• Йеңилиқлар
• 06 Ақпан, 2012

Иҗтимаий-ихтисадий йеңилиниш — Қазақстан тәрәққиятиниң асасий йөнилиши

Президент — Милләт Лидери Нурсултан Назарбаевниң Қазақстан хәлқигә йоллиған Мәктүби

Қымбатты қазақстандықтар! Құрметті депутаттар мен Үкімет мүше­лері! Ханымдар мен мырзалар! Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжыл­дығына батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына кірісті. Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 процентке өсті. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Бұрын сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне қайтарылды. Енді «Богатырь», Қарашығанақ, Қашаған кен орындары мен ЕNRС, «Қазақмыс» компаниялары басым активтері мемлекет иелігінде болады. Кезінде мен «мынадай жағдайларға байланысты сатып жатырмыз, қазір жекешелендіру керек, уақыты келгенде қайтарамыз» деп айтып едім. Міне, енді бәрі қайтарылуда. Барлық акциялардың пакеті Қазақстанда. Енді өзіміз барлығына ықпал жасайтын боламыз. Қазақстан халқы біртұтас, бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Болжанған жаһандық дағдарыс қаупі шындыққа айналып келе жатқанын көріп отырсыздар. Сарапшылардың пікірінше, жаңа әлемдік дағдарыс бес-алты жылға созылуы мүмкін. Біздің міндетіміз – экономиканы осы сынаққа дайындау, оны әртараптандыруды жалғастыру болып табылады. Біз 2015 жылға қарай табысы жоғары елдердің қатарына қосылуды көздеп отырған елміз. Бірлігімізді сақтап, осылай еңбек ететін болсақ, ол мақсатқа да жететін боламыз. Һөрмәтлик вәтәндашлар! Қазақстан йолиниң йеңи басқучи — бу ихтисатни күчәйтишниң, хәлиқ паравәнлигини ашурушниң йеңи вәзипилири. Қазақстан үчүн ихтисадий утуқлар билән җәмийәтниң бәхит-саадитини тәминләш оттурисидики қолайлиқ тәңпуңлуқни тепиш һаятий муһимдур. Һазирқи дунияда бу иҗтимаий-ихтисадий йеңилинишниң түп-асаслиқ мәсилиси. Бу Қазақстанниң йеқинқи он жиллиқтики тәрәққиятиниң асасий йөнилиши. Мән өзәмниң мәмликәт хәлқигә йоллайдиған  йеңи Мәктүбимни мошу муһим мавзуға беғишлаймән. Биз он йөнилиш бойичә вәзипиләр комплексини әмәлгә ашурушимиз зөрүр. Биринчи. Қазақстанлиқларниң иш билән тәминлиниши. Мениң тапшуруғим бойичә Һөкүмәт иш билән тәминләшниң принцип җәһәттин йеңи программисини тәстиқлиди. Униңда үч муһим вәзипә қоюлған. Биринчидин, оқутушниң нәтиҗидарлиқ системисини вуҗутқа кәлтүрүш вә ишқа орунлишишқа ярдәмлишиш. Иккинчидин, йезида тиҗарәтчиликни тәрәққий әткүзүшкә ярдәмлишиш. Үчинчидин, әмгәк ресурслириниң һәрикәтчанлиғини ашуруш, Қазақстанниң ихтисадий паал мәркәзлиридә ишқа орунлаштуруш. 2011-жили программа 60 миңға йеқин адәмниң қатнишиши билән синақтин өтти. Барлиқ тәйярлиқ ишлири, қанун асаси бойичә ишләш тамамланди. Әнди мошу муһим программини әмәлгә ашурушқа көчүш керәк. Һөкүмәткә вә һакимларға мошу жилдин етиварән мәзкүр программини миқияслиқ әмәлгә ашурушни башлашни тапшуримән. Шундақла сөз йезида ишләватқанларни микронесийәләр билән тәминләш тоғрилиқму болуватиду. Шәһәрдә ишләшни халиғучиларни дөләт һесавиға оқутуш вә ишқа орунлаштуруш керәк. Программиниң ахириға, 2020-жилға қәдәр биз 1,5 миллион адәмни  сүпәтлик ишқа орунлаштурушимиз керәк. Екінші. Қолжетімді баспана. Біз жаңа тұрғын үй құрылысы бағдар­ламасын іске асыруға кірісіп кеттік. Елімізде жыл сайын 6 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілуде. Алайда біз жарты миллионнан астам жас отбасыны жеке баспанамен қамтамасыз етуге тиіспіз. Бұл үшін жалға берілетін тұрғын үй алаңын 1 миллион шаршы метрге жеткізу қажет. Оның ішінде, ұзақ мерзімге жалға беру, одан кейін сатып алу тәрізді екі түрлі жолын қарастыру керек. Қаражаты мен мүмкіншілігі барлар жалдау ақысын төлеп, кейіннен үйді өздеріне сатып алатын болады. Ал мүмкіндігі жоқтар жағдайы келгенше ұзақ мерзімді жалға ұстай беретін болады. Осы екі түрлі жолды қарастыруымыз қажет. Оған қоса жалға алғаны үшін жасалатын төлем әл-ауқаты орташа отбасы мүмкіндігіне сай болуы тиіс. Мұнымен бірге отандық құрылыс саласы үшін жаңа мүмкіндіктер