• Һекайә
• 30 Қараша, 2012

Оғрини қарақчи урди...

(Һекайә) 

Йәкшәнбә күни кәчқурунлуғи Разақниң өйигә ағиниси Аблақ кәлди. Бу меһман егиз бойлуқ, оруқ, ора көзлүк, қарға тумшуқ, теләти соғ адәм еди. Униң гөшсиз биләклири қуруп кәткән қери дәрәқниң йопурмақсиз шехиға охшатти. — Кәл, кәл, Аблақ! Биз тәрәпләргә бир убдан қәдәм ташлап қапсәнғу? Қаяқтин күн чиқти? — Разақ сөзләветип меһманни төргә тәклип қилдидә, өзи үстәл үстидә чечилип ятқан нан угаклирини жиғишқа башлиди. — Раса бир қанғичә ичкиң келип қалған охшимамду?.. Аблақ өй егисигә қадилип, қаридап кәткән непиз гөшлүк ләвлирини керип, мийиғида күлүп қойди: — Йүз грамм һарақ үчүн шунчә йәрдин сениң өйүңгә келидиған яш чағлар өтүп кәткән, — деди Аблақ тикәндәк учлуқ сақилини өкүзниң қуруп қалған терисидәк қаттиқ алиқини билән силап қоюп. — Көрүшмигинимизгә хелә бопту, шуңлашқа сени алаһидә йоқлап келишим. Аблақ сөзләп болғичә Разақ үстәл үстигә бир ботулка һарақ билән түрлүк йемәкләрни тизип қойди. — Һәҗәп қазан беши ишларға арилишип қапсәнғу? — дәп Аблақ Разақниң солғун чирайиға синаш нәзәридин қариди. — Уни аз дәп таң сәһәрдә турувелип, әлликни атқан охшайсән техи. Хотуниң қени? Разақниң җавави қисқила болди: —   Униң немисини сорайсән, адаш. Ахшам кәйпичиликтә уни хелә дүшкәлләп қойған охшаймән. Йерим кечидә бописини қолтуқлап аписиниң өйигә яманлап кәтти. Һә, бопту, қойә шу хотун хәқ дегәнниң гепини қилмаяқ қояйли. Униңдин көрә, жүрәк чилашқичә әлликтин қақайли! Улар һә дегәндила бир нәччә қәдәһни кәйни-кәйнидин еливәтти. Чирайлириға қан жүгрәп, хошал-хорамлиқта иңәклирини егиз көтирип, торусқа қарап авазлирини болушиға қоюветип, нахша ейтишти. Ойнавалили достлар, Бу ишниң ямани йоқ... — Хош, адаш, ишлар қандақ? Разақ нахшини тохтитип, алдидики һарақ толтурулған қәдәһни еливетип, Аблақтин сориди. — Анчә-мунчә «оқәт» қиливатқансән?..  — Оқәт, оқәт! Униң немисини сорайсән? Сән билән биз узун жиллардин бери оғрилиқ дегән «оқәтни» қилип, җан беқип келиватқан кишиләрмизғу. Тәлийимизгә заман өзгирип, бизниң «оқәт» қилишимиз үчүн кәң йол ечилдиғу. Мана шуниңдин бери илигимиз майлинип, чапинимиз тизимиздин ешип, һә өзимиз бир убданла пиштлинип қалдуққу... — деди Аблақ мәғрурлинип. — Уни демә, — дәп Разақ Аблақниң сөзигә қошумчә қилди. — Амма бу заманда сән билән бизгә охшаш оғриларниң сани һәссиләп ешип кәтти әмәсму?... — Униң немисигә ғәм қилисән? Һәр ким өз рисқисини тепип