• Йеңилиқлар
• 15 Тамыз, 2013

Бу қетим Бишкекта дидарлаштуқ

Гезитханлиримиз Хәлиқара PEN клубиниң, шу җүмлидин Хәлиқара уйғур PEN мәркизиниң паалийитидин толуқ хәвәрдар, дәп ойлаймиз. Униң новәттики 5-Хәлиқара конференцияси мошу йеқинда Қирғизстан пайтәхти — Бишкек шәһиридә  өтти. Конференциягә Мәркизий Азия PEN клуби әзалиридин ташқири Япония, Ирландия, Венгрия, Түркия, Финляндия, Швеция, Испания, Эстония, Австралиядин кәлгән делегатлар қатнашти. Биз, қазақстанлиқлар, Австралиядин кәлгән Сүюнгүл Чанишевани көргинимиздә, наһайити хошал болдуқ. Йолниң интайин жирақлиғиға қаримастин, Сүюнгүл сиңлимиз PEN клубимизниң һәрбир конференциясигә үзлүксиз иштрак қилип келиватиду. Әнди Түркия делегацияси тәркивидә миллитимиз вәкиллириниң болмиғанлиғи биз үчүн чүшиниксиз әһвал болди. Делегатлар сани җәһәттин һәммидин көп биз, қазақстанлиқ уйғурлар, болдуқ: улар — язғучилар вә алимлар, журналистлар вә рәссамлар, нәшрият хадимлири, җәми 20 адәм. Бизни Урал-Алтай региони PEN клублири рәһбириниң бири, Хәлиқара Уйғур PEN мәркизиниң президенти Қәйсәр Абдурасул, Мәркизий Азия PEN клубиниң рәиси Далмира Тилапбергенова, Қирғизстандики Уйғур PEN мәркизиниң әзалири Турсун Ислам билән Шәмсиддин Абдиралиев қарши алди. Кона вә йеңи достларниң бир-бири билән дидарлишиши вә сөһбәтлишиши кәчки тамақта башлинип, «Мәңгүлүк от» комплексида сәйлә қилиш билән давамлашти. Ейтмақчи, қирғизстанлиқ қәләмдашлиримиз меһманларни шәһәрниң оттурисидики көпқәвәтлик «Достлуқ» меһманханисиға орунлаштурди. Меһманхана һойлисиға йеқин җайлашқан «Мәңгүлүк от» комплекси Улуқ Вәтән урушиниң 40-жиллиғиға бағлиқ бәрпа қилинған екән. Униң икки тәрипидики қирғиз вә рус тиллиридики йезиқларға қариғанда, урушқа Қирғизстандин 363 миң киши қатнишип, улардин 152 миңи қаза болупту. Җәң мәйданлирида 76 киши Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани атиғиға, 34 адәм «Шөһрәт» ордениниң толуқ кавалери болушқа муйәссәр бопту. Дүшмән ишғал қилған йәрләрни ташлап кетишкә мәҗбур болған 150 миңдин ошуқ адәм қирғиз йеридә өзлиригә макан тепипту. Кеңәш Иттипақи Қәһриманлири тизимини диққәт билән қарап чиқиш җәриянида мениң көзүм ихтиярсиз икки фамилиягә қадалди. Биринчиси — Талғат Бегелдинов, иккинчиси — Сулһи Лутпуллин. Т.Бегелдиновниң учқуч, икки мәртивә Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани, мошу кәмгичә Қазақстанда, йәни Алмутида яшаватқанлиғини билимән. С.Лутпуллин болса, әсли яркәнтлик, урушқа Қирғизстанниң Өзгән шәһиридин атланған, уруштин кейин асасән Әнҗанда яшиған... Конференцияни Қәйсәр Абдурасул ечип, меһманларға Хәлиқара PEN клубиниң баш кативи Такиаки Хори, Хәлиқара PEN клубиниң иҗраий мудири Лаура Маквейн, Хәлиқара PEN клубиниң лайиһиләр уйғунлаштурғучиси Емеши Ковач һәм Мәркизий Азия PEN клубиниң рәиси Далмира Тилепбергеновани тонуштурди. Шуниңдин кейин Хәлиқара PEN клуби рәһбәрлигиниң илтимасиға бола, Қирғизстан һөкүмитиниң Урал-Алтай региони PEN мәркәзлириниң новәттики конференциясини җумһурийәт пайтәхти — Бишкек шәһиридә өткүзүшкә разилиқ бәргәнлиги үчүн Хәлиқара PEN клуби рәһбәрлиги вә конференция делегатлири намидин Қирғиз Җумһурийити һөкүмитигә миннәтдардиқ изһар қилди. Андин конференцияниң «Нәсилләр вә тил» дәп аталған күн тәртиви елан қилинип, бүгүнки конференцияниң мәлум рәвиштә тәвәллудлуқ, йәни бәшинчи қетим өткүзүлүватқанлиғи, илгири униң Түркия, Венгрия, Моңғулстан, Украинда өткәнлиги, Урал-Алтай региони PEN мәркәзлириниң, җүмлидин Хәлиқара Уйғур PEN мәркизиниң әмәлгә ашурған ишлири тоғрилиқ қисқичә тохтилип өтти. Новәт билән сөз алған Т.