- Йеңилиқлар
- 16 Қаңтар, 2012
Улуқлуғини меһир-шәпқити толуқтуруп туратти
Д.Қонаевниң туғулғининиң 100 жиллиғиға даир
Һазирқи яшлар қандақки, амма Қазақстанда вә сабиқ Кеңәш Иттипақиниң территориясидики барлиқ мәмликәтләрдә истиқамәт қиливатқан оттура боғум вә чоң әвлат вәкиллири арисида Динмухамет Ахмет оғли Қонаевниң исим-шәрипини билмәйдиғанлар камдин-кам болса керәк дәп ойлаймән. Униң Кеңәш елидики аброй-шәни наһайити жуқури дәриҗидә еди. Әгәр тәрҗимә-һал сәһипилиригә нәзәр ташлайдиған болсақ, Д.Қонаевниң бари-йоқи оттуз йешида Қазақстан Һөкүмити рәисиниң орунбасари болуп тайинлинип, бу хизмәттә он жил ишлигәнлигини, үч жил Қазақстан Пәнләр академиясиниң президенти болғанлиғини, йәттә жил җумһурийәт Һөкүмитини башқурғанлиғини, шуниңдин кейин 25 жилға йеқин вақит җумһурийәтниң биринчи рәһбири — Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң биринчи кативи лавазимида паалийәт елип барғанлиғини көримиз. 44 жил җәриянида чоң җумһурийәттики әң алий дәриҗилик рәһбирий лавазимларни егиләш көрүнгәнла әқиллик адәмниң қолидин келиверидиған иш әмәс, әлвәттә. Буниңдин ташқири, униң узун жиллар давамида КПСС Мәркизий Комитети Сәясий Бюросиниң әзаси, үч мәртә Социалистик Әмгәк Қәһримани намини елишқа муйәссәр болғанлиғини, онлиған орден билән мукапатланғанлиғини, Қазақстан Пәнләр академиясиниң академиги болуп сайланғанлиғини нәзәрдә тутсақ, униң Кеңәш Иттипақидики санақлиқла шәхсләр қатаридин орун алғанлиғиға толуқ көз йәткүзимиз. Әлвәттә, мундақ лавазимларни егиләш вә унчилик атақларға еришиш үчүн у адәм һәртәрәплимилик пәм-парасәт вә истедатқа, чоңқур билимгә егә болуп, адиллиқ, чинлиқ, тәләпчанлиқ, тавакәлчилик вә мәрданилиқ охшаш хисләтләрни өзидә муҗәссәмләштүрүши керәк еди. Динмухамет Ахмет оғлида бу хисләтләрниң һәммиси моҗут еди. Шуниң билән биллә, уни яхши билидиғанларниң ейтишичә, интайин һая-номуслуқ, меһир-шәпқәтлик, ейтқан сөзидә туридиған кичик-пейил инсан болған екән.
Алий дәриҗидики рәһбәрләрму адәттики адәмләрғу. Уларму мүҗәз-хулқи, билими, тәҗрибиси, инсаний хисләтлири җәһәттин һәр түрлүк болиду. Амма Д.Қонаев шу дәвирләрдики СССР рәһбәрлириниң арисида пәқәт өзигила хас инсаний хисләтлири билән пәриқлинип туратти. Униң еғир-бесиқлиғи, сөзгә чечәнлиги, өзиниң қәдир-қиммитини чоңқур һис қилиши, һәтта бойиниң егизлиги, келишкән қәдди-қамити, гәп қилиш алаһидиликлири — буларниң һәммиси адәмләрни бирдин өзигә җәлип қилатти, шәхс сүпитидики қәдир-қиммитини ашуратти. Бирақ, шундиму, көпчиликниң диққәт-нәзәрини, биринчи новәттә, җәлип қилидиған әң муһим алаһидилик — униң иши, Қазақстанниң тәрәққияти, Қазақстанниң көп милләтлик хәлқиниң паравән яшиши йолида әмәлгә ашурған ишлири еди. Бу тоғрилиқ сөз болғанда, биз шуни нәзәрдә тутушимиз керәкки, у чағларда Қазақстан мустәқилликкә егә әмәс еди. Җумһурийәт рәһбәрлиги Москваниң — Кремльниң көрсәтмилири бойичә ишләтти. Әһвалниң шундақ болушиға қаримай, Д.Қонаев өз җумһурийитиниң гүллиниши үчүн қолидин кәлгән нәрсиләрниң һәммисини қилғанлиғини биз йеқинқи өтмүш тарихидин яхши билимиз. Әгәр Д.Қонаев Сәясий Бюродики түркий тиллиқ хәлиқләрниң бирдин бир вәкили болғанлиғини (Ш.Рәшидов — Сәясий Бюрониң әзалиғиға намзат еди — Й.А.) әскә алидиған болсақ, униң пәқәт Қазақстанниңла әмәс, бәлки барлиқ Оттура Азия җумһурийәтлириниң риваҗлинишиға салмақлиқ һәссә қошқанлиғини һис қиливелиш қийин болмиса керәк...
Биз мәктәптә оқуватқан чеғимиздинла Қонаевниң исим-шәрипини яхши билип, уни алаһидә һөрмәтләп өстуқ. Уни ақсақал-мөтивәрләрму, оюн қепи өсмүрләрму яхши көрәтти, қәдирләтти. Һелиму есимда, университетниң 2 курсида оқуватқинимда, язлиғи Яркәнткә тәтилгә кәлгән едим. Бир күни кәчқурунлуғи дадам Абдуқадир наһайити көтирәңгү кәйпиятта өйгә кирип кәлди. Йенида бир-икки ағиниси бар. Һәммисиниң хошаллиғида чәк йоқ. Күлкилири бесилар әмәс.
— Әнди сән оң қолуңни икки-үч күн жуймисаңму болиду, чүнки бу Қонаев тутқан қол, — деди ағинилириниң бири дадамға чақчақ қилип.