йәйдиған заман бу, — дәп Аблақ сөһбәтдишиниң сөзини бөлди. — Мана мән пат-йеқинда тағ бағридики әву кичик мәлидә туридиған Турақниң ат қорасиға қамап бодаватқан илқилирини елип кетишни реҗиләп қойдум. — Қайси Турақ? — дәп қизиқип сориди Разақ. — Һелиқи колхоз вақтида тағда егиликниң илқисини беқип, колхоз мелиниң санини көпәйтишкә қошқан мунасип һәссиси үчүн депутат болуп сайланған, мәйдисигә орден тақиған Турақни дәмсән? —   Һә-ә, дәл таптиң. Нәқ шу Турақниң еғилида яхшилап беқиватқан үч-төрт илқисиниң барлиғини аңлап қалдим. Һәтта ахшам өзәм шу тәрәпкә берип, бу гәпниң растлиғиға көз йәткүзүп қайттим. Әшу атлирини бир кечидила чандурмай һайдап әкитип, илқа союп, гөшини дүң сатидиғанларға тирикла өткүзидиған болсам, қип-қизил алтун — нәқ пул дегән шу әмәсму? Һә, қандақ? Акаң қариғайниң ейтқинидин қайтмайдиғанлиғини, дегинини қилидиғанлиғини өзәң яхши билисәнғу, һә? — Һим-м, мундақ дегин, — Разақниң гелигә таш туруп қалғандәк болуп, деми ичигә чүшүп кәтти. Андин: «Буниң өзи бир тәйяр турғанла олҗа екәнғу, — дәп хиялидин өткүзди. — Тохта, мән немишкә буниң алдини орап кәтмәймән, һә?»  Разақниң беши саңгилап, йәрдин көз алалмайла қалди. Кейинки вақитларда у таразини басқидәк бирәр нәрсә оғрилавалмай, ичи пушуп, зерикип. Әнди немә қилсам, нәгә барсам, кимниң немисини оғрилисам», дәп хиялдин баш көтирәлмәй, беарам болуп жүрәтти. Аблақ һазир Турақниң илқилири тоғрилиқ ейтип, Разақни йеңи бир иш қилишқа үндәватқандәк болди. «Мән Аблақниң түзүп қойған планини бузуп, өзигә тәйярлап қойған несивисини еғизидин жулувелип кәтсәм, у қаттиқ рәнҗип кетәрму? — дәп ойлиди. Қойсаңчу шу... Қизиқ ойлаймәндә! Мундақ вақитта башқа бириниң көңлигә қарамду киши? Аблақниң рәнҗигини билән мениң немә карим?» — Сән бу ишни қачан бәҗирмәкчисән? — Немә, қизиқип қалдиңму? Әнди шу мениң рисқим болай дәп турған әшу бир нәччә атқа көз ташлай дәмсән? — Ундақмиғу әмәс, — Разақ тамиғини бир қирип қойди. — Амма-лекин әшу Кеңәш вақтида болған һелиқи бир вақиә ядимға чүшүп қалди дегинә. — Хе-хе-хе, — Аблақ өзини зорлап, ялғандин күлгән болди. — Һәй, сәнму шу, өткән ишларни асанлиқчә унтумайдиған адәмсәндә, һә? Разақму ялған күлкә билән җавап қайтурди: — Асанлиқчә унтулуп кетидиған иш әмәс едидә у... һа-һа-һа! Шу сөздин кейин Разақ худди көлгә ташланған таштәк җимип қалди. Һазир өзи сөз қилған вақиә, худди түнүгүнла садир болғандәк , бир-бирләп көз алдидин өткили турди.