Хори, Л.Маквейн, Е.Ковач конференцияниң мустәқил қирғиз зиминида өткүзүлүватқанлиғини, униң әһмийитини чүшинип, җумһурийәт рәһбәрлиги конференцияниң өз дәриҗидә өтүши үчүн барлиқ шараит яритип бәргәнлигини тәкитлиди. Шуниңдин кейин сөз новитини алған Д.Тилепбергенова күн тәртивиниң «Нәсилләр вә тил» дәп атилишиниң сәвәвини чүшәндүрди. — «Нәсил» сөзини кәң мәнада алсақ, бизниң әслидә ким екәнлигимизни билдүриду, — деди натиқ. — Ким екәнлигимиз, биринчи новәттә, тилимизға бағлиқ. Мошу җәһәттин елип қариғанда, Қирғизстанниң мустәқиллигигә жигирмә жилдин ошуқ вақит өтсиму, ана тилимиз — қирғиз тили өзиниң дөләт тили статусиға егә болған һалда хизмәт қиливатиду дәп ейталаймиз. Баск PEN клубиниң вәкили Уртзи Урутикоеци өз хәлқиниң Испанияниң шималида вә бираз қисми Франциядә яшайдиғанлиғини ейтти. Натиқниң ейтишичә, 1936-жили Испаниядә хәлиқ фронти ғалибийәт қазанғандин кейин басклар Бильбао шәһири мәркизи болған автономиягә егә болиду. Амма 1973-жили Франко уни күчидин қалдуриду. Автономия 1977-жили әслигә кәлтүрүлсиму, миллий мәктәпләр болмиғанлиқтин, һазир 3 миллионға йеқин хәлиқтин пәқәт 1 миллионила өз ана тили — баск тилида сөзләйду. Баск тилиму фин-угор тиллар топиға ятиду. Шуңлашқа биз Урал-Алтай региони PEN мәркәзлири қатариға киримиз. Конференция күн тәртивигә қойған мәсилә интайин актуал. PEN клуби хәлиқара миқиястики тәшкилат һесаплинип, униң тәркивидә дунияға тонулған язғучилар болғанлиқтин, бизниң мәсилилиримиз дуния җәмийитиниң диққитини җәлип қилиду. Түркиядин кәлгән профессор Тарих Гунерсел вә фин язғучиси Юкка Маллинен асасән Урал-Алтай PEN мәркизи билән Уйғур PEN мәркизи қандақ қурулғанлиғи һәм бу ишта Қәйсәр Абдурасулниң қанчилик роль ойниғанлиғи тоғрилиқ тохталса, Япониядин кәлгән Юкико Чино өзиниң уйғур тили билән шуғуллинидиғанлиғини баян қилип, бирнәччә җүмлини уйғурчә ейтти. Кейин инглизчигә көчүп, Үрүмчини зиярәт қилғанлиғини, у йәрдики йәрлик аһалиниң әһвали уни қанаәтләндүрмигәнлигини, болупму дөләтниң уйғур тили вә уйғур мәдәнийитиниң буниңдин кейинки тәрәққиятиға дегәндәк көңүл бөлмәйватқанлиғини тәкитлиди. Чүштин кейин биринчи болуп сөзлигән Қ.Абдурасул делегатларға күн тәртивидики мәсилидин чәтнимәслигини агаһландурди. — Ана тилида сөзләш вә ана тилда йезиш һәрбир милләтниң қениға сиңгән хасийәтләр, — деди у. — Бу мәдәнийәтниң аҗралмас қисми, миллий қияпити. Әгәрдә, байқиған болсаңлар, бизниң 5 жил мабайнида өткүзүватқан әнҗуманлиримиз асасән тил мәсилисигә беғишлиниватиду. Биз тил мәсилиси бойичә муһим проблемилиримизни турақлиқ рәвиштә Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиға йәткүзүватимиз. Қирғиз алимлири Мухтәр Давлетбай вә Гүлнарә Җамашева һөкүмәт дөләт тилиниң