. Әмәлиятта, қозғилаңчиларниң ичидә туруп Шамәхсутқа хизмәт қилғанлиқтин, қозғилаң бесиқтурулғандин кейин дорғилиқ мәнсивигә еришкән. Һөкүмәт тәрәп униңға пәйҗаңлиқ (оттуз беши) әмилини бәргән. Бирақ 1930-жили әтиязда Шамәхсут өлгәндин кейин Җиң Шурин һөкүмити ваңлиқни әмәлдин қалдуруш сәяситини җиддий жүргүзүшкә башлиғанда Абдуреһим дорға ваңлиқни һимайә қилғучи бәг-ғоҗиларниң сепигә қошулиду. Һәтта паал сүръәттә мәхпий һәрикәт башлайду. Буни Йолвас сезип қелип, Лю сиҗаңға чеқип қойиду. Лю сиҗаң униң мәшһур Сулайманбәгниң оғли екәнлигини нәзәргә елип, еғир җаза беришкә җүръәт қилалмай, уни Пичанға сүргүн қилиду. Абдуреһим дорға Пичандин Лю сиҗаңға товвинамиләр йезип, хизмәт көрситиш пурситини беришни тәләп қилиду вә очуқтин-очуқ мундақ дәп язиду: «Аңлисам, он икки тағ қозғилип кетипту. Отни от билән өчирәлмәйсиз. Чәнтуниң тилини чәнту уқиду, тағчиниң мүҗәзини тағчи билиду. Маңа пурсәт бәрсиңиз, тағчиларниң чоңлирини икки еғиз гәп биләнла алдиңизға әкелип беримән».
Лю сиҗаң қозғилаңчиларни нә күч, нә пул билән баш әгдүрәлмәй бешиниң ичиму, тешиму қетип турған күнләрниң биридә Абдуреһим дорғиниң әшу гәплирини есиға елип, уни дәрһал Қумулға чақиртти вә униң алдиға нәччә миң сәр пулни қоюп: «Қени, әмсә, һүнириңизни бир көрсәтмәмсиз?!» деди вә һазирқи күндә Абдинияз мирап, Ғоҗинияз һаҗи қатарлиқ тағлиқлар башлиқлириниң Шопулда, йәни Сали дорғиниң қешида екәнлигини ейтти. Шуниң билән Абдуреһим дорға өзиниң «һүнирини» көрситиш үчүн, бүгүн бу йәргә кәлгән еди. Бирақ өйгә кирә-кирмәйла Сали дорғидин Абдинияз мирапниң Аратүрүккә, Ғоҗинияз һаҗиниң Шарлар теғи тәрипигә кәткәнлигини аңлап, «Абла, кечикип қаптимән» дәп ойлидидә, андин «Хәйир, агал мону сериқ сақал тәрсани (Сали дорғини демәкчи) әйвәшкә кәлтүрсәмму чоң гәп» дегән хиял билән Шопулда бир-икки күн турмақчи болди вә чай ичишип олтирип, өзини мәңлик Ниязниң вақитсиз қазаға учриғанлиғи мунасивити билән һал сорап чиққан киши қилип көрситип, бирмунчә гәпләрни қилғач, «Дорғам мақул көрсә, агал Сопи мәргәнни йоқлап кәлсәк, андин тупрақ бешиға чиқип, мәрһум мәңлик балиниң бешиға қуръан оқуп қайтсақ» деди. Сали дорға бу тәклипкә қошулди вә уни Сопи мәргәнниң қешиға башлап кирди. Сопи мәргән һелиму бетап һалда Сали дорғиниң һойлисидики бир өйдә ятатти. Абдуреһим дорға қуръан патиһәси қилип, һал-әһвал сориди. Бирақ Сопи мәргәнниң униңға җавап бәргидәк һали йоқ еди. Шуниңдин кейин, Абдуреһим дорға униң қешидин чиқип, Сали дорға билән Қасим палванниң һәмралиғида һелиқи қәбирстанлиққа кәлди вә әрваларға, болупму мәңлик Ниязниң роһиға атап шундақ муңлуқ қираәт қилдики, Сали дорға билән Қасим палванлар ихтиярсиз көзлиригә яш алди.
– Тохсун пугән дегән мунапиқниң һаҗиға қәст қилишида Йолвас тазниң қоли бар дәп ойлаймән, – деди Абдуреһим дорға қәбирстанлиқтин қайтип келиветип, – илаһим, у тазму яхши күн көрмәс, орини ким колиса өзи чүшүр, шундақ әмәсму?