***

У жиллири Разақ билән             Аблақ бир-биригә йеқин орунлашқан икки мәлидә туратти. Уларниң кичик балилири бир күни бириниң өйигә, иккинчи күни йәнә бириниң өйигә келип ошуқ ойнап, вараң-чуруң қилип, һойлини бешиға кийип жүрүшәтти. Бүгүнму икки бала әшундақ учришип, биллә ойнап жүрәтти. Бир чағда Разақниң балиси ғәрип тәрәпкә бир қарап қоюп: — Һой, күн петип қаптиғу,— дәп көзлирини чәкчәйтип қойди. — Мән өйгә қайтай. Қараңғу чүшкичә өйгә йетивалай. Чапсанирақ қайтмисам, апам өйдә ялғуз қалиду әмәсму. — Апаң немишкә ялғуз қалиду? Дадаң нәдә? — қизиқип сориди Аблақниң оғли. — Дадам әл ятқуси вақтида тағ ичидики Қариғайлиқ мәлисигә бирсиникигә меһманға баримән дегәндәк қиливататти. — Нәдики меһманға, униңдин көрә әшу кишиниң мелини оғрилашқа бариду десәңчу, — дәп сөз қистурди Аблақниң оғли. — Сән немә, мениң дадамни растинла оғри дәмсән? — дәп Разақниң оғли девәйләп кәлди. — Оғри болмайчу, әву бир жили сениң дадаң бириниң өкүзини оғрилап, хошна мәлигә апирип сетип, у йәрдә тутулуп қелип, түрмидә олтирип чиққан әмәсмеди?  Аблақниң балиси «Әнди немә дәйсәнкин?» дегәндәк бурнини тартип, иңигини көтирип қойди. — Оғриниң чоңи дәп мана сениң дадаңни ейтса болиду. Оза дадаң бириниң өйигә оғрилиққа чүшүп, өй егиси оғуллири билән дадаңни нәқ мәйданда тутувелип, раса думбалап, бир путини сундуруп, атқа сөритип әкилип, өйүңларниң алдиға ташлап кәткән әмәсмеди? Әшу вақиәдин кейин дадаң өйдин талаға чиқалмай, узақ вақит мидир қилмай йетип, сақийип чиққанда һазирқидәк асқап маңидиған болуп қалғанғу. Һә, қандақ? Тилиңни чишләп турувалмай, бир немә дәп бақә қени? — дәп Разақниң оғли көрәңләп қариди. Бу қетим Аблақниң оғли растинла тилини чишләп, лам-лим дәләлмиди. Униң бу йеңилгән һалитини көргән Разақниң оғли мәғруранә қияпәттә алчаңлап дәссәп кочиға чиқип кәтти. У кәткәндин кейин Аблақниң оғли өйгә қайтип кирип, һазирла болған гәпләрни еқитмай-темитмай дадисиға сөзләп бәрди. Балисиниң сөзлирини аңлиған Аблақ җиммидә болуп, ойға чөмүп қалди: «Тохта, тохта, тағ арисидики Қариғайлиқ мәлисидә, һә? У — Ширазниң өйиғу тайлиқ. Мелини оғрилайдиған өйни тапқинини көрдүңму буниң! Ширазниң шәһәргә муһим иш билән кәткинини, әнди бир һәптә өйдә болмайдиғанлиғини бу гәкси нәдин аңлап қалғанду? Мән бу тоғрилиқ Разақтин балдурирақ немишкә ойлимиғандимән? Тохта, һелиму кәч әмәс. Разақ әл ятқу вақтини күтүп, йерим кечиләрдә өйидин чиққичә униңдин балдур мән берип, алдини орап йолини кесип кәтмәмдим? Разақ тапқан яғлиқ пошкални униңдин бурун мән йесәм немә бопту?». Аблақ шундақ хуласигә келип, орнидин дәс турди. Алман-талман һәрикәт қилип, йол тәрәддутиға киришти. ... Шу күни түн йеримида Қариғайлиқ мәлисигә йетип кәлгән Разақ жирақтинла Шираз дегән кишиниң қорасида кимләрниңду вараң-чуруң қиливатқанлиғини аңлап, шу йәрдила тохтап қалди.  — Еғилдики атларни қандақ елип кәткәнлигини туймайла қаптуқ, — деди чоң яштики бир аял хеқириған авазда. — Бу өйдә кимниң немә қилип жүргинини билидиған, көптин бери бу ишқа тәйярлинип жүргән бириниң қилған иши бу. Бүгүн Ширазкамниң өйдә йоқлиғини, униң шәһәргә кәткинини билидиған бириниң қилғини бу... — дәп йәнә бир әр киши қошумчә қилди.  — Дәрру милициягә хәвәр қилиш керәк. — Һай, укамәй, уларға хәвәр қилғандин немә пайда? — деди байиқи хотун. — Мошуниңдин алтә ай илгири мону аритам хошнимизниң соқумға дәп бодиған топиғини оғри әкәткәнди. Топақниң егиси әризә қилип барса, полиция хадимлири у оғрини әйнә тапимиз, мана тапимиз дәп, ахири немә болди демәмсиз? «Булақниң сүйи қумға берип сиңип, түгәп», һелиқи топақ тепилмақ турмақ, униң из-деригини қилидиған адәм чиқмиди әмәсму! Бу әтрапта болуватқан ундақ ишлар азғу дәмсиләр?.. Буниң һәммисини чәттә туруп аңлап, қаққан қозуқтәк бир орунда туруп қалған Разақ дәрһал чүшәнди: ләнити Аблақниң иши бу, — дәп ғудуңшиди у ичидә. — Мениң бу йәргә келидиғинимни у нәдин билгәнду?». ...Разақниң һазир демәкчи болғини әшу вақиә еди.