статусини көтиришкә хелә күч чиқириватсиму, бу һазирчә дегәндәк нәтиҗә бәрмәйватқанлиғини, мошу йолда түркий тиллиқ хәлиқләр бирлишип һәрикәт қилиши керәклигини ейтти вә мисал сүпитидә Балтиқ бойи җумһурийәтлирини көрсәтти. Алимларниң пикричә, тиллар тәрәққиятиға болған көз қараш кеңәш дәвридин қалған әнъәниләрдин қутулмайватиду. Конференцияниң биринчи күниниң кәчқурунлуғи Хәлиқара Уйғур PEN мәркизи әзалириниң өзара учришиши болуп өтти. Униңға рәсмий делегатлардин ташқири, Қирғизстан уйғурлири тәрипидин көрнәклик алим, Қирғизстан Пәнләр академиясиниң академиги Әзиз Наринбаев, көрнәклик рәссам Сабит Бабажан, язғучилар Нуранийә Қәмбәрова, Хеличәм Миррәхимова, журналист Музәппәр Қурбанов вә башқилар иштрак қилди. Кейинки жилларда өтүватқан бизниң конференциялиримиздә аз санлиқ хәлиқләр тили вә мәдәнийитигә алаһидә диққәт бөлүнмәктә. Ойлаймизки, бу қетимму шундақ болиду. Иккинчидин, биз PEN мәркизи сүпитидә тәшкил қилинғинимиздин бери, уйғур әдиплириниң әсәрлири башқа тилларға тәрҗимә қилинишқа башлиди. Тәшкилатимиз һесавиға Әзиз Әйсаниң «Днепрдин Орхонғичә» китавини чиқардуқ. Мундақ паалийитимиз йәниму давамлишиду, — деди учришишта Қәйсәр Абдурасул. Учришишта Уйғур  PEN мәркизиниң баш кативи Хәмит Һәмраев, алимә Дилинур Қасимова, филология пәнлириниң намзатлири Дилинур Қасимова, Һәдийәм Әхмәтова, қирғизстанлиқлар Абдуләзиз Мәһәммәтбақиев, Тәлъәт Бақиев вә  Шәмсиддин Абдиралиев, сәясәтшунас Турсун Ислам  өзлириниң пикир-тәклиплири билән ортақлашти. Швециядин кәлгән Абдурешит һаҗи Керими миллий тиллардики мәктәпләрниң паалийәт елип бериши үчүн парламентниң, һөкүмәтниң қарарлири һаҗәт екәнлигини тилға елип мундақ деди: «Мәсилән, Түркиядә шунчә уйғурлар яшисиму, уйғур мәктәплири турмақ синиплиримиз йоқ. Қирғизстандиму әһвал шундақ екән. Швецияни алсақ, мабада синипта бир милләт вәкиллириниң 7-8 оқуғучиси болса, улар үчүн өз ана тилида курслар ечилип берилиду. Тарихчи алим Қасим Мәсимий өз нутқини Урал-Алтай тиллар тописиға киридиған хәлиқләр өтмүшигә беғишлап, мәзкүр мәсилиниң муһимлиғиға қаримастин, буниңға дегәндәк көңүл бөлүнмәйватқанлиғини атап өтти. Көрнәклик шаир Абдуғопур Қутлуқов конференциядә қариливатқан мәсилиниң актуаллиғи үстидә тохталди вә өткәндә мошундақ конференция Венгриядә болғанда, шуниңдин алған тәсирати нәтиҗисидә йезилған шеирини оқуп бәрди... Конферецияниң иккинчи күни қирғизстанлиқ алимлар Гүлнарә Җамашева, Мухтәр Давлетбай, Индира Раһимбердиева қирғиз тилиниң түркий тиллар топидики орни, униң дөләт тили сүпитидики статуси вә һазирқи роли тоғрилиқ сөзлиди. — Һазирқи дәвирдә һәрбир әлдә дегидәк дөләт тилидин ташқири башқа хәлиқләр тили моҗут болсиму, уларға дегәндәк көңүл бөлүнмәйватқанлиқтин, уларниң келәчиги намәлум, — деди Қирғиз Җумһурийити «Иттипақ» җәмийитиниң рәиси Артиқ Һаҗиев. — Тил йоқаш билән милләтниң өзи, униң мәдәнийити йоқайду. Мисалға, биздә Ош, Җалалабадта  уйғурлар нурғун яшисиму, улар тилини йоқатқанлиқтин, миллитимизгә тәәллуқ урпи-адәт, әнъәниләр, демәк, мәдәнийәтму тамамән йоқиған. Бизниң қандаш қериндашлиримиз әндила бу мәсилиниң тегигә йәтмәктә. Тәшкилатимиз һазир бу мәсилини