Уқушсақ, шу күни наһийәгә кәлгән Қонаев вә униң һәмралири дадам бригадир болуп ишләватқан мал бодаш комплексини зиярәт қилипту. Колхоз рәиси Н.Головацкий бригадиниң ишини махтап, Қонаевқа дадамни тонуштурупту. Җумһурийәт рәһбири дадамға яхши иши үчүн рәхмәт ейтип, қолини қисипту. Бари-йоқи үч-төрт минутниң вақиәси. Бирақ у бизниң мәлимиздә хелиғичә һәмминиң еғизидин чүшмәй жүрди. Бу Қонаевниң аброй-шәниниң қанчилик жуқури болғанлиғиниң пәқәт бир мисали. Ейтмақчи, шуниңдин көп өтмәйла, дадам «Һөрмәт Бәлгүси» ордени билән мукапатланди.
Динмухамет Ахмет оғли тоғрилиқ маңа кейинирәк йеқин тонушлирим — йеза егилиги ишләп чиқиришиниң маһир тәшкилатчилири Имәр Билалов, Николай Головацкий, Мирзигүл Насиров, Авут Саттаров, Иврайимҗан Қожахметов, Азат Мәшүров, һәр хил жилларда Қазақстан телевидение вә радио аңлитишлар комитетини башқурған Камал Смаилов билән Сағат Әшимбаев, көрнәклик дөләт вә җәмийәт әрбаби Қуаныш Султанов вә башқилар хелә нәрсиләрни ейтип бәргән еди. Уларниң һәммиси бу әҗайип адәмниң интайин тәләпчан рәһбәр болуш билән биллә шунчиликла дәриҗидә меһир-шәпқәтлик, пак, адил шәхс екәнлигини мәмнунийәт билән тилға алатти..
Д.Қонаев тоғрилиқ Исмайил ака Йүсүпов биләнму бир нәччә қетим сөһбәтләшкән едуқ. Иккисиниң арисидики мунасивәтниң һәр хил дәвирләрдә һәр хил болушиға қаримай, Исмайил ака уни сәмимий һөрмәтләтти. Иккисиниң бир кочида өскәнлиги, кейинирәк хизмәтдаш болған чағлирида бешидин өткүзгән сәргүзәштилири һәққидә мәмнунийәт билән ейтип берәтти. Алмутида жүргәндә иш нурғун, арилишишқа вақит йоқ, әнди Москваға жиғинларға, қурултайларға барғанда, иккиси вақит тепип, шу жиллири Москвада истиқамәт қиливатқан Әхмәт ака Илиевниң өйигә берип, ләңмән йәп келәттекән. Қонаев уйғурниң бу тамиғини яхши көргәнликтин, Исмайил ака һәр қетим, Әхмәт акиларниң өйигә бериштин илгири, телефон арқилиқ униң аялиниң ләңмән тәйярлап қоюшини илтимас қилаттекән.
Исмайил ака кейинирәк, биринчи катип лавазимидин елинғандин кейин, Қонаев уни трест башлиғи хизмитигә тайинлайду, амма маашини министрниң дәриҗисидә бәлгүләш көрсәтмисини бериду. Кейинирәк қизиға пәтир елишта ярдәмлишиду. Иккисиниң иш бабидики йоллири тамамән айрилип, мунасивити үзүлгән болсиму, бу хил ярдәм вә яхшилиқлар жуқури лавазимдики Қонаевниң балилиқ дәвирдики достлуқни унтуимиғанлиғини, әшу достлуқни кинәйдиғанлиғини көрситиду...
Өткән әсирниң 70-жиллири «Коммунизм туғи» гезитиниң баш муһәррири болуп ишлигән Абдулла ака Мәшүров, Ғени батурниң илтимасиға бенаән, униң билән Д.Қонаевниң һозурида болғанлиғини, Динмухамет Ахмет оғлиниң уларни алаһидә сәмимийәт билән күтүвалғанлиғини тәвринип ейтип бәргән еди. Ғени батур Қонаевтин 11 яш чоң болғанлиқтинму яки иккиси өткән әсирниң 50-жиллири тонушуп, хелә арилашқанлиғи сәвәвидинму, әйтәвир, Ғени ака Қонаевқа «сән» дәп мураҗиәт қилип, шу териқидә сөһбәтлишипту. Өз новитидә Қонаев (Сәясий Бюрониң әзасидә!) буниңға һеч рәнҗимәй, мундақ мураҗиәт қилишни өз лайиғида қобул қилипту. Бу тоғрилиқ редакциягә бир кәлгинидә Ғени акиниң өзиму чақчақ арилаш сөзләп бәргән еди. Бой турқи, қәдди-қамити охшап кетидиған бу икки адәм бир-бири билән қучақлишип көрүшүп, шундақла қучақлишип хошлишипту. Шу учришиштин кейин Д.Қонаевниң көрсәтмиси билән йәрлик һакимийәт Ғени батурға Челәк тәвәсидә өй селип бериду вә бир машина соға қилиду.
Қуддус ака Ғоҗамияровниң бир нәччә қетим Динмухамет Ахмет оғлиниң һозурида болуп, Қазақстан уйғурлириниң бир қатар мәсилилирини һәл қилғанлиғини, җумһурийәт рәһбириниң Мурат Һәмраевниму қобул қилғанлиғини билидиғанлар аз әмәс.
1982-жилниң апрель ейида Д.Қонаев уйғур зиялилириниң чоң топини қобул қилип, улар билән узақ сөһбәтлишиду. Композитор Қуддус Ғоҗамияров, язғучилар Зия Сәмәди билән Һезмәт Абдуллин, сәнъәткар Рошәнгүл Илахунова, алимлар Ғоҗәхмәт Сәдвақасов билән Әхмәтҗан Қадиров вә рәссам Марис Һетахуновтин ибарәт делегация бу учришиштиму хәлқимизгә аит мәсилиләрни оттуриға қойиду вә уларниң әң муһимлири көп өтмәй һәл қилиниду. Сөһбәт давамида мәишәт проблемилири һәққидиму сөз болуп, учришишқа қатнашқан икки зияли турушлуқ өй шараитини яхшилавелиш имканийитигә егә болиду.
Шәхсән мән, бир қатар әнҗуман-қурултайларда жирақтин көргиним болмиса, Динмухамет Ахмет оғли билән һеч қачан бәтму-бәт учришип сөһбәтләшмәптимән. Бирақ, уни ахирқи икки қетим көргиним һелиғичә көз алдимда туриду.