***

Бүгүн түн бәкму қараңғу       еди. Асманда бир талму юлтуз көрүнмәйду. Көк йүзини қоғушундәк еғир, кигиздәк қелин булут қаплиған. Өйдин талаға чиққан Разақ қелин булут қаплиған асманға, көзгә сүртсә көргүсиз әтрапқа бир қарап қоюп, андин алдин-ала тәйярлап қойған атни бағлақлиқ йеридин йешип, тизгинини қолиға алди. Талаға чиққандин кейин Қариғайлиқ йезиси нәдә сән дәп, тағ тәрәпкә қарап ат чаптуруп кәтти. У таққа йеқинлишип қалғанда атниң жүрүшини асталитип, бир қелипқа чүшәрди. Астидики атму оғри мөшүктәк йәрни силиқ дәссәп келиватқанға охшатти. Разақ йолда келиветип Турақниң бодаватқан атлирини һеч кимгә сәздүрмәй еғилдин қандақ елип чиқип кетиш тоғрилиқ ойлап, өзи баярақта түзгән планини йәнә бир қетим көңлидин өткүзди. У өз һаятида мундақ ишларни талай қетим қилип баққанди. Өй егисигә чандурмай, һәтта қорадики иштниму һавшутмай, қара малниң һәрқандақ түрини мал қорасидин һайдап әкәткән чағлири болған. ...Өй егилири дәстихан бешида чөрәдәп олтиришип ғизалиниватқан чағда Разақ мал қорасиниң қешиға келип үлгәргән еди. «Дәл мошундақ чағда кәлгиним дурус болди, — дәп ойлиди оғри. — Өйдикиләр дәл һазир малға оғри тегиду дәп ойлимайду» Оғри дәсләп қапқиниң ичкирисидә ятқан, әндиликтә ят бириниң өй тәрәпкә келиватқинини сезип, һавшушқа башлиған иштқа дора қошулған бир парчә гөшни янчуғидин чиқирип, ташлап бәрди. Қапқиниң у тәрипидин ташлинип, алдиға келип чүшкән гөшни бир пурапла еғизиға елип, чайнимайла жутқан ишт шу петичила һавшумастин сунайлинип йетип уйқиға кәтти.  Разақ атларни еғилдин аста талаға һайдап чиқип, алдиримай арқисиға бир қарап қоюп, үн-түнсиз йолға раван болди. У атларни чоң йолға башлимай, тағ етигини бойлап маңидиған соқмақ йолниң үсти билән һайдиди. Чүнки әл уйқиға ятқан мәзгил әмәс, бу чағда мошу мәлигә қарап келиватқан бәзибир кишиләрниң алдиңға чиқип қелиши мүмкин. Униңдин ташқири бу атларниң изини йошуруп, из кәскүчиләрниң тумақлирини тәтүр кийгүзүп, бешини айландуруветиш үчүн алда йолуқидиған теги пәс, саяз, кәң йейилип ақидиған өстәңниң ичи билән атларни һайдап хелә йәргичә берип, андин қирғаққа чиқип, кәң дала билән меңишқа тоғра келиду. Шундақ қилғини дурус. Оғри шу хил ой қучиғида атларни һайдап кетип баратти. Кәч киргәндин бери асманни қара булут қаплап, Разақниң көзлигән мәхситини әмәлгә ашурушиға убданла пурсәт яритип бәргәнди. Атларни алдиға селип келиватқан Разақ: «Ямғур шақирап қуювәтмисила болаттиғу» дәп ғудуңшуп, жүриги пок-пок болуп келивататти. Мана әнди ойлимиғанла йәрдин