• Йеңилиқлар
• 10 Ақпан, 2012

Олҗилиқ болуш үчүн һәқиқий очи болуш керәк

Өткән жилниң 20-сентябридин бийилқи жилниң 15-февралиғичә җумһурийәт бойичә очилиқ мәвсүми елан қилинип, мәзкүр саһаға егидарчилиқ қиливатқан комитет о ишқивазлириға қайси һайванни етишқа болидиғанлиғини  қайсисиға тәгмәсликни әскәрткән еди. Мәвсүмниң тамамлинидиғиниға аз қалған бу күнләрдә очилиқ мәвсүмигә вә башқиму соалларға җавап елиш мәхситидә биз Уйғур наһийәсигә қарашлиқ «Уйғур орманчилиғи» дөләт мәһкимисиниң «Кетпен» участкисида болуп қайтқан едуқ.   Алмутидин Уйғур наһийәсиниң мәркизи — Чонҗиғичә 230 чақирим, униңдин кейин Чонҗа — Ғалҗат трассисисини бойлап йәнә 82 чақирим мусапини бесип өттуқ. Биз барған җайни, униң жуқарқи қисмиға орунлашқан Кичик Дехан вә Чоң Дехан йезилириниң турғунлири Қудуқ, Или участкилири дәп атайдекән. Колхоз, совхозлар тарқиғандин кейин бу йәргә «бәш йүз» дегән нам сиңишип қапту. Трассидин солға бурулуп, «бәш йүзгә» қарап маңдуқ. Әтрапта аппақ қардин башқа һеч нәрсә көрүнмәйду. Немишкә «бәш йүз»? Ейтишларға қариғанда бу соалға ениқ җавапни мәзкүр участкиниң «ғоҗайини» «Кетпен» орман егилигиниң күзәтчиси Шатлиқ Әкбәровтин елишқа болидиған охшайду. Аппақ қар басқан даладики ялғуз өйгә йеқинлаштуқ. Бизни алди билән өй егисиниң иштлири қарши алди. Андин ғоҗайини чиқип кәлди. Течлиқ-аманлиқтин кейин, униңға мәхситимизни чүшәндүрдуқ. — Силәр билән бир күн болалмисамму 2-3 саат вақтимни бөләй, —деди у. Шатлиқниң «Нива» маркилиқ машинисиға олтирип, дәрия таман йол туттуқ. Қар басқан далада төвән тәрәпкә апиридиған бирла йол бар екән. — Бу йолни әтигәндә Ғалҗат йезисидин  қомучқа маңған бир топ балилар жүк машиниси билән ечип кәтти — дәп сөзини давамлаштурди Шатлиқ. — Жутдашлирим, мени зерикип қалмисун дәп, мошу йол арқилиқ маңиду. Или бойида мелини қишлитиватқан бир-икки жутдишим бар. Уларму мени атлап өтмәйду. — Уларниң сениңдәк тонуши болғачқа отун-яғачтин хиҗалити болмиса керәк? Очилиқ билән шуғиллинишиғиму тосалғулуқ йоқту?.. — соридим униңдин. — Йоқ, әлвәттә, амма һәммә нәрсә қанун даирисидә болуши керәк. Һөҗҗити болса мәрһәмәт, отунму алсун, очилиқму қилсун. Жутдашлирим мениң мүҗәзимни яхши билиду. Ким болушидин қәтъий нәзәр қанунға қарши һәрикәт қилмиған һәр қандақ адәмни, дайим қучақ йейип қарши алимән. — «Бәш йүздә» «бәш йүз граммға» һеч нәрсә берилмәйду, дәйсәндә... — Шундақ. Бу йәрниң «бәш йүз» дегән намини силәрму билидекәнсиләрдә. Кеңәш Иттипақи дәвридә нәқ мошу йәрдә 500 гектар бедә болған екән. Шуңлашқа көпчилик бу йәрни шундақ атап кәткән. Һазир мәйдани 4834 