туады. Естеріңізде болса, өткен дағдарыс жылдарында біз бүкіл Қазақстанда тұрғын үй салуды көбейтіп, қаншама жұмыс орнын ашып, бизнеске қаншама мүмкіншілік бердік. Сол кездегі сияқты облыстарға тиісті қара­жат бөлінеді. Тұрғын үйлер салынып, жалға берілетін болады. Соның бәрін жаңа «Қолжетімді баспана-2020» бағдарламасында анық көрсету қажет. Осыған біз кірісуіміз керек. Мемлекет бұл бағдарламаны тиісті қаражат­пен қамтамасыз етеді. Аталған құжатты Үкіметке осы жылдың 1 шілдесінен кешіктірмей жасап, қабылдауды тапсырамын. Үшінші. Өңірлерді дамыту мәселесі. Қуатты Қазақстан дегеніміз – бұл ең әуелі өңірлердің қуаттылығы болып саналады. Елдің болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты. Бұл үшін алдымен жаңа зауыттар көп салынып, жаңа жұмыс орындары ашылып, әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды дамуы қажет. Бүгінде әлемнің көп елдерінде осылай жасалуда. Мемлекет өз азаматтарының сондай қуатты өңірлерге қоныс аударуына көмек қолын созуы тиіс. Қазақстанда келешегі зор қалалар шоғыры­на Астана, Алматы, Ақтөбе, Ақтау, Шымкент шаһарлары жатады. Үкімет елді мекендер шоғырын (агломерация) дамыту жөнінде бағдарлама қабылдауы тиіс. Ірі кәсіпорынды немесе бір саланы тірек еткен шағын қалалардың дамуы – өз алдына бөлек мәселе. Жаңаөзендегі жағдай бір салалы шағын қалалардың әлеуметтік қатерге жақын екенін көрсетті. Мемлекет Жаңаөзенде төтенше жағдай жариялап, қаладағы ахуалды қалпына келтіру бойынша кешенді шаралар жасауға мәжбүр болды. Қазіргі уақытта ондағы ахуал қалыпты арнасына түсті. Мәжіліс сайлауында Жаңаөзен тұрғында­рының басым көпшілігі «Нұр Отан» партиясына дауыс берді. Бұл олардың мемлекет саясатын толық қолдайтынын көрсетеді. Сондықтан мен Жаңаөзендегі төтенше жағдай режімін бұдан әрі созбау жөнінде шешім қабылдадым. Алайда, бұл оқиғадан тиісті түйін жасалып, одан сабақ алып, ұдайы ескерілуі керек. Үкіметке бір салалы шағын қалаларды дамыту туралы арнайы бағдарлама жасауды тапсырамын. Онда қаланың экономикасындағы әрбір нақты бағытты әртараптандыру, әлеуметтік саланы дамыту ескерілуі қажет. Сонымен қатар, жергілікті шағын және орта бизнеске қолдау көрсету шараларын қаперде ұстаған жөн. Жергілікті өзін өзі басқаруды жетілдіріп, барша жергілікті даму мәселелерін шешуге азаматтардың қатысуын кеңейту аса маңызды. Биылғы 1 шілдеге дейін Үкімет Жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы жобасын жасап бітіруі тиіс. Төртинчи. Аһалиға қилинидиған дөләт хизмитиниң сүпитини ашуруш. Бу коррупциягә қарши туруш вә гражданларниң дөләт органлириниң паалийитигә болған ишәнчисини ашурушниң муһим аспекти. Биринчидин, «электронлуқ һөкүмәтни» тәрәққий әткүзүш керәк. 2012-жилниң ахириғичә иҗтимаий әһмийәтлик дөләт хизмәтлириниң 60 пайизи, җүмлидин лицензияләрниң барлиқ түрлири пәқәт электронлуқ шәкилдә берилиши керәк. 2013-жилдин башлап дөләтниң барлиқ рухсәт қилиш һөҗҗәтлирини қазақстанлиқлар электронлуқ шәкилдә яки Аһалиға хизмәт қилиш мәркәзлири арқилиқ елиши лазим. Автотранспортни ройхәткә елиш вә һайдиғучи гуванамилирини бериш мәсилилириниму Аһалиға хизмәт қилиш мәркәзлиригә тапшуруш керәк. Иккинчидин, йеңилинишниң муһим мәсилиси — мәмурий җәриянларни аддийлаштуруш. Мениң тапшуруғум бойичә рухсәт қилиш һөҗҗәтлириниң тизими 30 пайизға қисқарди. Һөкүмәт лицензияләр билән рухсәтләрниң барлиқ түрлириниң йәнә үчтин бир қисмини қисқартидиған қанун лайиһисини тәйярлиди. Новәттики қәдәм — рухсәт қилиш қанунлириниң йеңи принциплирини җарий қилиш. Үчинчидин, түрлүк рәғбәтләндүрүш программилири һесавиға аһалиниң  компьютерлиқ саватини ашуруш керәк. Мән барлиқ қазақстанлиқларни әхбарат технологиялирини паал өзләштүрүшкә чақиримән. Бәшинчи. ХХІ әсир заманивий дөләтни башқурушқа жуқури тәләпләрни қоюватиду, у барғансири мурәккәпләшмәктә. Бизниң вәзипимиз — башқурғучиларниң квалификациялик сәясий синипини тәйярлаш. Һөкүмәткә, Президент Мәмурийитигә 2012-жилниң биринчи йериминиң ахириғичә Президентниң кадрлар корпусиға