Мән «Уйғур авази» (у чағда «Коммунизм туғи» еди) гезитиға баш муһәррир болуп тайинлинип, аридин жигирмә күн өткәндин кейин, Қазақстан Компартия Мәркизий Комитетиниң ІХ пленуми өткүзүлди. Һелиму есимда, 1987-жилниң 27-июль күни еди. Д.Қонаевниң Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң биринчи кативи лавазимидин кәткинигә йәттә айдин ошуқ вақит болған, андин у Москваға тәклип қилинип, Сәясий Бюрониң тәркивидинму чиқирилған. Бәзиләрниң ейтишлириға қариғанда, бүгүнки пленумда у Қазақстан Компартиясиниң Мәркизий Комитети тәркивидин чиқирилиши керәк. Бу хәвәрни аңлап, мән, немишкиду, Қонаев бу пленумға кәлмәмдекин дәп ойлиған едим.
Партия Мәркизий Комитетиниң кәң-таша мәҗлисләр залиға кирип, оттуридики рәтниң бәшинчи қатаридики орунларниң биригә келип олтардим. Жиғинниң башлинишиға йәнә хелә вақит бар. Зал аста-аста адәмләргә толмақта. Бир чағда кимду-бири исмимни атап аста чақирди. Қарисам, мениңдин сәл нерида, йәттинчи қатарда, КазТАГниң (Қазақ телеграф агентлиғи) мудири Амангелды Ахметалимов билән «Казахстанская правда» гезитиниң баш муһәррири Федор Игнатов олтирипту. Улар мени өзлириниң йениға чақирди. Мән шу йәргә берип олтардим. Бир аз вақиттин кейин зал адәмләргә лиқ толди. Шу мәһәл Әбекең биқинимға ноқуп, алдимиздики тәрәпни ишарә қилди. Қарисам, бәшинчи қатардики бая мән олтарған орунда... Қонаев олтирипту. Мән униңдин икки қатар кейин вә икки метрға йетә-йәтмәй сол тәрипидә олтарғачқа, Динмухамет Ахмет оғлиниң үзи маңа очуқ көрүнүп туратти. Жиғин давамлишиватиду. Минбәргә башта Колбин көтирилди, андин униң ейтқанлирини «бир еғиздин» қоллап-қувәтләп сөзлигүчиләр бириниң кәйнидин бири минбәрниң алдиға келишкә башлиди. Мениң көзүм Қонаевта, қулиғим натиқларниң сөзлиридә. Улар, худди өз ара келишивалғандәк, Қонаевни тәнқитләп, йеңи башлиқниң көзигә чүшүшкә тиришмақта. «Қонаеввазлиқ», «қонаевчилар» дегән ибариләр кәйни-кәйнидин тәкрарланмақта. Җумһурийәтниң сабиқ рәһбириниң қанчилик «җиддий камчилиқларға» йол қойғанлиғини бәс-бәскә чүшүп «паш» қилмақта. Бирақ мени һәйран қалдурғини бу әмәс еди. Мени һәйран қилған Қонаевниң өзи болди. У, худди қандақту-бир концерт яки спектакльни тамашә қиливатқандәк, беғәм көрүнүштә бешини тик тутқан пети олтиратти. Чирайидин техи түнүгүнла өзиниң қол астида ишлигән мону «натиқларниң» вайсашлириға нисбәтән аччиқ қилиш, ғәзәплиниш һәтта әпсуслинишниң бирәр аламити сезилмәтти. Мән өзәмдин икки метр арилиқта олтарған Қонаевниң һәққиқәтәнму улуқ шәхс екәнлигигә мошу йәрдә йәнә бир қетим көз йәткүздүм. Униң қәлбидә қандақ һиссиятларниң овҗ еливатқанлиғини, қандақ баш-айиғи йоқ мулаһизиләрни баштин кәчүрүватқанлиғини сезивелиш тәс әмәс еди. Амма у өзиниң аҗизлиғини, йәни түнүгүнки сәпдашлириниң үз өрүвалғанлиғидин әпсуслиниватқанлиғини башқиларға көрсәткиси кәлмиди. Буниң үчүн қанчилик күч, ирадә, салқинқанлиқ, әқил-парасәт керәк десиңизчу!
Ахири пленум өз ишини тамамлиди. Д.Қонаев «җумһурийәт партия тәшкилатиға рәһбәрлик қилишта йол қойған җиддий камчилиқлири үчүн» Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң тәркивидин чиқирилди.
Һәммимиз орнимиздин турдуқ. Шу мәһәл Динмухамет Ахмет оғлиниң әтрапида қандақту-бир бошлуқ һасил болуп қалди. Адәмләрниң һәммиси — ениғариғи, бир чағларда Қонаев рәһбәрлик қилған Мәркизий Комитетниң әзалири — көзлирини йәргә қаратқан һалда униң йенидин чапсанирақ өтүп кетишкә тиришатти... Униң билән һеч ким дегидәк саламлашмиди. Шәхсән мән дәл шу пәйттә һаятниң, тәғдирниң бәзидә адәмгә нисбәтән қанчилик шәпқәтсиз болидиғанлиғини йәнә бир қетим чоңқур һис қилдим. Амма пәқәт өзиниң ғеми биләнла яшимайдиғанлар, жуқури тәрәпниң ғәзивидин қорқмайдиғанларму бар екән: бир чағда Қонаевниң қешиға Олжас Сүлейменов билән мән тонумайдиған йәнә бир киши келип, униң билән қучақлишип көрүшти. Улар бираз сөһбәтлишип турғандин кейин әву иккиси Динмухамет Ахмет оғлини залдин елип чиқип, машинисиғичә узитип қойди. Иккисидин башқа бирму адәм җумһурийәтниң сабиқ рәһбириниң йениға кәлгини йоқ. Униң өзиму буни яхши һис қилип турсиму, худди һеч нәрсә йүз бәрмигәндәк, чиң вә кәң қәдәм ташлап, бешини тик тутуп, қандақту-бир пәқәт өзигә хас тәнә арилаш күлүмсиригән һалда залдин чиқип кәтти.