җиддий қолға еливатиду. Қирғизстанлиқ язғучи Светлана Суслова өзи тәрҗиман болғанлиқтин, нутқини асасән тәрҗимә мәсилисигә беғишлиди. «Қирғизстанда, кеңәш дәври билән селиштурғанда, тәрҗимә ишиниң сүпити кәскин төвәнләп, мошу еғир кәсип билән шуғуллинидиған кәспий язғучилар азийип кәтти. Бу муһим ишни қайта қолға елиш вә тәрҗимә маһаритиниң мәктивини вуҗутқа кәлтүрүш лазим», деди у. Рәссам Сабит Бабаҗан асасән Қирғизстан уйғурлири, болупму уларниң тили, урпи-адити, мәдәнийити үстидә тохтилип өтти. —Бизгә, — деди у, — мәктәпләрдә уйғур синиплирини, университетта уйғур бөлүмини ечиш үчүн қәһриманлиқ билән тәң һәрикәтләрни қилишқа тоғра кәлди. Амма дөләт тәрипидин тегишлик ярдәм болмиғанлиқтин, бираз жиллар өтүши билән уларниң һәммиси йепилди. Демәк, Хәлиқара PEN клубиниң рәһбәрлиги бу мәсилини җиддий һалда қолға елиши лазим. Шаир Малик Садиров Сәбит Бабажанниң тәшәббусини қоллап-қувәтлигәч, өзиниң «Тилиңни йоқатма» дегән шеирини оқуп бәрди. Финляндиядин кәлгән Лида Симс асасән яшлар тоғрилиқ сөзлиди. — Биз яшлиримиз өз ана тилини билмәйду, дәп ейталмаймиз. Амма уларда өзара башқа тилларда, болупму инглиз тилида мунасивәт бағлаш күчийиватиду. Буниңға түрткә болған йәнә бир нәрсә — яшларниң хәлиқ аһаңлиридин тамамән жирақлишип, заманивий аһаңларға қизиқиши. Мундақ әһвал пүткүл дунияда моҗут, — деди у. Конференцияниң иккинчи күни кәчқурунлуғи Хәлиқара Уйғур PEN мәркизи рәһбәрлигини вә униң тәркивидики кеңәш әзалири қайта сайланди. Буниңға риясәтчилик қилған мәзкүр қурлар муәллипи Қәйсәр Абдурасулниң Хәлиқара PEN клуби рәһбәрлиги тәркивигә сайлинишини һесапқа елип, Хәлиқара Уйғур PEN мәркизи президенти лавазимиға Хәмит Һәмраевниң намзитини көрсәтти. Барлиқ делегатлар бу тәклипни йәкдиллиқ билән қоллап-қувәтлигәнликтин, Х.Һәмраев бир еғиздин Хәлиқара Уйғур PEN мәркизиниң президенти болуп сайланди. Баш катип лавазимиға Қәйсәр Абдурасул үч кишиниң намзитини — Англиядики Әзиз Әйсани, АҚШтики Қурван Вәлини, Хитайдики Илһам Тохтини тәклип қилди. Муһакимә җәриянида Илһам Тохтиниң намзити мәлум сәвәпләргә бағлиқ бирдинла рәт қилинди. Клуб тәптиш комиссиясиниң рәиси Абдурешит Керими жуқурида исимлири аталған шәхсләрниң башқа тәшкилатларда өз вәзипилириниң барлиғини, униң үстигә уларниң бириму конференциягә кәлмигәнлигини инавәткә елип, уларниң намзитини рәт қилди. Узаққа созулған талаш-тартишлардин кейин Хәлиқара Уйғур PEN клубиниң баш кативи лавазимиға Қәйсәр Абдурасул сайланди. Клубниң тәптиш комиссиясиниң рәислигигә Абдурешит Керими қайтидин сайланди. Иҗраий кеңәшниң тәркивигә Хәмит Һәмраев, Қәйсәр Абдурасул, Рабик Исмайилов, Әлишер Хәлилов, Сүюнгүл Чанишева, Һәдийәм Әхмәтова, Дилинур Қасимова кирди. Кәчқурунлуғи делегатлар Бишкектики уйғур җамаәтчилигиниң илтимасиға бенаән, «Ават» кафесиға жиғилди. Бу йәрдә меһманларға Үрүмчидики сәнъәт институтида тәһсил көрүватқан бир топ уйғур қизлири билән жигитләр өз һүнәрлирини намайиш қилди. Хәлиқара PEN клубиниң конгресси Бишкек шәһиридә келәр жилниң сентябрь ейида өтидиған болди. Әнди Урал-Алтай мәркәзлириниң конференциясиму шу қәрәлдә Бишкекта өтидиған болуп келишилди.

Рабик ИСМАЙИЛОВ.