намзатлар бойичә тәклипләрни тәйярлашни тапшуримән. Мәхсус комиссия намзатларни билими вә кәспий өлчәмләр, жуқури әхлақий сүпәтлири, тәшәббускарлиғи вә тапшурулған участкиларда утуқлуқ ишлиши бойичә таллайду. Улар тиҗарәт-структуриларға мас келидиған, мәмликәт ихтисадий тәрәққиятиниң җошқунлуғиға бағланған иш һәққигә егә болиду. Улар бизниң Қазақстанни ХХІ әсирдә мунасип башқуридиған башқурғучиларниң йеңи әвладиниң асасини тәшкил қилиду. Алтинчи. Сот вә һоқуқ системилирини йеңилаш. Судьялар пәқәт қанунға вә өз вижданиға қарап сот жүргүзүши керәк. Судьялар корпусини шәкилләндүрүш тәртивини түп-асасидин қайта қарап чиқиш лазим. Шикайәт орунлириниң ишларни төвәнки сотларға қайтидин қарап чиқишқа қайтуруш тоғрилиқ асассиз қарарлириниң имканийитини  қануний чәкләш зөрүр. Алий соттин тартип барлиқ сот системиси өз җавапкәрлигини һәм квалификациясини ашуруши вә өзиниң ишини мукәммәлләштүрүшни башлиши керәк. Судьяларниң қанунларни бузуши пәвқуладдә вақиә болуп, у  тоғрилиқ һәммә билиши лазим. Арбитраж вә халис сотлар системисини мустәһкәмләш шәрт. Бийил йеңи Җинаий-процессуал кодексни, шәхсий тәргәв паалийити тоғрилиқ қанун лайиһисини ишләп чиқишни аяқлаштуруш керәк. Һоқуқ қоғдаш вә мәхсус органларни кадрлар җәһәттин сүпәтлик йеңилаш — муһим мәсилә. 2012-жилниң 1-июлиғичә уларниң барлиқ шәхсий тәркивини қайтидин аттестациядин өткүзүш вәзиписини қойимән. Пәқәт шуниңдин кейинла мааш тәминатини көпәйтиш вә һоқуқ қоғдаш системисиниң хадимлирини қоллап-қувәтләшниң иҗтимаий пакетини кәңәйтиш, шундақла уларни техникилиқ тәминләш мәсилилири қарилиши керәк. Трансмиллий уюшқан җинайәткә қарши күришишни күчәйтиш үчүн Бир пүтүн ихтисадий кәңликтә Интерпол үлгиси бойичә Евразполни — Евразия полициясини қуруш тоғрилиқ мәсилә пишип йетилди дәп һесаплаймән. Һөкүмәткә Бир пүтүн ихтисадий кәңлик бойичә шериклиримизгә тегишлик тәклипләрни әвәтишни тапшуримән. Коррупциягә қарши қәтъий күришиш — йеңилинишниң муһим мәсилилириниң бири. Бизниң бу йөнилиштики һәрикәтлиримиз дөләт аппаратидики коррупциялиниш дәриҗисини хелә төвәнләтти. Буни хәлиқ ара экспертлар тәкитлимәктә. Бирақ биз коррупциягә қарши күришишниң йеңи стратегиясини ишләп чиқишимиз зөрүр. Парихорларни паш қилипла қоймай, уларни сотқа тартиш керәк. Коррупциялик хилаплиқларниң алдини елиш үчүн йеңи һоқуқ механизмлирини, әхбарат имканийәтлирини пайдилиниш, җәмийәтни кәң җәлип қилиш лазим. Башқа мәмликәтләрниң тәҗрибисини үгиниш һәм пайдилиниш керәк. Дөләт хизмәтчилириниң пәқәт киримлиринила әмәс, бәлки хираҗәтлириниму елан қилиш зөрүр. Мошу  мәсилә бойичә қанун қобул қилиш керәк. Һөкүмәткә үч айлиқ қәрәлдә Комплекслиқ коррупциягә қарши программини тәйярлаш һәм тәвсийә қилишни тапшуримән. Йәттинчи. Қазақстанда инсан капиталиниң сүпәтлик өсүши. Бу, һәммидин авал, билим бериш вә саламәтликни сақлаш. Билим бериш системисини йеңилаш давамида бизгә төвәндики чариләрни әмәлгә ашуруш муһим. Биринчидин, оқутуш җәриянида заманивий методикилар билән технологияләрни җарий қилиш керәк. Һазир хәлиқ ара үлгиләр асасида Назарбаев Университети вә Әқлий мәктәпләр утуқлуқ ишләватиду. Илғар кәспий-техникилиқ билим бериш мәһкимилириниң тармиғи тәрәққий әтмәктә. Уларниң тәҗрибисини пүткүл Қазақстан билим бериш системисиға тарқитиш, барлиқ билим бериш мәһкимилирини уларниң дәриҗисигә йәткүзүш керәк. Иккинчидин, педагоглар тәркивиниң сүпитини ашуруш муһим, Барлиқ педагогика билиминиң үлгилирини, мәктәпләр билән алий оқуш орунлири оқутқучилириниң квалификациясини ашуруш тәләплирини күчәйтиш керәк. Һәр бир регионда педагоглар квалификациясини ашуруш бойичә интеграцияләнгән мәркәзләр ишлиши шәрт. Үчинчидин, квалификацияни тәстиқләшниң мустәқил системисини вуҗутқа кәлтүрүш керәк. Дөләт бир вақитта билим хизмитини көрситиш вә уларниң сүпитини баһалимаслиғи лазим. Медицина институтлирини тамамлиған учумкар дәрһал врач болалмайду. Политехникилиқ алий оқуш орнини тамамлиған учумкар инженер әмәс. У өзиниң мутәхәссис екәнлигини испатлиши