Аридин икки-үч жил өткәндин кейин, қайсиду-бир сәнәгә беғишланған тәнтәнидә мән Д.Қонаевни ахирқи қетим көрүш имканийитигә егә болдум. Бу қетим жиғин өткүзүлүватқан залдики муһит жуқурида қәйт қилинған пленумға нисбәтән тамамән башқичә еди. Адәмләрниң һәммисиниң кәйпияти көтирәңгү, үзлиридә тәбәссүм. Нурсултан Назарбаевниң докладидин вә доклад бойичә муназиригә қатнашқучиларниң сөзлиридин кейин чоң концерт болидиғанлиғи ейтилип, униң алдида 20 минутлуқ тәнәппус елан қилинди. Мәнму, башқилар қатарида, орнимдин туруп, фойе тәрәпкә маңмақчи болуведим, туюқсиз көзүм залниң дәл оттурисида жиғилип турған адәмләр топиға чүшүп қалди. Сәп селип қариведим топниң оттурисида турған Д.Қонаев екән. Һәммиси униң алдиға келип, һөрмәт билдүрүп қолини елип, күлүмсиригән һалда униң намиға иллиқ сөзләрни ейтивататти. Ақсақалниң өзиму, худди яширип қалғандәк, көзлиридин хошаллиқ учқунлири пилдирлап, үзидә тәбәссүм изналири очуқ байқилип туратти. Мәнму, өз новитимдә, онлиған адәмләрниң қатарида, Динмухамет Ахмет оғлиниң алдиға келип, сәмимий миннәтдарлиқ йүзисидин униң тәвәррүк қолини мәмнунийәт билән қисип қойдум.
Бу елимиз — Қазақстанниң мустәқилликкә егә болушиға, Н.Назарбаевниң Қазақстанниң Тунҗа Президенти болуп сайлинишиғиға бари-йоқи бир жил қалған пәйт еди.
Динмухамет Қонаев 1993-жили 22-август күни вапат болди. Уни ахирқи сәпәргә узитишқа миңлиған адәмләрниң қатнашқанлиғини һәммимиз яхши билимиз. Шуниңдин кейин арида 18 жилдин ошуқ вақит өтти. Бу вақит ичидә мәмликитимиз Президенти Нурсултан Назарбаевниң көрсәтмисигә бенаән униң исмини әбәдийләштүрүш бойичә хелә ишлар әмәлгә ашурулди: Алмутиниң мәркизидики илгәрки Карл Маркс кочиси Қонаевниң исми билән аталди, җәнубий пайтәхттә униң намидики университет паалийәт елип бериватиду, Тағ-кан институтиға, «Лениногор полиметалл» акционерлиқ җәмийитигә униң исми берилди, Қонаев фонди вуҗутқа кәлди, елимизниң көплигән шәһәр вә йезилирида униң исми билән аталған кочилар, мәктәпләр аз әмәс.
Әнди Динмухамет Ахмет оғлиниң туғулғининиң 100 жиллиғи һарписида Миллий Банк бу бүйүк дөләт вә җәмийәт әрбабиниң тәвәллудиға беғишлап хатирә тәңгиләр сериясини муамилигә чиқарди. Мошу һәптидә шундақла Д. Қонаевниң һаятиға вә әмгәк паалийитигә беғишланған фотоальбомни тонуштуруш мәрасими болуп өтти. Бу альбомдин Д.Қонаевниң шәхсий архивидин елинған йүзлигән надир фотосүрәтләр орун алған. Уларниң ичидә Динмухамет Ахмет оғлиниң ХХ әсирдә һаят кәчүргән Джавахарлал Неру, Индира Ганди, Дуай Эйзенхауэр, Юрий Гагарин, Мухтар Әвезов қатарлиқ вә башқиму бүйүк шәхсләр билән чүшкән сүрәтләрни аташқа болиду. Көрнәклик журналист, Қазақстан Журналистика академиясиниң академиги Валерий Жандаулетов тәрипидин тәйярланған бу альбом Түркиядә нәшир қилинған.
Әнди түнүгүн, йәни Д.Қонаевниң туғулған күни, Алмутида униң йүз жиллиқ тәвәллудиға беғишланған тәнтәнилик жиғин болуп өтти. Жиғинға җумһурийәт Президенти Нурсултан Назарбаев қатнишип, нутуқ билән сөзгә чиқти.
Д.Қонаевниң туғулғининиң 100 жиллиғиға беғишланған йәнә бир чарә-тәдбир Динмухамет Ахмет оғли һаят вақтида яшиған өйдә униң мирасгаһиниң ечилиши болди. Өткән әсирниң ахирилирида Н.Назарбаевниң көрсәтмиси билән уюштурулған бу мирасгаһ он жилдин бери паалийәт елип беривататти. Түнүгүн болса, бу мирасгаһ-өйниң рәсмий ечилиш мәрасими болуп өтти.
Мундақ тәнтәниләр пәқәт Алмутидила әмәс, бәлки елимизниң барлиқ шәһәрлиридә дегидәк уюштурулуватиду. Мәсилән, Талдиқорған шәһиридә Қонаевниң бюстиниң ечилиши мунасивити билән тәнтәнилик жиғин өткүзүлди. Буниңдин ташқири, һазир Д.Қонаевниң паалийитигә беғишланған үч һөҗҗәтлик фильм чүшириливатиду...
ХХ әсирниң иккинчи йеримида Қазақстанниң гүллинип, риваҗлинишиға интайин чоң һәссә қошқан, қазақ хәлқиниң мунәввәр пәрзәнди Динмухамет Қонаевниң исмини әбәдийләштүрүш бойичә чарә-тәдбирләрниң буниңдин кейинму давамлишидиғанлиғи чоқум. Амма мәрһумниң исмини мәңгүгә әбәдийләштүрүп, униң исмини әвлаттин әвлатқа йәткүзүшниң әң муһим амили — хәлиқниң униңға болған муһәббити. Қазақстанлиқлар Қонаев һаят вақтида уни қандақ һөрмәтләп, қәдирлигән болса, һазирму шунчилик дәриҗидә һөрмәтләп, қәдирләйду. Инсан үчүн буниңдин ошуқ бәхит болсунму!