қаттиқ шамал чиқип, пәйдин-пәй төвәнләп, дәрәқләрниң учиға тегәйла дәп қалған еғир булутларни аста-аста орнидин қозғап, алдиға селип һайдап маңди. Кечикмәй шамал пәсийип, асмандики қоюқ булутлар кетип, улардин қалған ала булутлар көк йүзидә еринчәклик билән ләйләп жүрүшти. Бу чағда Разақ атларни елип чиққан мәлидин хелила узап кәткәнди. Униң: «Мал егилири кәйнимдин из бесип қоғлап келип қалмасму», дегән гуманлиқ ойи аста-аста тарқилип, көңли хатирҗәм болушқа башлиди. Мошу меңиш билән йерим кечигә қалмай мәнзилгә йетип беришни пәмлиди. Бирақ бир әмәс, бир нәччә атни бирдәкла апирип мал қорасиға қамап қоюш йәнә хәтәрлик. Әтраптики холум-хошниларниң бирәси көрүп, байқап қелиши еһтимал.  Шуниң үчүн пәхәс болуп, авайлап маңған дурус. Әң яхшиси, төмүрни қизиғида соқуп, бу атларни чапсанирақ «егисигә» тапшуруп, сол қол билән өткүзүп, оң қол билән пулни елип, «сода сақал сипиғичә» дәп өз йолиға раван болғанға немә йәтсун?! Мабада ахчини нәқ төлмәйдиған, янчуғи том херидар тепилмиса, у чағда бу атларни адәмләрниң көзидин жирақ бир җайға апирип, бир чәттин союп, гөшини базардики елип-сатарларға дүң өткүзүш керәк. Униң үчүн атларни чапсанла союп, гөшини парчилап, ишни чапсан түгитип беридиған һелиқи һарақкәшләрни әкелип ишқа селиш лазим. Асманда ала булутларниң арисидин марап чиққан ай көрүнди. Бу кәмдә шамалму тохтап қалған еди. Кечикмәй әтрап сүттәк йоруп кәтти. Ай нуриға чөмгән тағ бағридики бу түзләңдә Разақ билән униң алдиға селип һайдап келиватқан атлиридин башқа тирик җан көрүнмәтти. «Мундақ чағда һеч кимниң учрашмиғини яхши», дәп ойлап келиватиду Разақ. Шундақ ойлап турушиға, ай нури астида мошу яққа қарап келиватқан бир атлиқниң қариси көрүнди. Уни көрүп бир тәрәптин чөчүп, йәнә бир тәрәптин нәпрәтлиниш һиссиятиға чөмгән Разақ: «Бу ким болди әнди?! — дәп ойлиди. — Бу кечидә өйидә ятмай, ач бөридәк дала кезип жүргән бу қайси гәксиду әнди?». Шапкисини чөкирип кийгән, гәвдилик киши Разақниң алдиға келип, етиниң тизгинини тартип тохтатти. Әссаламу әләйкүм! — Ваәләйкүм әсс... — Разақму етини тохтитип, натонуш киши билән көрүшти. — Һә, адаш, бир убдан кечиләп йол меңип қапсиләр, «Олҗиға чүшкән атлар» әмәсту булар? — Натонуш кишиниң еғизидин чиққан дәсләпки сөз шу болди.  