лазим. Пүткүл дуниядики тәртип шундақ. Һөкүмәткә бийил 1-2 саһаларда саһалиқ ассоциацияләр асасида квалификацияни тәстиқләшниң бир қатар мустәқил мәркәзлирини лайиһә сүпитидә вуҗутқа кәлтүрүшни тапшуримән. Төртинчидин, дөләт-хусусий шериклик механизмлири арқилиқ яшларниң билим елишини кәңәйтиш, йеза вә һал-оқити төвән аилиләрдики яшларниң йол қатнишини вә яшишини мәбләғ билән тәминләш, ятақханилар тармақлирини тәрәққий әткүзүш лазим. Ишләватқан яшларға ишидин қол үзмәй мәхсус билим елиш үчүн имканийәт яритиш — муһим мәсилә. Һазир нурғунлиған адәмләр йезилардин шәһәргә көчүватиду. Уларға ишқа орунлишиш қийин. Һәр бир яш адәм ишидин қол үзмәй кәсип вә билим егиләш имканийитигә егә болуши керәк. Билим министрлиги мошу мәсилини қарап чиқиши зөрүр. Бәшинчидин, билим яшларға пәқәт мәлуматла берип қоймай, бәлки уни иҗтимаий көникиш җәриянида пайдилиниш маһаритигә үгитиши керәк. Һөкүмәткә мәктәп оқуғучилириниң функционал саватини тәрәққий әткүзүш бойичә бәш жиллиқ Миллий иш-һәрикәт планини қобул қилишни тапшуримән. Алтинчидин, оқутуш җәрияниниң тәрбийәвий әһмийитини күчәйтиш муһим. Вәтәнпәрвәрлик, әдәп вә әхлақ нормилири, милләтләр ара разимәнлик вә төзүмлүк, җисманий вә мәнивий тәрәққият, қанунға әмәл қилиш мәсилилирини күчәйтиш лазим. Бу қәдрийәтләр мүлүк шәклидин қәтъий нәзәр, барлиқ оқуш орунлириға сиңдүрүлүши керәк. Мәмликитимизниң әйнә шундақ қәдрийәтлириниң бири вә асасий әвзәллиги  көп милләтлик вә көп тиллиқ болуп һесаплиниду. Бизниң Конституциягә мувапиқ қазақ тили дөләт тили болуп һесаплиниду. Шуниң билән бир қатарда дөләт органлирида рус тили рәсмий қоллинилиду. Бу бизниң Конституцияниң нормилири, уларни һеч ким бузалмайду. Қазақ тилиниң планлиқ тәрәққий етиши рус тилиға зиян йәткүзмигән һалда жүргүзүлиду. Бізге мемлекеттің келешегі, болашақ дамуы үшін не керек? Ол үшін мемлекеттің ең негізгі сыртқы саясаты – көршілермен тату болуымыз керек. Онсыз мемлекеттің болашағы бұлыңғыр болады. Қазақ тілі, біздің мемлекеттік тіліміз өсіп-өркендеп келеді. 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 пайызға дейін жететін болады. Еліміздегі барлық мектептер мен оқу орындарында қазақ тілінде оқыту үрдісі жүріп жатыр. Осының бәріне депутаттар мен мемлекеттік қызметтегілер өз үлестерін қосулары керек. Мәселені осылай шешу қажет. Һөкүмәткә барлиқ билим бериш мәһкимилиридә яшларниң мошу қәдрийәтләрни билишини тәминләш бойичә Типлиқ комплекслиқ планни ишләп чиқишни тапшуримән. Биздә һәтта шундақ дәрисликләр, яшлар билән нәқ мошу мәсилиләр бойичә ишләватқан шундақ оқутқучилар йоқ. Бу яшлиримиз үчүн һаятий зөрүр. Медицина хизмитидин пайдилинишни вә униң сүпитини ашуруш инсан ихтидариниң дәриҗисини көтиришниң, сағлам һаят тәризини илгирилитишниң йәнә бир муһим йөнилиши болуп һесаплиниду. Һазир «Саламатты Қазақстан — 2015» Дөләт программиси әмәлгә ашурулуватиду. Саламәтликни сақлаш системиси сүпәтлик тәрәққий етиватиду. Хәлиқ саламәтлиги әһвалиниң яхши көрсәткүчи қолға кәлтүрүлди. Туғут вә һаят кәчүрүш узақлиғи көпәйди. Қан айлиними системиси ағриқлиридин йүз беридиған өлүм көрсәткүчи 1,7 һәссә төвәнлиди. Биз буниң билән мунтәзим шуғуллиниватимиз. Һазир пәқәт Астанадила әмәс, бәлки Қазақстанниң барлиқ дегидәк вилайәтлиридә жүрәк-қан томур системилириға операция қилиниватиду. Мәмликәттә илғар давалаш-диагностикилиқ комплекслар, медицининиң асасий, шу җүмлидин йеңи йөнилишлири бойичә онлиған мәркәзләр вуҗутқа кәлтүрүлди, транспорт медициниси тәрәққий етиватиду. Биздә медицина поездлири, автотранспорт, медицина авиацияси пайдилинилмақта. Астанадики Келәчәк госпитали Қазақстан саламәтлик сақлаш саһасини йеңилашниң бешида болиду. Әнди онкология ағриқлирини вә униң кесиридин болидиған өлүмни төвәнлитиш мәсилиси биринчи планға чиқиватиду. Һөкүмәткә, биз жүрәк-қан томур ағриқлири мәсилилири бойичә әмәлгә ашурғандәк, икки айлиқ қәрәлдә Қазақстанда Онкологиялик ярдәмни тәрәққий әткүзүш программисини ишләп чиқишни тапшуримән. Шундақла Миллий медицина холдинги