гектар болған бу йәр «Уйғур орманчилиғи» дөләт мәһкимисигә қарайду. — Мунчилик чоң мәйданда орман егилигиниң байлиғиму көпту? — Җулғун, зак, җигдә, тал, қомуч вә башқиму дәл-дәрәқләр бар. Униңдин башқа һайванларниң ондин ошуқ түрини учритишқа болиду. Җәрән, доғдақ, қаван, елик, қирғавул, бөрә, түлкә, тошқан шулар җүмлисидиндур. — Әнди бу һайванларниң қайсисини олашқа болиду, қайсисини болмайду? — Җәрән билән доғдақ қизил китапқа йезилған. Уларни етишқа рухсәт йоқ. Уларни атқан адәм тәхминән йерим миллиондин ошуқ тәңгә миқдарида җәриман төләйду. — Сениң участкаңда браконьерлиқ ишлири пат-пат йүз берип турамду? — Яқ, мән башта ейттимғу, бу яқларға пәқәт қанунни һөрмәт қилидиған адәмләрла келиду — мийиғида күлди у. Шатлиқ жүк машинисиниң изи чүшкән йолдин чәтнәп, йеңи йол ачти. Қар қелин болғанлиқтин мән башта машинимиз бир йәргә тиқилип қаламдекин  дегән әндишидә қалдим. Мениң чирайимниң өзгирип кәткинини көргән у: — Мениң бу кәң далада жүргинимгә бийил 17 жил толиду. Шуңлашқа мән бу йолларниң ойман-чоңқурлирини бәш қолумдәк билимән. Дадам Әсқәр қириқ жилдин ошуқ вақтини орманчилиқ саһасиға сәрип қилған. Униң өмри тағда өткән еди — дәп у бир аз ата-анисиниң гепини қилип, узун йолни гәп билән қисқартишқа тиришти. Машина аста маңған үчүнму йолимиз созулуп кәткәндәк билинди маңа. Шуңлашқа мән сөһбәтдишимдин бу қетим наһийәдики һава райи тоғрисида соридим. — Мундақ қелин қарниң яғмиғиниға хелә боптекән, — сөзини давам қилди у. — Бийил 30 сантиметрдин ошуқ қар йеғип, соғниң күчи 25 градусқичә йәтти. —   Очилар жилниң қайси мәзгилидә көпийиду, — соридим униңдин. — О ишқивазлири иссиқ-соққа қаримайду. Амма қелин қардин кейин, йеңи из қоғлайдиғанлар көп учришиду. Әтигәндә сениң алдиңда Алмутидин кәлгән икки адәм маңа йолуқти. Уларниң һөҗҗәтлирини тәкшүрүп, дәрия бойиға йолға салдим. Меһманларға дәрияниң йенида бир «тоху катәкниң» барлиғини ейтип бәрдим. — «Тохукатигиң» немиси? — Қирғавулларниң угиси. — Ейтмақчи, о билән шуғиллиниш үчүн қандақ һөҗҗәтләр тәләп қилиниду? — Өзиниң очилиғини тәстиқләйдиған һәм қурал-яриғиниң гуванамиси, шундақла «о билән шуғуллинишқа рухсәт қилинди» дегән һөҗҗити болуши керәк. Или бойиға йеқинлашқанда йәнә бир өй көрүнди. Бу йәрдә ғалҗатлиқ Шайим Зиявдинов өзиниң шәхсий мелини бақиду — деди Шатлиқ өйгә йеқинлашқанда. У  мошу йәргә оға кәлгәнләргә анчә-мунчә өзиниң мәслиһитини берип, қоли бош болуп қалса, ярдәмму қилидиған охшайду. Өйниң йениға келип тохтишимизға өй егисиниң иштлири өп-чөримизгә олишип кәтти. Кейин өйниң егиси алмутилиқ меһманлири билән чиқип