– Йолвасчу, у немә қилип жүриду? – сориди Сали дорға.
– Немә қилмақчиди, Лю сиҗаңниң қолтуғиға киривелип, Қумулға патмай жүриду. Униң мәнсиви йәнә өсидиған охшайду. Әнди биз, қумуллуқлар, дадисиниң тайини йоқ әшундақ бир чиркинниң қолиға қалидиған охшаймиз. Әслидә Қумулни сорашқа өзләдәк әрләр лайиқ еди. У шу гәпләрни қиливетип, йәр астидин Сали дорғ-ниң чирайиға қарап қойди. Сали дорға униң гепигә писәң қилмай, бир хилда қәдәм ташлап кетиветип, мундақ деди:
– Вай, дорғам, алиқанчилик келидиған Шопулни соралмай, әлниң бешиға шунчә дишварчилиқларни кәлтүргән мәндәк адәм Қумулни сорашқа қандақ лайиқ болай!
– Бу немә дегәнлири, Җаң җисаниң әдивини бәргәнлиридин кейин өзләни билмәйдиған киши қалмиди, – деди Абдуреһим дорға, андин чирайиға сахта күлкә жүгәртип, сөзини давамлаштурди:
– Достлар турмақ дүшмәнләрму өзләгә қайил қапту. У күни Лю сиҗаң мәндин Сали дорғини тонамсиз дәп сориди, тонумайчу десәм, Қумулда униңчилик әр йоқ екән, бу малли-матаңлар бесилса, он икки тағни Сали дорға сориса болғидәк деди. Әқиллик киши кәлгән амәтни нери тур дәп иштиривәтмәйду, дорғам!
– Йоқсу, мән он икки тағни сорашқиму һерис әмәсмән, әл-жут җәвир-зулум көрмәй, арамхуда өтәлисила маңа шу йетиду.
– Һә, бәлли, – дәп чирайлиқ чишлирини көрситип күлди Абдуреһим дорға. Әл-жутниң җәвир-зулум көрмәслиги үчүн өзләдәк әрләр керәк.
– Дорғам, – деди Сали дорға қапиғини селип, – бу гәпләрни қойсила, өзлә Пичандин қандақ қилип йенип кәлдила, Лю сиҗаң өзләни Пичанға палиған әмәсму? Шуни десиләчу?
– Мана, мана, әнди гәпниң қизиғини аңлайдиған болдила, – деди Абдуреһим дорға һаяҗанлинип, Лю сиҗаң мени қичқартип келип мундақ деди: «Биз сизни кәчүрүм қилдуқ, бурунқидәк дорға болисиз. Сали дорға билән Абдинияз башлиқ һәммә қозғилаңчиларниму кәчүрүм қилимиз. Нәччә гаһтин әлниң дәрдигә йәтмәптимиз. Қумулға ваң қойғили болмайду, жутни силәргә охшаш пухралардин чиққан йәрлик мөтивәрләр сориса болғидәк. Сиз берип Сали дорғиларға ейтиң, һөкүмәт билән ярашса, он икки тағни шуларниң өзи сорайду, қурални тапшурсила, биз һечқандақ ишқа арилашмаймиз».
– Һә, өзләзә бизни әл болушқа дәгәт2 қилғили кәптиладә, – деди Сали дорға авазини көтирип, – мундақ дәйдиған болсила һазирла бу йәрдин кәтсилә... – Кайимисила, дорғам, – деди Абдуреһим дорға ялвурған аһаңда, – мән ундақ ишқа кәлмидим, байила ейттимғу, Тохсун пугәнниң қарайүзлүк қилғинини аңлап, һәрқайсилиридин көңүл сориғили кәлдим. Мениңму нийитим һәрқайсилириға охшаш, һәммимиз бир сәпдаш, болмиса Лю сиҗаң мени Пичаңға паламду?
– Биз билән сәпдаш болсила, қоллириға қурал елип, җәңгә кирсилә! – деди Қасим палван униңға қаримай туруп.