асасида Астанада күчлүк Миллий илмий онкологиялик мәркәз қуруш мәсилисини қарап чиқиш керәк. Һөкүмәт мошу жилниң 1-июлиғичә гражданларниң өз саламәтлиги үчүн пикирдашлиқ җавапкәрлик механизмлирини җарий қилишни һесапқа елип, саламәтликни сақлаш системисини тәрәққий әткүзүш бойичә тәклипләрни бериши зөрүр. Адәм өзиниң ағришиниң пайдилиқ әмәслигини чүшиниши лазим. Биздә саламәтликни сақлаш һәқсиз, бирақ һазир пенсия фондлирида қоллиниливатқандәк келәчәктә медицинида ғәмсизләндүрүш җарий қилиниду. Адәмниң өзи, униң иш бәргүчиси вә дөләт җавапкәр болиду. Адәмниң саламәтлиги қанчилик начар болса, уни аз ғәмсизләндүриду. Қанчилик яхши болса, ғәмсизләндүрүш миқдари шунчилик көп болиду. Һазир адәмләр яхши медицинилиқ хизмәт қилидиған давалаш мәһкимилирини таллаватиду. Улар бу мәсилини ениқлап болди. Әнди илгириләш керәк. Һакимларға аһалиниң тән тәрбийә вә спорт билән аммивий шуғуллиниши үчүн спорт инфраструктурисини кәңәйтиш тоғрилиқ мәсилини һәл қилишни тапшуримән. Кейинки жилларда һәм Астанада, һәм вилайәтләрдә көплигән спорт объектлири селинди. Уларға йә балиларниң, йә чоңларниң кириши мүмкин әмәс, дәп шикайәт қилмақта. Мошу барлиқ спорт иншаәтлиридин пайдилиниш керәк. Адәмләр спорт билән шуғуллансун. Сәккизинчи. Пенсия системисини мукәммәлләш-түрүш. Қазақстан илгәрки Кеңәш кәңлигидә биринчи болуп пенсия топлаш системисини утуқлуқ җарий қилди. Вкладчиклар сани 8 миллион адәмни тәшкил қилиду. Топланған мәбләғ миқдари 17 миллион доллардин ешип кетиду. Шуниң билән бир вақитта һазир аманәтчиләр пенсия фондлириниң инвестициялик сәяситигә тәсир қилиш имканийитигә егә әмәс. Шуңлашқиму пенсиягә мәбләғ аҗритишқа селиқ сүпитидә қарайду. Айрим пенсия фондлириниң рәһбәрлиги болса, мәбләғдин өз ахчисидәк пайдилиниду вә акционерлар мәнпийәтлиригә хизмәт қилип, көп әһвалларда уларниң хираҗәтлириниң орнини толтуруватиду. Һөкүмәт Миллий банк билән бирликтә биринчи йерим жилниң ахириғичә пенсия системисини мукәммәлләштүрүш тәклиплирини ишләп чиқиши зөрүр. Тоққузинчи. Индустриал-инновациялик лайиһиләр. Индустриал-инновациялик тәрәққият даирисидики лайиһиләрниң иҗтимаий әһмийити наһайити жуқури. Мәзкүр программа ихтисатни йеңилашниң асасий нишани болуп қалиду. Барлиқ дөләт органлири буни өзиниң асасий иши дәп һесаплиши керәк. Пәқәт өткән жилила баһаси 970 миллиард тәңгидин ешип кетидиған 288 лайиһә пайдилинишқа берилди. Нәтиҗидә 30 миңдин ошуқ турақлиқ сүпәтлик иш орни вуҗутқа кәлтүрүлди. Биз ихтисадимизниң илғар кластерлирини шәкилләндүрүшни вә тәрәққий әткүзүшни давамлаштуруватимиз. Бу иш сүръити төвәнлимәслиги керәк. Һөкүмәткә инновациялик кластерларниң инфраструктурисини тәрәққий әткүзүш үчүн зөрүр мәбләғни көздә тутушни тапшуримән. Һөрмәтлик қазақстанлиқлар! Мән бүгүн бизниң хам әшия ресурслиримиз вә инфраструктурилиримизниң жуқури қайтидин бөлүнүшлири саһасида, мошу қайтидин бөлүнүшләргә хизмәт қилидиған йеңи чоң лайиһиләрниң башланғанлиғи тоғрилиқ елан қилмақчимән. Биринчи. Энергия тапчиллиғи проблемисини һәл қилиш вә җәнубий регионларни энергиягә бағлиқ болушидин қутулдуруш үчүн Һөкүмәткә бийил баһаси 2,3 миллиард долларлиқ қувити 1 320 мегаватт болған Балқаш ТЭСиниң биринчи модулиниң қурулушини башлашни тапшуримән. Бу наһайити муһим. Җошқун тәрәққий етиватқан җәнубий регион электр энергиясиниң тапчиллиғини баштин кәчүрүватиду. Биз һеч кимгә бағлиқ болмаслиғимиз керәк. Бу мәсилә наһайити нурғун нәрсини һәл қилиду. Балқаш ТЭСи бойичә барлиқ мәсилиләр һәл қилинди. Чапсанлитиш вә бу ишни башлаш керәк. «Ғәрбий Европа — Ғәрбий Хитай» хәлиқ ара автомобиль дәлизиниң Қазақстан участкисидики қурулушиниң тамамлиниши муһим әһмийәткә егә. Бу һәқиқәтәнму әсирдики хәлиқ қурулуши. Қәйәрдә үч жилда 2 700 километр сүпәтлик автомобиль йоли селинған? Биз келәр жили мошу ишни аяқлаштурушимиз лазим. Икки йеңи төмүр йол линиясини — узунлуғи 1 200 километр болған Жезқазған — Бейнеу вә Арқалық — Шубаркөл төмүр йоллирини селишқа киришиш муһим. Бу лайиһиләр Жезқазған — Арқалиқ региониниң тәрәққиятиға җошқунлуқ бериду. Иккинчи. Һөкүмәткә Җамбул вилайитидә баһаси 2 миллиард долларға йеқин комплекслиқ минерал оғутларни ишләп чиқириш карханисини вуҗутқа кәлтүрүш бойичә лайиһини давамлаштурушни тапшуримән. Бу оғутлар йеза егилиги үчүн керәк. Лайиһә Җамбул вилайитиниң вә умумән регионниң ихтисадини көтириш имканийитини бериду. Үчинчи. Атырав нефтьни қайта ишләш заводида баһаси 1,7 миллиард долларлиқ нефтьни чоңқур қайта ишләш комплексиниң қурулушини тәминләш зөрүр, бу бензин чиқиришни 3 һәссә дегидәк — 1,7 миллион тонниғичә, дизель йеқилғусини — 1,4 миллион тонниғичә көпәйтиду вә Қазақстанни йеқилғуниң мошу түрлири билән тәминләйду. Төртинчи. Баһаси 6,3 миллиард долларлиқ Атырав газ-химия комплексиниң лайиһә қувитигә чиқирилишини тәминләш керәк, бу һәр жили 500 миң тонна пропилен вә 800 миң тонна полиэтилен чиқиришни көздә тутиду. Қазақстанда мундақ мәһсулат техи чиқирилмиған. Бәшинчи. Қарашағанақ канида қувити 5 миллиард кубометр болидиған газни қайта ишләш заводиниң лайиһисини түзүшни аяқлаштуруп, униң қурулушиға киришиш керәк. Алтинчи. Һөкүмәткә трубопровод системисини планлашни вә уни әмәлгә ашурушқа киришишни тапшуримән. У пайтәхтни қошқанда, мәмликәтниң мәркизий регионини газ билән тәминләш имканийитини бериду. Бу мәбләғни көп тәләп қилидиған муһим иш. Биз газ бойичә бағлиқ болмаслиқ үчүн шундақ қилишимиз керәк. Қазақстан — нефть билән газ чиқиридиған мәмликәт. Биз мәмликәтни газландурушимиз шәрт. Мошу лайиһиләрниң көпчилиги бойичә мәбләғ билән тәминләшниң барлиқ мәсилилири һәл қилинди, башқа лайиһиләр мәсилисини һәл қилиш керәк. Һөкүмәткә вә Парламентқа жуқурида аталған лайиһиләрни әмәлгә ашуруш үчүн зөрүр мәбләғ бөлүш мәхситидә бюджетни қайта қарап чиқиш тәкливини беримән. Бизгә лайиһиләрни әмәлгә ашурушқа Миллий фондтин несийә елишқа тоғра келиду. Буни тоғра дәп һесаплаймән. Бу ахчини өз ихтисадимизға хәшләймиз. Мошу барлиқ лайиһиләр ихтисадимизниң, мәмликитимизниң әһвалини тамамән өзгәртиду. Жуқурида ейтилғанларниң һәммиси бизниң дунияда орун елиши мүмкин болған боһранға бәргән җававимиздур. Биз пүткүл Қазақстанни чоң қурулуш мәйданиға айландуримиз вә он миңлиған иш орунлирини вуҗутқа кәлтүримиз. Турушлуқ өй қурулуши, чоң карханилар қурулушиниң әтрапида қурулуш индустрияси, металлургия, мәһсулатни қайта ишләш санаити тәрәққий етидиған болиду. Яш тиҗарәтчиләрниң пәйда болуши үчүн нурғунлиған имканийәтләр яритиливатиду. Улар бу имканийәтләрни қолдин берип қоймаслиғи керәк. Мәбләғниң сәрип қилинишини назарәт қилиш үчүн 2008 — 2009-жиллардики боһран вақтида ениқ вә нәтиҗидарлиқ ишлигән һәм өзиниң нәтиҗидарлиғини дәлиллигән комиссия охшаш мәхсус комиссияни қурушни тапшуримән. Тәкитләймәнки, мошу лайиһиләрниң һәммисини биз бийилниң өзидила башлаймиз. Һөкүмәт Қазақстан инновациялик системисини мустәһкәмлиши зөрүр. Инновациялик грантларни бөлүш арқилиқ истиқбаллиқ илмий тәтқиқатларни мәбләғ билән тәминләш үчүн бюджет хираҗитини көпәйтиш муһим. Йеңи «Пән тоғрилиқ» Қанун илим-пәнни дөләт тәрипидин системилиқ қоллап-қувәтләш асасини яритиду. Елимизниң алимлирини қоллап-қувәтләш зөрүр. Назарбаев Университети әтрапида йеңи технологияләр трансфертиға вә вуҗутқа кәлтүрүшигә ярдәм қилидиған инновациялик-әқлий кластер қелиплишиши лазим. Биз Астанада жуқури технологиялик карханиларни қуруш арқилиқ бу тәҗрибини Қазақстанниң башқа илмий-маарип мәркәзлиригә тарқитимиз. Биздә қанун асаси бар. Мениң тапшуруғум бойичә қобул қилинған йеңи «Индустриал-инновациялик паалийәтни дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләш тоғрилиқ» Қанун әйнә шу җүмлидиндур. Униң асасида дөләтниң, тиҗарәтниң вә илим-пәнниң өз ара һәрикәт қилишиниң инновациялик ихтидарини күчәйтиш керәк. Һөкүмәткә дөләт-хусусий шерикликниң йеңи шәкиллирини җарий қилишни көздә тутидиған қанун лайиһисини ишләп чиқишни тапшуримән. Қазақстан ихтисадиға селиниватқан чәт әлниң уттур инвестициялири еқимини диверсификацияләш еқимдики тәрәққиятниң муһим мәсилилириниң