Йолдаш АЗАМАТОВ.
Һазирқи яшлар қандақки, амма Қазақстанда вә сабиқ Кеңәш Иттипақиниң территориясидики барлиқ мәмликәтләрдә истиқамәт қиливатқан оттура боғум вә чоң әвлат вәкиллири арисида Динмухамет Ахмет оғли Қонаевниң исим-шәрипини билмәйдиғанлар камдин-кам болса керәк дәп ойлаймән. Униң Кеңәш елидики аброй-шәни наһайити жуқури дәриҗидә еди. Әгәр тәрҗимә-һал сәһипилиригә нәзәр ташлайдиған болсақ, Д.Қонаевниң бари-йоқи оттуз йешида Қазақстан Һөкүмити рәисиниң орунбасари болуп тайинлинип, бу хизмәттә он жил ишлигәнлигини, үч жил Қазақстан Пәнләр академиясиниң президенти болғанлиғини, йәттә жил җумһурийәт Һөкүмитини башқурғанлиғини, шуниңдин кейин 25 жилға йеқин вақит җумһурийәтниң биринчи рәһбири — Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң биринчи кативи лавазимида паалийәт елип барғанлиғини көримиз. 44 жил җәриянида чоң җумһурийәттики әң алий дәриҗилик рәһбирий лавазимларни егиләш көрүнгәнла әқиллик адәмниң қолидин келиверидиған иш әмәс, әлвәттә. Буниңдин ташқири, униң узун жиллар давамида КПСС Мәркизий Комитети Сәясий Бюросиниң әзаси, үч мәртә Социалистик Әмгәк Қәһримани намини елишқа муйәссәр болғанлиғини, онлиған орден билән мукапатланғанлиғини, Қазақстан Пәнләр академиясиниң академиги болуп сайланғанлиғини нәзәрдә тутсақ, униң Кеңәш Иттипақидики санақлиқла шәхсләр қатаридин орун алғанлиғиға толуқ көз йәткүзимиз. Әлвәттә, мундақ лавазимларни егиләш вә унчилик атақларға еришиш үчүн у адәм һәртәрәплимилик пәм-парасәт вә истедатқа, чоңқур билимгә егә болуп, адиллиқ, чинлиқ, тәләпчанлиқ, тавакәлчилик вә мәрданилиқ охшаш хисләтләрни өзидә муҗәссәмләштүрүши керәк еди. Динмухамет Ахмет оғлида бу хисләтләрниң һәммиси моҗут еди. Шуниң билән биллә, уни яхши билидиғанларниң ейтишичә, интайин һая-номуслуқ, меһир-шәпқәтлик, ейтқан сөзидә туридиған кичик-пейил инсан болған екән.
Алий дәриҗидики рәһбәрләрму адәттики адәмләрғу. Уларму мүҗәз-хулқи, билими, тәҗрибиси, инсаний хисләтлири җәһәттин һәр түрлүк болиду. Амма Д.Қонаев шу дәвирләрдики СССР рәһбәрлириниң арисида пәқәт өзигила хас инсаний хисләтлири билән пәриқлинип туратти. Униң еғир-бесиқлиғи, сөзгә чечәнлиги, өзиниң қәдир-қиммитини чоңқур һис қилиши, һәтта бойиниң егизлиги, келишкән қәдди-қамити, гәп қилиш алаһидиликлири — буларниң һәммиси адәмләрни бирдин өзигә җәлип қилатти, шәхс сүпитидики қәдир-қиммитини ашуратти. Бирақ, шундиму, көпчиликниң диққәт-нәзәрини, биринчи новәттә, җәлип қилидиған әң муһим алаһидилик — униң иши, Қазақстанниң тәрәққияти, Қазақстанниң көп милләтлик хәлқиниң паравән яшиши йолида әмәлгә ашурған ишлири еди. Бу тоғрилиқ сөз болғанда, биз шуни нәзәрдә тутушимиз керәкки, у чағларда Қазақстан мустәқилликкә егә әмәс еди. Җумһурийәт рәһбәрлиги Москваниң — Кремльниң көрсәтмилири бойичә ишләтти. Әһвалниң шундақ болушиға қаримай, Д.Қонаев өз җумһурийитиниң гүллиниши үчүн қолидин кәлгән нәрсиләрниң һәммисини қилғанлиғини биз йеқинқи өтмүш тарихидин яхши билимиз. Әгәр Д.Қонаев Сәясий Бюродики түркий тиллиқ хәлиқләрниң бирдин бир вәкили болғанлиғини (Ш.Рәшидов — Сәясий Бюрониң әзалиғиға намзат еди — Й.А.) әскә алидиған болсақ, униң пәқәт Қазақстанниңла әмәс, бәлки барлиқ Оттура Азия җумһурийәтлириниң риваҗлинишиға салмақлиқ һәссә қошқанлиғини һис қиливелиш қийин болмиса керәк...
Биз мәктәптә оқуватқан чеғимиздинла Қонаевниң исим-шәрипини яхши билип, уни алаһидә һөрмәтләп өстуқ. Уни ақсақал-мөтивәрләрму, оюн қепи өсмүрләрму яхши көрәтти, қәдирләтти. Һелиму есимда, университетниң 2 курсида оқуватқинимда, язлиғи Яркәнткә тәтилгә кәлгән едим. Бир күни кәчқурунлуғи дадам Абдуқадир наһайити көтирәңгү кәйпиятта өйгә кирип кәлди. Йенида бир-икки ағиниси бар. Һәммисиниң хошаллиғида чәк йоқ. Күлкилири бесилар әмәс.
— Әнди сән оң қолуңни икки-үч күн жуймисаңму болиду, чүнки бу Қонаев тутқан қол, — деди ағинилириниң бири дадамға чақчақ қилип.
Уқушсақ, шу күни наһийәгә кәлгән Қонаев вә униң һәмралири дадам бригадир болуп ишләватқан мал бодаш комплексини зиярәт қилипту. Колхоз рәиси Н.Головацкий бригадиниң ишини махтап, Қонаевқа дадамни тонуштурупту. Җумһурийәт рәһбири дадамға яхши иши үчүн рәхмәт ейтип, қолини қисипту. Бари-йоқи үч-төрт минутниң вақиәси. Бирақ у бизниң мәлимиздә хелиғичә һәмминиң еғизидин чүшмәй жүрди. Бу Қонаевниң аброй-шәниниң қанчилик жуқури болғанлиғиниң пәқәт бир мисали. Ейтмақчи, шуниңдин көп өтмәйла, дадам «Һөрмәт Бәлгүси» ордени билән мукапатланди.
Динмухамет Ахмет оғли тоғрилиқ маңа кейинирәк йеқин тонушлирим — йеза егилиги ишләп чиқиришиниң маһир тәшкилатчилири Имәр Билалов, Николай Головацкий, Мирзигүл Насиров, Авут Саттаров, Иврайимҗан Қожахметов, Азат Мәшүров, һәр хил жилларда Қазақстан телевидение вә радио аңлитишлар комитетини башқурған Камал Смаилов билән Сағат Әшимбаев, көрнәклик дөләт вә җәмийәт әрбаби Қуаныш Султанов вә башқилар хелә нәрсиләрни ейтип бәргән еди. Уларниң һәммиси бу әҗайип адәмниң интайин тәләпчан рәһбәр болуш билән биллә шунчиликла дәриҗидә меһир-шәпқәтлик, пак, адил шәхс екәнлигини мәмнунийәт билән тилға алатти..
Д.Қонаев тоғрилиқ Исмайил ака Йүсүпов биләнму бир нәччә қетим сөһбәтләшкән едуқ. Иккисиниң арисидики мунасивәтниң һәр хил дәвирләрдә һәр хил болушиға қаримай, Исмайил ака уни сәмимий һөрмәтләтти. Иккисиниң бир кочида өскәнлиги, кейинирәк хизмәтдаш болған чағлирида бешидин өткүзгән сәргүзәштилири һәққидә мәмнунийәт билән ейтип берәтти. Алмутида жүргәндә иш нурғун, арилишишқа вақит йоқ, әнди Москваға жиғинларға, қурултайларға барғанда, иккиси вақит тепип, шу жиллири Москвада истиқамәт қиливатқан Әхмәт ака Илиевниң өйигә берип, ләңмән йәп келәттекән. Қонаев уйғурниң бу тамиғини яхши көргәнликтин, Исмайил ака һәр қетим, Әхмәт акиларниң өйигә бериштин илгири, телефон арқилиқ униң аялиниң ләңмән тәйярлап қоюшини илтимас қилаттекән.
Исмайил ака кейинирәк, биринчи катип лавазимидин елинғандин кейин, Қонаев уни трест башлиғи хизмитигә тайинлайду, амма маашини министрниң дәриҗисидә бәлгүләш көрсәтмисини бериду. Кейинирәк қизиға пәтир елишта ярдәмлишиду. Иккисиниң иш бабидики йоллири тамамән айрилип, мунасивити үзүлгән болсиму, бу хил ярдәм вә яхшилиқлар жуқури лавазимдики Қонаевниң балилиқ дәвирдики достлуқни унтуимиғанлиғини, әшу достлуқни кинәйдиғанлиғини көрситиду...
Өткән әсирниң 70-жиллири «Коммунизм туғи» гезитиниң баш муһәррири болуп ишлигән Абдулла ака Мәшүров, Ғени батурниң илтимасиға бенаән, униң билән Д.Қонаевниң һозурида болғанлиғини, Динмухамет Ахмет оғлиниң уларни алаһидә сәмимийәт билән күтүвалғанлиғини тәвринип ейтип бәргән еди. Ғени батур Қонаевтин 11 яш чоң болғанлиқтинму яки иккиси өткән әсирниң 50-жиллири тонушуп, хелә арилашқанлиғи сәвәвидинму, әйтәвир, Ғени ака Қонаевқа «сән» дәп мураҗиәт қилип, шу териқидә сөһбәтлишипту. Өз новитидә Қонаев (Сәясий Бюрониң әзасидә!) буниңға һеч рәнҗимәй, мундақ мураҗиәт қилишни өз лайиғида қобул қилипту. Бу тоғрилиқ редакциягә бир кәлгинидә Ғени акиниң өзиму чақчақ арилаш сөзләп бәргән еди. Бой турқи, қәдди-қамити охшап кетидиған бу икки адәм бир-бири билән қучақлишип көрүшүп, шундақла қучақлишип хошлишипту. Шу учришиштин кейин Д.Қонаевниң көрсәтмиси билән йәрлик һакимийәт Ғени батурға Челәк тәвәсидә өй селип бериду вә бир машина соға қилиду.
Қуддус ака Ғоҗамияровниң бир нәччә қетим Динмухамет Ахмет оғлиниң һозурида болуп, Қазақстан уйғурлириниң бир қатар мәсилилирини һәл қилғанлиғини, җумһурийәт рәһбириниң Мурат Һәмраевниму қобул қилғанлиғини билидиғанлар аз әмәс.
1982-жилниң апрель ейида Д.Қонаев уйғур зиялилириниң чоң топини қобул қилип, улар билән узақ сөһбәтлишиду. Композитор Қуддус Ғоҗамияров, язғучилар Зия Сәмәди билән Һезмәт Абдуллин, сәнъәткар Рошәнгүл Илахунова, алимлар Ғоҗәхмәт Сәдвақасов билән Әхмәтҗан Қадиров вә рәссам Марис Һетахуновтин ибарәт делегация бу учришиштиму хәлқимизгә аит мәсилиләрни оттуриға қойиду вә уларниң әң муһимлири көп өтмәй һәл қилиниду. Сөһбәт давамида мәишәт проблемилири һәққидиму сөз болуп, учришишқа қатнашқан икки зияли турушлуқ өй шараитини яхшилавелиш имканийитигә егә болиду.
Шәхсән мән, бир қатар әнҗуман-қурултайларда жирақтин көргиним болмиса, Динмухамет Ахмет оғли билән һеч қачан бәтму-бәт учришип сөһбәтләшмәптимән. Бирақ, уни ахирқи икки қетим көргиним һелиғичә көз алдимда туриду.