Разақ ичидә тиллисиму, лекин униң еғизидин башқичә сөз чиқти. — Немә дәйдиғансиләр? Нәдики олҗа? Көптин бери бодаватқан атлирим бу ... Шәһәргә апирип сатқили һайдап маңдим. Бу чағда атлар соқмақ йолниң четидики чөпләрни кирт-кирт жулуп, отлавататти. Һелиқи йолувчи атларға йәнә бир қетим көз жүгәртип чиқип: — Я алла! Асмандин издигиним йәрдин тепилип қалдиму немә, — деди аддий бир гәп қилғандәк өзини тәмкин тутуп. Униң сөзини аңлиған Разақниң жүриги җиғғидә қилип қалди: «Ләнити, бу кимду? — деди ичидә. — Немә дәйдиғанду әнди? Растинла бу атларни тонуп қалған бирсиму йә». Разақниң чирайиниң өңүп-татирип кәткәнлиги ай нуридәк ениқ көрүнди. Униң деми ичигә чүшүп, гәп қилалмай қалғанлиғиму кәлгән кишиниң көңлидики гуманниң растлиғини испатлиғандәк болди: «Һә сән бодиған атларға охшимайдиғу булар, — деди у ичидә. — Мәйли, сәндәк «раст» гәп қилидиғанларниң талийини көргәнмиз...». Разақ болса сәлдин кейин өзигә келивелип: — Немә, ат издәп жүрәттиңларму? — деди. — Ат жүтәргәнмедиңлар? Өзи болса янчуғидики хәнҗәрниң сиртидин тутуп, сиқимдап қойди. Һә-ә, хәнҗәр җайида екән. Мабада бу гәкси билән елишишқа тоғра келип қалса... — Яқә, ат жүтәрмигән. Йеқин ағинәм билән қудилишиватимиз. Чоң той қилмақчимиз. Шуниңға икки-үч яхши бодалған ат керәк еди. Шу мәхсәттә, тағ бағридики мәлиләрни бир арилап көрәй, мүмкин тепилип қалар дәп кетип бараттим. Бу сөзләрни аңлиған Разақниң көңлидә үмүт учқуни чақниди: — Мана бу атларни көрүп беқиң, — дәп у әнди бирдинла «сизләп» сөзлиди. — Әгәр баһасиға келишсәк... — Атлар раса сәмәргән екән. У тәрипигә гәп йоқ. Мошу йәрдила содилишип, ишни бир тәрәп қиламдуқ йә? — деди  йолувчи. Бу атларни бирақла сетивелишқа ахчиңиз йетәрму? — дәп Разақ униңға синаш нәзәридә қариди. — Шунчә йәрдин келиватқан адәм аз пул билән йолға чиқамду? — ат алғучи херидар үнсиз күлүп қойди. — У тәрипидин ғәм қилмаң. Шундақ қилип, бир-бирини тонумайдиған икки киши ат содисиға киришти. Бири уни деди, бири буни деди. Нәтиҗидә улар ортақ бир тохтамға келишти. Ахирида: — Атларни маңа сәл қиммәт саттиңиз,— деди ат алғучи өзиниң, пушман қилғанлиғини билдүргәндәк қилип. — Яқ қиммәт әмәс, өз җайида болди, — деди Разақ. — Бу җаниварларни мошунчилик сәмәртиш үчүн мән қанчилик әмгәк қилдим... «Нәдики әмгәк? — дәп ойлиди ат алғучи. Буларни бир йәрдин оғрилап чиққиниң мана мән дәп көрүнүпла туридиғу... Һечқиси йоқ, мәнму сениңдин қелишмаймән. Сениңдин артуқ болсам болимәнки, һәргиз кам әмәсмән! Биләр болсаң, сәндәкләрни суға апирип, суғармай әкилидиғанлардинмән техи!...». У калләк-калләк бағланған пулларни янчуғидин чиқирип Разақниң қолиға тутқузди. Разақ ахчини алдиримай санап, янчуқлириға бөлүп-бөлүп салдидә, ат алғучиға хошму демәстин астидики атни девитип, өз йолиға раван болди.