– Лазим болса, қуралниму аливеримән, палган. Мән қолумға хенә йеқивалғиним йоқ, – деди Абдуреһим дорға өзини сипайә тутушқа тиришип, – бултула қолға қурал елип қозғилайли дегән Абдуреһим мән шу. Йолвас дегән таз чеқимчилиқ қилмиған болса, шу чағдила ишни башлаветәттуқ. Әнди бара-бара қан төкмәйму мәхсәткә йәткили болидекән дегән хиялға келип қалдим. Һелиму һәрқайсилири немә десилә яқ демәймән. Сали дорға бир немә дейишкә тәмшиливатқанда, чарлаш қисимидики жигитләрдин иккиси алдиға келип тохтиди. Аттин сәкрәп чүшүп, Шиңшиңшия тәрәптин һарвуға қурал-ярақ басқан черикләрниң Қумул тәрәпкә маңғанлиғини хәвәр қилди.
– Һарвуларда қанчилик черик бар екән? – сориди Қасим палван.
– Һәрбир һарвуда үч-төрттин черик барлиғини көрдуқ.
– Худа берипту, – деди Қасим палван хошал болуп, – мән һазирла йолға чиқай, қандақ дәйдила дорғам?
– Сали дорға сәл ойлинивелип: «Буғу убдан олҗа екән, һәр һалдазә, еһтият билән иш қилурла. Җиқирақ адәм елишивалсила», деди. Қасим палван шу ахшими яхши атларға мингән үч жигит билән жүрүп кәтти. Абдуреһим дорға у ян өрүлүп, бу ян өрүлүп, кечичә ухлалмиди. «Қандақ қилиш керәк?» ойлатти у, – бу сериқ сақал тәрса асан гәп йәйдиғандәк әмәс. Буниңға қариғанда Абдиниязни индәккә кәлтүрмәк оңайирақ. Он икки таққа баш болисән десәм, һә шундақ, әмәл-мәнсәпкә ким амрақ әмәс, у Ғоҗинияздин қизғинип болсиму, мақул дәп ташлайду. Амма униң қешиға беришқа вақит керәк. Әву узун сақал Қасим палганниң он һарву ярақни елишқа кетиватқинини билип туруп, бу судин қуруқ қалсам болмас! Әтики қуйруқтин бүгүнки өпкә әвзәл әмәсму, авал бу пурсәтни ғенимәт билишим керәк».
У әшундақ хияллар билән таңни атқузуп, әтигәнлик чай вақтида «Хош, дорғам, мәнму шәһәргә янай» дәп Сали дорғидин рухсәт сориди вә Сали дорғиниң «Бир-икки күн туруп кәтсилә» дегинигә унимай, дәрһал йолға чиқти. У кетип қалғандин кейин, Сали дорға бир немидин әнсиригәндәк болуп, дәрһал он бәш жигитни Қасим палванларға ярдәмгә маңғузди.

2
Қасим палванлар Шиңшиңшия йолида икки күн из қоғлап жүрүп, үчинчи күни әтигәндә шәһәрниң тәхминән жигирмә бәш километр шәрқий-җәнубидики “Қармуқчи” дегән йәрдә һелиқи һарвуларниң қарисини көрүп қалди. Черикләр шималий тәрипи жулғунлуқ қум барханлири, җәнубий тәрипи шортаңлиқ сазлиқ билән қапланған бир харабә дөң алдидики ойманлиқта ат-һарвулирини қетишивататти. Бирдинла қум барханлири арисидин милтиқ авазлири аңлинип қалди. Черикләр өзини оңшап болғичә оқ ямғурида қалди. Улар һодуқуп кетип, кимгә қаритип етишни биләлмәй, қарисиға оқ чиқиратти. Бәзилири ат елип қечип өрүлүп чүшкән һарвуларниң астида қалди. Алақзадә болуп қачқанлириға техиму асан оқ тегәтти. Шундақ қилип, йерим саатқа йетәр-йәтмигән вақит ичидә оттуздин артуқ черик җенидин җуда болди, уларниң арисида яридарларму бар еди.
Күн нәйзә бойи көтирилгәндә қанға боялған бу ойманлиқ җим-җит болуп қалди. Икки жигит қачқан ат-улақларни тутуп келип, ғенимәт елинған қуралларни жиғиштурди. Йәнә бир жигит Қасим палван билән җәсәтләрни арилап, милтиқларни жиғип жүргәндә, йенигирәк ярилинип ятқан бир черик қолидики мавзерниң тәпкисини бесивәтти. Арқа-арқидин етилған бәш тал оқ у жигитни жиқитти. Қасим палван ғәзәплинип һечқайсисини тирик қоймаслиқ үчүн җәсәтләр арисидин яридарни ахтуруп жүргәндә шәһәр тәрәптин йүздәк черик ат чаптуруп кәлди. Бирдәмлик қаттиқ етишвазлиқтин кейин, жигирмидәк черик аттин ғулап чүшти. Қасим палванму өзиниң икки жигити билән қаза тапти3.