Мән «Уйғур авази» (у чағда «Коммунизм туғи» еди) гезитиға баш муһәррир болуп тайинлинип, аридин жигирмә күн өткәндин кейин, Қазақстан Компартия Мәркизий Комитетиниң ІХ пленуми өткүзүлди. Һелиму есимда, 1987-жилниң 27-июль күни еди. Д.Қонаевниң Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң биринчи кативи лавазимидин кәткинигә йәттә айдин ошуқ вақит болған, андин у Москваға тәклип қилинип, Сәясий Бюрониң тәркивидинму чиқирилған. Бәзиләрниң ейтишлириға қариғанда, бүгүнки пленумда у Қазақстан Компартиясиниң Мәркизий Комитети тәркивидин чиқирилиши керәк. Бу хәвәрни аңлап, мән, немишкиду, Қонаев бу пленумға кәлмәмдекин дәп ойлиған едим.
Партия Мәркизий Комитетиниң кәң-таша мәҗлисләр залиға кирип, оттуридики рәтниң бәшинчи қатаридики орунларниң биригә келип олтардим. Жиғинниң башлинишиға йәнә хелә вақит бар. Зал аста-аста адәмләргә толмақта. Бир чағда кимду-бири исмимни атап аста чақирди. Қарисам, мениңдин сәл нерида, йәттинчи қатарда, КазТАГниң (Қазақ телеграф агентлиғи) мудири Амангелды Ахметалимов билән «Казахстанская правда» гезитиниң баш муһәррири Федор Игнатов олтирипту. Улар мени өзлириниң йениға чақирди. Мән шу йәргә берип олтардим. Бир аз вақиттин кейин зал адәмләргә лиқ толди. Шу мәһәл Әбекең биқинимға ноқуп, алдимиздики тәрәпни ишарә қилди. Қарисам, бәшинчи қатардики бая мән олтарған орунда... Қонаев олтирипту. Мән униңдин икки қатар кейин вә икки метрға йетә-йәтмәй сол тәрипидә олтарғачқа, Динмухамет Ахмет оғлиниң үзи маңа очуқ көрүнүп туратти. Жиғин давамлишиватиду. Минбәргә башта Колбин көтирилди, андин униң ейтқанлирини «бир еғиздин» қоллап-қувәтләп сөзлигүчиләр бириниң кәйнидин бири минбәрниң алдиға келишкә башлиди. Мениң көзүм Қонаевта, қулиғим натиқларниң сөзлиридә. Улар, худди өз ара келишивалғандәк, Қонаевни тәнқитләп, йеңи башлиқниң көзигә чүшүшкә тиришмақта. «Қонаеввазлиқ», «қонаевчилар» дегән ибариләр кәйни-кәйнидин тәкрарланмақта. Җумһурийәтниң сабиқ рәһбириниң қанчилик «җиддий камчилиқларға» йол қойғанлиғини бәс-бәскә чүшүп «паш» қилмақта. Бирақ мени һәйран қалдурғини бу әмәс еди. Мени һәйран қилған Қонаевниң өзи болди. У, худди қандақту-бир концерт яки спектакльни тамашә қиливатқандәк, беғәм көрүнүштә бешини тик тутқан пети олтиратти. Чирайидин техи түнүгүнла өзиниң қол астида ишлигән мону «натиқларниң» вайсашлириға нисбәтән аччиқ қилиш, ғәзәплиниш һәтта әпсуслинишниң бирәр аламити сезилмәтти. Мән өзәмдин икки метр арилиқта олтарған Қонаевниң һәққиқәтәнму улуқ шәхс екәнлигигә мошу йәрдә йәнә бир қетим көз йәткүздүм. Униң қәлбидә қандақ һиссиятларниң овҗ еливатқанлиғини, қандақ баш-айиғи йоқ мулаһизиләрни баштин кәчүрүватқанлиғини сезивелиш тәс әмәс еди. Амма у өзиниң аҗизлиғини, йәни түнүгүнки сәпдашлириниң үз өрүвалғанлиғидин әпсуслиниватқанлиғини башқиларға көрсәткиси кәлмиди. Буниң үчүн қанчилик күч, ирадә, салқинқанлиқ, әқил-парасәт керәк десиңизчу!
Ахири пленум өз ишини тамамлиди. Д.Қонаев «җумһурийәт партия тәшкилатиға рәһбәрлик қилишта йол қойған җиддий камчилиқлири үчүн» Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң тәркивидин чиқирилди.
Һәммимиз орнимиздин турдуқ. Шу мәһәл Динмухамет Ахмет оғлиниң әтрапида қандақту-бир бошлуқ һасил болуп қалди. Адәмләрниң һәммиси — ениғариғи, бир чағларда Қонаев рәһбәрлик қилған Мәркизий Комитетниң әзалири — көзлирини йәргә қаратқан һалда униң йенидин чапсанирақ өтүп кетишкә тиришатти... Униң билән һеч ким дегидәк саламлашмиди. Шәхсән мән дәл шу пәйттә һаятниң, тәғдирниң бәзидә адәмгә нисбәтән қанчилик шәпқәтсиз болидиғанлиғини йәнә бир қетим чоңқур һис қилдим. Амма пәқәт өзиниң ғеми биләнла яшимайдиғанлар, жуқури тәрәпниң ғәзивидин қорқмайдиғанларму бар екән: бир чағда Қонаевниң қешиға Олжас Сүлейменов билән мән тонумайдиған йәнә бир киши келип, униң билән қучақлишип көрүшти. Улар бираз сөһбәтлишип турғандин кейин әву иккиси Динмухамет Ахмет оғлини залдин елип чиқип, машинисиғичә узитип қойди. Иккисидин башқа бирму адәм җумһурийәтниң сабиқ рәһбириниң йениға кәлгини йоқ. Униң өзиму буни яхши һис қилип турсиму, худди һеч нәрсә йүз бәрмигәндәк, чиң вә кәң қәдәм ташлап, бешини тик тутуп, қандақту-бир пәқәт өзигә хас тәнә арилаш күлүмсиригән һалда залдин чиқип кәтти.