***

Разақ сүбһидәм вақтида             өйигә йетип кәлди. Кечичә ухлимиғанлиқтин қаттиқ чарчап, көзлиригә уйқа тиқилип кәткәнди. У бүгүн хелә яхши ишлигәнди. Янчуққа чүшкән пулму аз әмәс. Униң мундақ чағларда дукандин бир ботулка әкирип, йүз грамм ичип қойидиған адити бар еди. Бүгүнму шундақ қилғуси кәлди. Сақал-бурутини елип, жуюнуп, дукан ечилғандарақ барай дәп ойлиди. Байила ат сатқан калләк пулдин бир тални суғирип, янчуғиға салди. У қапқидин талаға әндила чиқишиға йеқинла йәрдин бери қарап келиватқан Аблақни көрүп қалди. Бәдинигә титрәк олишип жүриги төвән тартип кәткәндәк болди. Пешанисидин муздәк тәр чиқти. «Бу гәкси Турақниң атлирини мениң әкәткинимни билип, әттәй кәптудә, — дегән ой кәчти униң көңлидә. — Шундақ... әнди җедәл чиқирарму?..» Иккиси қол елишип, саламлишип болғандин кейин: — Қени өйсән кирили, —  дәп Разақ Аблақни ичкиригә тәклип қилди. — Разақ күткәндәк әмәс, Аблақҗанниң чирайи иллиқ түс алған, бир түрлүк көңүллүк қияпәттә көрүнди. Улар олтирип, анчә-мунчә әһвал сорашқандин кейин:  Чирайиң бир қисмилиғу? Көзлириң қизирип... Кечичә ухлимиғанмусән, немә? — дәп Аблақ Разақниң көзлиригә қадилип қариди. — Һә-ә, — Разақниң авази бош, аранла чиқти. — Сән билән бизниң ишимиз шуғу: кечичә «оқәт» қилидиған.. — Бүгүн түндә қилған ишлириңдин хәвирим бар. Мениң түзүп қойған планимни бузуп, алдимни орап, Турақниң бодаватқан атлирини елип кетипсән. Уларни башқа бир йәргә апирип йошурдуңму, яки алдин-ала келишип қойған херидариңға өткүзүп, су қилип үлгәрдиңму йә» — Шундақ десәңму болиду, — деди Разақ. — Мән саңа рәнҗип кәлмидим, — деди Аблақ көңлидики гәпни қилип. — Бир чағда мәнму мошундақ бир иш қилған едим. Әнди аримиздики һесап бирдә бир бопту. Буниңдин кейин аримизда мундақ келишмәсликләр болмисун. Бир-биримизгә хиянәт қилмайли. «Оғриға мал камму...» дәп хәлиқ бекар ейтмиғанғу. Сән билән бизниң рисқимиз һәммила җайда чечилип ятиду. Шуларни бир чәттин терип йесәкму чоң гәп. Қени әмсә, анчә-мунчә муңдишип олтириш үчүн әллик граммдин ичили. Ботулкаңни әкәлә!... — Шу ботулка өйдә қалмапту әмәсму, — Разақ һөзүрханлиқ билдүрди. — Мән һазирла дуканға чиқип, елип кирәй. ... Кечикмәй Разақ дуканға келип, янчуғидин пул чиқириватқанда сетиқчи аял икки ботулка қиммәт баһалиқ һарақни покәйниң үстигә әкелип қойди. Ахчини сетиқчиға тутқузуп, ботулкиларни қолидики сумкиға селиватқан Разақниң сехилиғи тутуп: — Ашқан пулни маңа қайтурмаяқ қой. Өзәңдә қаливәрсун, — дәп сиртқа чиқип кәтти. Разақниң қариси жүткәндин кейин немидинду гуманланған сетиқчи аял Разақ ташлап кәткән пулни икки четидин қош қоллап тутуп, йоруқ тәрәпкә бурулуп, қоллирини егиз көтирип, ахчиға зеһин селип, синчилап қариди. Андин пулни қоллири билән пүрләштүрүп, шарахлитип, уни аз дегәндәк тумшуғиға йеқин әкелип пурап көрди. Аялниң гумани асаслиқ болуп чиқти. Бу һәқиқий ахча әмәс, қолдин ясалған җа пул екән. Сетиқчи аял техи йеқиндила мошундақ сахта ахча елип киргән бирини сақчиларға тутуп бәргән еди. Шу чағда улар униңға рәхмәт ейтип, кейинки вақитларда җумһурийәт бойичә ялған пул ясиғучиларниң көпийип кәткәнлигини, ундақ қоли әгир, һарам нийәтлик җинайәтчиләрниң болупму пенсионерларни — қери-чөриләрни қаңғир қахшитиватқанлиғини тәкитләп, шуниң үчүн ундақ кишиләрни көргән, байқиған йәрдә дәрру тегишлик орунға хәвәр қилиши лазимлиғини тапилиған еди. «Ониғанға — йониған» дегәндәк, әшу гәптин кейин арида көп өтмәй мошу кишиниң қип-қизил ялған пул көтирип киргинини қаримамдиған!? Униң өзичә мәртлик қилип, ашқан пулниң кериги йоқ дәп сехилиғини көрситип, икки ботулка һарақни көтирип, чоң сөзләп чиқип кәткинини қандақ қиларсән!? Әнди у әшу һарақни ичивелип, чошқидәк еғинап ятиду тайлиқ...  Сетиқчи аял Разақни көптин бери биләтти. Разақниң кәспий оғри екәнлиги, шуниң үчүн нәччә қетим түрмидә олтирип чиққанлиғидинму яхши хәвәрдар. Кейинки вақитларда Разақниң җиммидә жүрүшигә қарап «Бу киши әшу әски адитини ташлиған охшайду. Растә, қачанғичә хәқни қахшитип җан бақмақчи? Әндики қалған өмридә әл қатари адил әмгәк қилип күнүмни көрәй дегәнду тайлиқ...» дәп ойлиған. Яқ, у хаталишипту. «Ағриқ қалсиму, адәт қалмайду» дегәндәк ,бу әгир қол адәм җа пул ясап чиқиришқа киришиптудә? Хәп, тохтап тур бәләм, мән униңға ялған пул ясашниң қандақ болидиғанлиғини яхшилап көрситип қояй!... Шу хуласигә кәлгән сетиқчи аял дәрру янфонини қолиға елип, полициягә телефон қилди.