кәлди. Алмутилиқларни Шатлиқ әтигәндә көргән болсиму, мениң көзүмчә йәнә бир қетим уларниң һөҗҗәтлирини көздин кәчүрдидә вә мени уларға тонуштурди. У «Бүгүн силәргә гезит мухбири һәмра болиду» дедидә, биз билән хошлишип, өйигә қайтти. Мән болсам йеңи тонушлар билән сөһбитимни давамлаштурдум. Шайим акимиз «йоқ дегәндә, 5 чақирим йолни бесип өтүшимиз керәк» дәп маңа қариди. Оға кәлгән шәһәрликләр униң бу гепини аңлап ойлинип қалди. Мән йезида өскәчкә, пиядә меңиштин анчә қорқуп кәтмидим. Шайим акимиз бизни қомучлуқниң ичигә башлиди. Униң иш-һәрикәтлиригә қарап бу әтрапни яхши билидиғанлиғиға көз йәткүздүм. — Очиларға һәмра болуш, сениң күндилик ишиңму? — соридим униңдин. — Һәптисигә бир қетим 2-3 адәм келип туриду. Уларниң һәммисигә йол көрситиш шәрт әмәс. Бәзилири өзлири олайду. — Һәммиси олҗилиқ кетәмду? — Һәр дайим әмәс. Өзлириниң очилиқ маһаритигә бағлиқ. Өткәндә бир аял кәпту. Шәхсән мән, һаятимда аҗизларниң очилиқ қилғинини биринчи қетим көрдүм. У яқ 300 метр йәрдики тошқанни етип чүшәрди. Ундақлар, әлвәттә, олҗилиқ кетиду. Һә-ә, бәзиләр далада таза һавада дәм алғанға мәз... Новәттә мән очилиққа кәлгән икки алмутилиқни сөһбәткә җәлип қилдим. Өзини Райдин дәп тонуштурған киши, таза һавада жүрүп, бириниң очилиқ қилғинини тамашә қилғанни яхши көридекән. Шуңлашқа у бу йәргә өзи билән йеқин ағиниси Нурмәһәмәтни елип кәпту.  Нурмәһәмәт акимиз һәқиқий о ишқивази екән. Униңға шу күни һәммимиз көз йәткүздуқ. Қисқиси, у көзигә челиққан һәр қандақ һайванни етип чүшириветиш маһаритигә егә екән. Шуңлашқиму у күни Шайим акиниң өйидә униң атқан бир нәччә қирғавулиниң дәмини тартиш пурситигә егә болдуқ. Бәш чақирим мусапини қирғавул қоғлаш билән өткүздуқ. Қизиқчилиқта кәчниң кирип кәткәнлигиниму туймай қаптимиз. У күни һәммимизгә Шайим акиниң бир еғиз өйидә қонушқа тоғра кәлди. Таң узақ болғачқа, хелә вақитқичә параң селиштуқ. Нурмәһәмәт акимиз очилиқтики сәзгүзәштилирини сөзләп бәрсә, қалғанлиримиз бу мавзуға ләтипиләрни ейттуқ. Әтиси әтигән туруп йолға чиқтуқ. Әлвәттә, қайтқанда участкиниң «ғоҗайиниға» йолуқтуқ. Униң өйи меһманларға толупту. Чүнки Шатлиқ билән униң рәпиқиси Майгүл қизиниң туғулған күни мунасивити билән кәң дәстихан йейипту. У йәрдә Шатлиқниң  башқиму кәсипдашлири билән тонушуш пурситигә егә болдуқ. Дәстихан әтрапида һәммимиз өй егисиниң қизини туғулған күни билән тәбрикләп, Әкбәровлар аилисигә өзимизниң сәмимий тиләклирини изһар қилдуқ. Ахирида дәстиханға дуа қилип, йолимизға раван болдуқ. Маңа шәһәрдин кәлгән очиларға Алмутиғичә һәмра болушқа тоғра кәлди...

Бәхтишат СОПИЕВ.