Аридин икки-үч жил өткәндин кейин, қайсиду-бир сәнәгә беғишланған тәнтәнидә мән Д.Қонаевни ахирқи қетим көрүш имканийитигә егә болдум. Бу қетим жиғин өткүзүлүватқан залдики муһит жуқурида қәйт қилинған пленумға нисбәтән тамамән башқичә еди. Адәмләрниң һәммисиниң кәйпияти көтирәңгү, үзлиридә тәбәссүм. Нурсултан Назарбаевниң докладидин вә доклад бойичә муназиригә қатнашқучиларниң сөзлиридин кейин чоң концерт болидиғанлиғи ейтилип, униң алдида 20 минутлуқ тәнәппус елан қилинди. Мәнму, башқилар қатарида, орнимдин туруп, фойе тәрәпкә маңмақчи болуведим, туюқсиз көзүм залниң дәл оттурисида жиғилип турған адәмләр топиға чүшүп қалди. Сәп селип қариведим топниң оттурисида турған Д.Қонаев екән. Һәммиси униң алдиға келип, һөрмәт билдүрүп қолини елип, күлүмсиригән һалда униң намиға иллиқ сөзләрни ейтивататти. Ақсақалниң өзиму, худди яширип қалғандәк, көзлиридин хошаллиқ учқунлири пилдирлап, үзидә тәбәссүм изналири очуқ байқилип туратти. Мәнму, өз новитимдә, онлиған адәмләрниң қатарида, Динмухамет Ахмет оғлиниң алдиға келип, сәмимий миннәтдарлиқ йүзисидин униң тәвәррүк қолини мәмнунийәт билән қисип қойдум.
Бу елимиз — Қазақстанниң мустәқилликкә егә болушиға, Н.Назарбаевниң Қазақстанниң Тунҗа Президенти болуп сайлинишиғиға бари-йоқи бир жил қалған пәйт еди.
Динмухамет Қонаев 1993-жили 22-август күни вапат болди. Уни ахирқи сәпәргә узитишқа миңлиған адәмләрниң қатнашқанлиғини һәммимиз яхши билимиз. Шуниңдин кейин арида 18 жилдин ошуқ вақит өтти. Бу вақит ичидә мәмликитимиз Президенти Нурсултан Назарбаевниң көрсәтмисигә бенаән униң исмини әбәдийләштүрүш бойичә хелә ишлар әмәлгә ашурулди: Алмутиниң мәркизидики илгәрки Карл Маркс кочиси Қонаевниң исми билән аталди, җәнубий пайтәхттә униң намидики университет паалийәт елип бериватиду, Тағ-кан институтиға, «Лениногор полиметалл» акционерлиқ җәмийитигә униң исми берилди, Қонаев фонди вуҗутқа кәлди, елимизниң көплигән шәһәр вә йезилирида униң исми билән аталған кочилар, мәктәпләр аз әмәс.
Әнди Динмухамет Ахмет оғлиниң туғулғининиң 100 жиллиғи һарписида Миллий Банк бу бүйүк дөләт вә җәмийәт әрбабиниң тәвәллудиға беғишлап хатирә тәңгиләр сериясини муамилигә чиқарди. Мошу һәптидә шундақла Д. Қонаевниң һаятиға вә әмгәк паалийитигә беғишланған фотоальбомни тонуштуруш мәрасими болуп өтти. Бу альбомдин Д.Қонаевниң шәхсий архивидин елинған йүзлигән надир фотосүрәтләр орун алған. Уларниң ичидә Динмухамет Ахмет оғлиниң ХХ әсирдә һаят кәчүргән Джавахарлал Неру, Индира Ганди, Дуай Эйзенхауэр, Юрий Гагарин, Мухтар Әвезов қатарлиқ вә башқиму бүйүк шәхсләр билән чүшкән сүрәтләрни аташқа болиду. Көрнәклик журналист, Қазақстан Журналистика академиясиниң академиги Валерий Жандаулетов тәрипидин тәйярланған бу альбом Түркиядә нәшир қилинған.
Әнди түнүгүн, йәни Д.Қонаевниң туғулған күни, Алмутида униң йүз жиллиқ тәвәллудиға беғишланған тәнтәнилик жиғин болуп өтти. Жиғинға җумһурийәт Президенти Нурсултан Назарбаев қатнишип, нутуқ билән сөзгә чиқти.
Д.Қонаевниң туғулғининиң 100 жиллиғиға беғишланған йәнә бир чарә-тәдбир Динмухамет Ахмет оғли һаят вақтида яшиған өйдә униң мирасгаһиниң ечилиши болди. Өткән әсирниң ахирилирида Н.Назарбаевниң көрсәтмиси билән уюштурулған бу мирасгаһ он жилдин бери паалийәт елип беривататти. Түнүгүн болса, бу мирасгаһ-өйниң рәсмий ечилиш мәрасими болуп өтти.
Мундақ тәнтәниләр пәқәт Алмутидила әмәс, бәлки елимизниң барлиқ шәһәрлиридә дегидәк уюштурулуватиду. Мәсилән, Талдиқорған шәһиридә Қонаевниң бюстиниң ечилиши мунасивити билән тәнтәнилик жиғин өткүзүлди. Буниңдин ташқири, һазир Д.Қонаевниң паалийитигә беғишланған үч һөҗҗәтлик фильм чүшириливатиду...
ХХ әсирниң иккинчи йеримида Қазақстанниң гүллинип, риваҗлинишиға интайин чоң һәссә қошқан, қазақ хәлқиниң мунәввәр пәрзәнди Динмухамет Қонаевниң исмини әбәдийләштүрүш бойичә чарә-тәдбирләрниң буниңдин кейинму давамлишидиғанлиғи чоқум. Амма мәрһумниң исмини мәңгүгә әбәдийләштүрүп, униң исмини әвлаттин әвлатқа йәткүзүшниң әң муһим амили — хәлиқниң униңға болған муһәббити. Қазақстанлиқлар Қонаев һаят вақтида уни қандақ һөрмәтләп, қәдирлигән болса, һазирму шунчилик дәриҗидә һөрмәтләп, қәдирләйду. Инсан үчүн буниңдин ошуқ бәхит болсунму!
Йолдаш АЗАМАТОВ.
738 рет
көрсетілді0
пікір