***

Разақ билән Аблақ иккинчи      ботулкиниму ичип болай дәп қалди. Һәр иккисиниң раса кәйписи чағ... Мән гәп қилай, сән тиңша, дәйдиған тәрипигә өткәнди. Бир кәмдә Разақниң аяли ишикни улуқ ечип, оқтәк етилип ичкиригә кирип кәлди. Униң чирайи қан-сөлсиз, өңүп-татирип кәткәнди. — Һой, хотун саңа немә болди? — чирайиң қип-қизил болуп, өпкидәк ишшип кәткән Разақ түкрүклирини чачиритип, жумулап кетип барған көзини хотуниға қадиди. — Җан алидиған җәбрайил кәйниңдин қоғлап келиватмиғанду? Аялиниң тили калләклишип, гәп қилалмайла қалғанди. Дәсләптә униң непиз ләвлири мәнасиз мидирлап, немә дәватқини чүшинип болмайдиған, баш-айиғи йоқ бир түрлүк сөзләр еғизидин чиқти. Андин кейин у өзини сәл-пәл оңшавелип: — Апамниң өйидин һазирла қайтип келивататтим. Сақчи, милиция, полиция... — деди тили калләклишип. — Улар бизниң өй тәрәпкә... Бу гәпләрни аңлап Разақ билән Аблақниң қулақлири диң болди. Һәр иккисиниң мәслиги бир дәмдила тарқап, сәгип қалди: — Немә, полиция? Немә дәйдиғанду Худайим! Нәдики полицияни дәйсән? Аңғичә бир нәччә полиция хадими ханиға дүпүрлишип кирип келишти. — Қозғалмаңлар! ! — деди уларниң бири. — Мана, өйни ахтуруш үчүн йезилған һөҗҗәт, — дәп у бир парчә қәғәзни Разақниң тумшуғиға йеқин әкилип көрсәтти. — Қени жигитләр, һәммә йәрни яхшилап қараңлар! Жигитләр көп аварә болмиди: уларниң бири каривәтниң астиға йошурунған бир сумкини суғирип чиқирип, уни ачқан еди, ичидин интайин көп пул чиқти. Полиция хадими у пулларни қолиға елип, бир қарапла: — Ялған ахча! — деди ишәшлик һәм қәтъий авазда сөзләп. — Сән иккиңлар әнди ялған пул ясашқа өтүпсиләрдә!? Бу гәпләрни аңлап Аблақ көзлирини кәң ечип, бу немә гәп дегәндәк, Разаққа йәп қойғидәк қилип қадилип қариди. Разақ болса дәсләптә һеч нәрсини чүшәнсәм буйримисун, дегәндәк мүрисини көтирип, қоллирини икки тәрәпкә яйди. Бирақ шу тапта хиялиға бир нәрсә кәлди. «Һелиқи мәндин ат сетивалған каззап ялған пул берип кетиптудә? Хәп! У гәкси неманчә сехилиқ қилип маңа шунчә қап пул бәрди десәм, гәп мундақ едикәндә!..» Муһәммәт Имин РОЗИБАЕВ.