бири болуп һесаплиниду. Уларни истиқбаллиқ саһаларға, мәсилән, туризм саһасиға сәрип қилиш керәк. Тәрәққий әткән әлләрдә умумий ички мәһсулатниң 10 пайизға йеқини туризм кластериниң әнчисигә тоғра келиду. Биздә — 1 пайиздин азирақ. Умумән, мәмликәт бойичә туризмниң өсүш нуқтилирини үгиниш керәк, улар аз әмәс. Әйнә шуниңға бағлиқ Алмутиниң йенида дуниявий дәриҗидики тағ чаңғуси курортлирини тәрәққий әткүзүш муһим лайиһә болуши керәк. Экспертлар тағ чаңғуси курортини зиярәт қилидиған бир турист деңиз бойичә сәпәргә чиққанға қариғанда, 6 һәссә ошуқ төләйду, дәп һесаплайду. Бу дөләт үчүн наһайити пайдилиқ. Һөкүмәткә мошу надир зонини, шундақла Ақмола вилайитидики Бурабай курорт зонисини тәрәққий әткүзүш бойичә Системилиқ план ишләп чиқишни тапшуримән. Силәр билисиләрки, ишчанлиқ вә инвестициялик вәзийәтни күчәйтиш мениң алаһидә иш-вәзипәм. Қазақстанда «Тиҗарәтниң йол хәритиси — 2020» программиси утуқлуқ әмәлгә ашурулуватиду. Һазир нурғунлиған қазақстанлиқлар униң нәтиҗидарлиғиға көз йәткүзди. Һөкүмәткә программиға ишни башлаватқан вә инновацияләрни җарий қиливатқан яш тиҗарәтчиләрни қоллап-қувәтләшниң қошумчә чарилиригә мунасивәтлик өзгиришләрни киргүзүшни тапшуримән. Һазир малийә-ихтисадий һоқуққа хилаплиқ қилишларни, җүмлидин селиққа хилаплиқ қилишларни җинайәтсизләштүрүш бойичә ишни давамлаштуруш керәк. Бажхана вә селиқ комитетлири, малийә полицияси өз иш-һәрикәтлиридә, җүмлидин қош селиқ селиш тоғрилиқ мәсилиләрдә һоқуқ нормилирини қоллиништа изчил болуши керәк. Елимиз вә чәл әл инвесторлириниң һоқуқини һимайә қилиш вә қоллап-қувәтләш, қанунниң пәрәз қилиниши вә очуқлуқ Қазақстандики ишчанлиқ инвестициялик вәзийәтниң асаси болуши керәк. Мән бизниң әмәлдарлиримизниң инвесторларға тосалғулуқ қилмай, бәлки һәртәрәплимә ярдәм қилишини қәтъий тәләп қилимән. Биз нормативлиқ һоқуқ һөҗҗәтлириниң лайиһилирини ишләш җәриянида елимиз һәм чәт әллик инвесторлар билән дайим консультацияләрни өткүзүш механизмини күчәйтишимиз лазим. Карханиларниң тиҗарәтни җавапкәрлик билән жүргүзүш принциплириға әмәл қилишини рәғбәтләндүрүш стратегиялирини ишләп чиқиш вә әмәлгә ашуруш бойичә миллий алақә мәркәзлирини қуруш керәк. 2012-жилда Қазақстанниң Дуниявий сода тәшкилатиға кириши тоғрилиқ музакириләр аяқлишиши керәк. Бу ихтисадимизниң инвестициялик мәптункарлиғини хелә ашуриду. Онинчи. Йеза егилигини тәрәққий әткүзүш. Қазақстанниң аграр сектори чоң экспорт имканийәтлиригә вә инновацияләрни җарий қилиш үчүн жуқури ихтидарға егә. Дунияда озуқ-түлүккә болған еһтияҗ жилдин-жилға өсиду. Бу имканийәтни қолдин бәрмәслик керәк. Дөләт йеза егилигигә чоң ярдәм қиливатиду. Биз хусусий инвестицияләрниң йеза егилиги ишләп чиқиришиға болған тавакәлчиликлирини төвәнлитиш үчүн капаләтләндүрүш вә заемларни ғәмсизләндүрүш бойичә дөләт системисини ишләп чиқишимиз һәм җарий қилишимиз керәк. Фермерларниң мәбләғдин пайдилинишини кәңәйтишниң альтернативлиқ йоллирини тепиш зөрүр. Һөкүмәткә дәллалларсиз парчилап сетишни дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләш механизмини ишләп чиқишни вә җарий қилишни тапшуримән. Дөләт ашлиқ саһасини уюштуруши вә структуризациялиши, бир пүтүн ашлиқ холдингини вуҗутқа кәлтүрүши зөрүр. Гөш йетиштүрүшниң экспорт ихтидарини тәрәққий әткүзүш лайиһилириниң әмәлгә ашурулушини җанландуруш керәк. Һөкүмәткә чарвичилиқниң башқа саһалирини, җүмлидин қой егилигини вә шундақла йәм ишләп чиқиришни һәм жирақ мал участкилирини тәрәққий әткүзүш программилириниң ишлинишини тәминләшни тапшуримән. Һөрмәтлик қазақстанлиқлар! Һазир пүткүл дуния вә һәр бир дөләт үчүн күчлүк аләмшумул һәм ички тәләп-синақларға җавап тепиш муһим. Биз иҗтимаий-ихтисадий йеңилинишниң он йөнилиши бойичә вәзипиләрни орунлап, ихтисадимизни күчәйтимиз, җәмийитимизни турақлаштуримиз, хәлқимизниң паравәнлигини ашуримиз. Шуниң билән бир вақитта Қазақстан дуния сәяситиниң мунасип қатнашқучиси сүпитидә течлиқ һәм бехәтәрликни күчәйтиш йоллирини ениқлап-бәлгүләшкә паал қатнишишни