– Оғриларниң каллисини кесип елиңлар! – дәп вақириди черикләрниң башлиғи қолидики қилични шилтип туруп. Бир черик оңдисиға созулуп ятқан Қасим палганниң мәйдисигә дәссигән һалда, узун сақилини тартип туруп бешини шарт қилип кесивалди. Жигитләрниң бириниң баш сүйиги титилип кәткәнликтин, қалған иккисиниң беши кесивелинди вә шуниңдин кейин, черикләр шәһәр тәрәпкә раван болди. Сали дорға тәрәптин ярдәмгә әвәтилгән һелиқи он бәш жигит Қасим палванларни һеч йәрдин тапалмай жүргәндә, тап йәйдиған учарлиқларниң байиқи ойманлиқ үстидә әнсизлик билән қақилдап жүргәнлигини көрүп қелиштидә, дәрһал шу йәргә ат селишти. Аһ, немә дегән дәһшәтлик мәнзирә!.. Топ-топ салар, қарға-қузғун, сеғизғанлар чала көмүлүп қалған черикләрниң көзлирини чоқуп, үчәй-беғирлирини чугуп, тәрәп-тәрәпләрдә сөришип жүрәтти. Бәзилири «олҗа» талишип, бир-бирини чоқатти. Шу арида жигитләрниң бири көмүлмәстин ташлап қоюлған икки җәсәтниң путидики чоруғини көрүп қалди вә уларни кийим-кечәклиридин тонуп һәмралирини чақирди. Издәш нәтиҗисидә Қасим палван билән йәнә бир жигитниңму башсиз җәсиди тепилди. Жигитләр жиға-зерә билән бу җәсәтләрни бир түп қери жулғунниң түвигә қатар қилип көмүп қоюшти.
Теч жилларда Шинҗаң билән ички өлкиләр оттурисида тинимсиз қатнап туридиған сода карванлири үчүн муһим өтәң болған бу ойманлиқ әнди бир қәбирстанлиққа, тоғриси қан пурап туридиған қушханиға охшишип қалған еди. Әпсуски, қушханиларда адәмләр адәмләрни әмәс, малларни соятти; малларни сойғандиму, уларға болған ғәзәп, өчлүк, адавәт вә қисас һерис билән әмәс, пәқәт тоюнуш еһтияҗи үчүн соятти. Бу йәрдә болса, адәмләр малларни әмәс, бир-бирини союшти, сойғандиму, қосақ тойғузуш еһтияҗи билән әмәс, бир-биригә болған ғәзәп, өчлүк, адавәт вә қисас һериси билән союшти. Бу немә үчүн? Немә үчүн адәмләр арисида мошундақ дәһшәтлик паҗиәләр йүз бериду?
Баятин бери бу паҗиәгә шаһит болуп турған әву егиз тағлар, мону қум барханлири, қери жулғунлар, шортаңлиқ сазлиқта әгип-әгип еқиватқан булақ сулири яки шахлири саңгилап турған әву ялғуз сөгәт немиләрни ойлаватидекин? Тоғра, бу нәрсиләрдә аң-идрәк болмиғини үчүн, уларни бу һәқтә бирәр нәрсә ойлайду дейиш мүмкин әмәс, әлвәттә. Лекин «йәр-зиминниң хәлиписи болған инсан»4 мундақ әһваллар тоғрисида ойлимаслиғи мүмкинму? Зади мундақ паҗиәләрниң түп-сәвәви немә? Буниңға ким җавапкәр?

(Давами бар).
 

1. Чинташ – яқут, зумрәт, пирузә қатарлиқ есил ташларниң умумий нами (Қумул шевиси).
2. Дәгәт – дәвәт демәкчи.
3. «Қармуқчи дегән йәрдә хойма қаттиқ җәң болди. Қасим палган рәһмәтлик черикләргә йәм болди» дегән хәлиқ қошиғи шу җәңниң хатириси еди.
4. Бу ибарә “Қуръандин” елинди.