давамлаштуриду. Биз ядро бехәтәрлиги, Умумйүзлүк ядросиз дуния декларациясини қобул қилиш тәшәббуслирини оттуриға қойдуқ. Бийил март ейида Сеулда өтидиған Ядро бехәтәрлиги мәсилилири бойичә аләмшумул саммитта улар конкретлаштурулиду вә толуқтурулиду. Бийилқи Астана  ихтисадий форуми муһим әһмийәткә егә болиду, униңда бизниң дуниявий боһрандин чиқиш бойичә  G global идеямизниң муһакимә қилинидиғанлиғиға үмүтлинимән. Шундақла бийил Астанада хәлиқ ара конфессияләр ара диалогниң муһим мәйдани болған Дуниявий вә әнъәнивий динлар йетәкчилириниң ІV қурултийи өткүзүлиду. Биз Қазақстан елан қилған Аләмшумул энергоэкологиялик стратегияниң әмәлгә ашурулуши үчүн барлиқ күч-қувитимизни сәрип қилишимиз керәк. Биз «йешил» технологияләрниң трансфертиға қаритилған Астананиң «Йешил көрүк» тәшәббусини әмәлгә ашуруш ишини давамлаштуримиз. Қазақстанниң ташқи сәясий тәклиплири дуния бирләшмисиниң қоллап-қувәтлишигә егә болди. Уларда бизниң алдики онлиған жиллардики ташқи сәясий стратегиямизниң мәзмун-маһийити әкис әткән. Биз пәқәт Ғәрип биләнла әмәс, бәлки Азия дөләтлири биләнму өз ара һәрикәт қилип, тәңпуң ташқи сәяситимизни давамлаштуримиз. Бийил мениң Азиядики Өз ара һәрикәт вә ишәнчә чарилири кеңәшмисини чақириш тоғрилиқ тәшәббусимға 20 жил толиду. Бийил биз Ислам һәмкарлиқ тәшкилатиға, Коллективлиқ бехәтәрлик тоғрилиқ шәртнамә тәшкилатиға рәислик қилишни мунасип тамамлишимиз лазим. 2012-жили Астана МДҺ вә Түрк дуниясиниң мәдәний пайтәхти болуп һесаплиниду. Мошу чарә-тәдбирләрни мунасип өткүзүш керәк. Биз ХХІ әсирниң аләмшумул тәләп-синақлириға Евразия интеграциясини чоңқурлитиш билән җавап бериватимиз. Биз Россия вә Беларусь билән бирликтә Бир пүтүн ихтисадий кәңликни тәшкил қилдуқ, Евразия ихтисадий иттипақини қурмақчи болуватимиз. Бу умумрегионал турақлиқни, ихтисатлиримизниң риқабәткә қабиллиғини ашурушниң муһим амили. Биз МДҺниң башқа дөләтлириниң Евразия интеграциясигә қошулуш интилишини қоллап-қувәтләшкә тәйяр. Һөрмәтлик вәтәндашлар! Иҗтимаий йеңилиниш — бу йеңи Парламент вә Һөкүмәтниң, Қазақстанниң барлиқ җавапкәр күчлириниң — партияләрниң, җәмийәтлик бирләшмиләрниң, иҗадий вә кәспий иттипақларниң, аммивий әхбарат васитилириниң, мәмликитимизниң барлиқ вәтәнпәрвәрлириниң мәркизий мәсилиси. Униң үстигә мән ахирқи Мәҗлис сайлимиға қатнашқан барлиқ партияләрниң конструктив тәклиплирини һесапқа елишқа тириштим. Биз барлиқ күчни Вәтәнниң бәхит-саадити үчүн бирләштүрүшимиз керәк. Бизгә чоң ишни әмәлгә ашурушқа тоғра келиватиду. Барлиқ қазақстанлиқларни бәлгүләнгән һәммә вәзипиләрни қолға кәлтүрүш ишиға интайин паал қатнишишқа чақиримән! Қиммәтлик достлар! Чоң, кәскин вә қийин, бирақ һәммиси үчүн — һәм аддий адәмләр, һәм Һөкүмәт, Парламент, умумән, дөләт үчүн қизиқарлиқ ишни әмәлгә ашурушқа тоғра келиду. Биз шундақ чоң мәхсәтләрни қоймисақ, тәрәққий етәлмәймиз. Биз һәр қачан ейтқан нәрсини әмәлгә ашурған. Барлиқ планлиримизни, программилиримизни орунлидуқ. Һазир кәскин ишни әмәлгә ашурушқа тоғра келиду. Дуния шундақ, әһвал шундақ. Бүгүнки тәләп шундақ. Келиңлар, барлиқ қазақстанлиқларниң һаятини яхшилайдиған мошу чоң вәзипиләрни әмәлгә ашурушқа барлиқ қазақстанлиқларни чақирайли вә өзимизни сәпәрвәрликкә кәлтүрәйли! Қадірлі отандастар! Қазір еліміз дамудың жаңа кезеңіне қадам басты. Біз бүгінде бәсекеге қабілетті, әлеуеті зор, экономикасы қуатты ел құрудамыз. Біз бұдан бұрын да биік белестерді бағындырдық. Оны біз 20 жылдықта айттық. Сондықтан, мақсатқа жету біздің қолымыз­дан келеді. Біз оған жетудің жолдарын жақсы білеміз. Ол үшін қажетті ресурстар бүгін мемлекетте жеткілікті. Біздің міндетіміз – айқын, алған бағытымыз дұрыс деп санаймын. Бұл жолда біз үшін ең бастысы – тәуелсіз Қазақстанның тұтастығы мен тұрақтылығы. Дана халқымызда «Игілік басы – ынтымақ» деген қанатты сөз бар. Ендеше, тәуелсіздігіміз баянды, тұтасты­ғымыз берік, елдігіміз мәңгі болсын, ағайын! Осы мерейлі белесте баршаңызға мол табыстар тілеймін! Назарларыңызға рахмет!   Январь, 2012 жил.