• Нуқтәий нәзәр
• 05 Тамыз, 2020

«Течмусиз» әмәс, «Әссаламу әләйкүм»

Мәшүр САСИҚОВ, «Уйғур авази» Әлвәттә, һазирқи қийин бир вәзийәттә бу мәсилә тоғрилиқ сөз қозғаш әқилгә мувапиқ болмисиму, йеқинда бир топ ушшақ балиларниң биз билән әҗайип иллиқ саламлишиши ушбу мақалиниң йезилишиға сәвәп болди. Тосаттин алдимизға чиққан оғул-қизларниң қоллирини көксигә қоюп, «Әссаламу әләйкүм, ака» дейиши бизни қандақту-бир роһий қанаәтлиниш һиссиятлириға чөмдүрди. Раст, бәзиләр «Буниңда турған немә гәп? Аддий течлиқ-аманлиқ соришишниң бир түриғу» дейиши мүмкин. Лекин заманимиз өзгирип, миллий мәдәнийитимиздә көзгә көрүнәрлик өзгиришләр йүз беришкә башлиғандин буян, мошу «Әссаламу әләйкүмниң» «кәң қанат» йейип, йәтмиш жил һөкүм сүргән Кеңәш Иттипақиниң «яхшилиғидин» унтулушқа башлиғанлиғини нәзәрдә тутсақ, буму бир илгириләшниң ипадиси болса керәк. Һелиму ядимизда, у пәйтләрдә кичикләр бир чәттә турсун, һәтта чоңлиримиз бу сөзни камдин-кам ишлитәтти. Көпинчә «яхшимусиз”, “течмусиз”, “аманмусиз” охшаш саламлишишлардин бешимизни көтирәлмәй қалғинимизму бар техи. Әлвәттә, биз бу йәрдә «бу сөзләрниң саламлишишқа һечқандақ мунасивити йоқ» дегән пикирдин жирақмиз. Бирақ, елимиз мустәқиллик елип, тилимиз билән мәдәнийитимизниң вә сәнъитимизниң тәрәққий қилип, риваҗлинишиниң мошу миллий алаһидилигимизгә өз тәсирини йәткүзди десәк, хаталашмаймиз. Болупму анатиллиқ мәктәплиримиздә билим елип, миллий роһта тәрбийилиниватқан қаракөзлиримизниң үлгиси бизни техиму хошал қилиду. Йошуридиғини йоқки, өз дәвридә шу «Әссаламдин» айрим сәралиқларниң унчивала хәвири йоқ еди. Оқуғучилар пәқәт муәллимләргә «Саламәтмусиз?» десә, қалғанлири билән байиқи “Течмусиз” яки “Яхшимусизни” көпирәк ишлитәтти. Һә, һазирчу? Қайсила йезиға бармаң, чоң-кичикниң һәммиси «Әссаламу әләйкүмни» яғдуруветиду. Буниңға қандақ хошал болмайсиз? Дайим «биздә һечқандақ илгириләш йоқ, яшлиримиз ана тилимиздики китаплар билән гезит-журналларни оқумайду» дәверишниң орниға мисқалчә болсиму, мошундақ көңлимизгә раһәт беғишлиғидәк өзгиришниң барлиғини ейтип, униң асасий сәвәпкари йәнә шу анатиллиқ билим дәргаһлири екәнлигини алаһидә тәкитлишимиз керәк. Әнди пәрзәнтлиримизниң бойиға һәрбиримиз биз «уйғур» дәп мәйдимизгә уридиған хәлқимизгә хас миллийлик сиңдүрүшни мәхсәт қилидекәнмиз, әлвәттә, биринчи новәттә, уларни ана тилимизда оқутушқа тиришқинимиз әвзәл. Әгәр оқурмән диққәтчан болса, мақалиниң мәхсәт-муддиасини аллибурун чүшинип йәткәнлиги ениқ. Чүнки аз күнләрдин кейин мәктәпләр өз ишигини ачиду. Жилдиқидәк уйғур синиплириға бала топлашниң жүгү-житим ишлири башлиниду. Униң бийил қандақ дәриҗидә болидиғанлиғи намәлум, бирақ «жутум, хәлқим» дәп, биринчи болуп ат чапидиған ака-һәдилиримизниң зиммисигә жүклинидиған жүк техиму еғир болиду. Шуңлашқа бүгүнки пүткүл дуния әһлиниң һаятқа болған көзқаришини тамамән өзгәрткән пандемия вақтида бу ишқа алдин-ала тәйярлиқ көрүш лазиммекин дәп ойлаймән. Жирақни ейтмиғанниң өзидә һәрбиримизниң қолидики янфонлардин келиватқан учурлардин шундақ хуласә чиқиришқа болидуки, бизгә өзимиз яшаватқан вәтинимиз — Қазақстан Җумһурийитидин ташқири, һечбир әлдә «балаңни ана тилиңда оқутқин, мәдәнийитиңни, сәнъитиңни тәрәққий әткүзгин, мәтбуатиңни риваҗландурғин, китавиңни нәшир қилғин» дегән дана миллий сәясәтниң йоқлуғини толуқ чүшинип йетидиған вақит аллиқачан кәлди. Қолда баримизни йоқатмай, әксичә, уларни йәниму көпәйтишкә тиришиш яки шу йолда аянмай әмгәк қиливатқанларға яр-йөләк болуп, уларни қоллап-қувәтләш — һәрбир «мән миңжиллиқ тарихи бар, хақанлар қурған қедимий уйғур хәлқиниң бир вәкили» дегән кишиниң борчи һәм вәзиписидур. Болупму тилимизни сақлап, анатиллиқ мәктәплиримизниң саниниң азийип кәтмәслигини истәп, баридин кәчкән, йәни кечә-күндүз коча арилап, айрим қериндашлиримиздин аһанәтниң үстигә, аһанәт аңлаватқан милләтпәрвәр ака-һәдиләргә қолумиздин һечнәрсә кәлмисиму, иллиқ икки еғиз сөзүмизни ейтсақ купайә. Улар биздин һәқ соримиған һәм соримайду. Әгәр балиңиз яки нәвриңизниң, биз башта тәкитлигәндәк, башқиларни көргәндә «Әссаламу әләйкүм» дәп, бешиңизни көккә йәткүзүшини халисиңиз, уларни ана тилимизда оқутуң. Буниңға гуман қилсиңиз, әтрапиңизға яхширақ беқип қараң, нәвриси билән балисиниң тәрбийисигә хуш болуп, уларни мошу дәриҗигә йәткүзгән муәллимләрдин чәксиз миннәтдар ата-ана билән бова-момиларму йетип ашиду. Пәрзәнтлири өзгә тилда оқусиму, өйдә тилиниң кәлгиничә, шу бир иллиқ сөзни ейтишқа үгәткәнләрму йоқ әмәс. Һә, сизму шуларниң қатаридин орун елишқа дайим үлгирисиз. У пәқәт сизниң хәлқиңизни униң урпи-адәтлирини, мәдәнийитини қанчилик һөрмәтләйсиз һәм, әң муһими, миллитиңизни қайси дәриҗидә сөйүсиз — шуниңға бағлиқ. Әлвәттә, ХХІ әсирдә бирәвгә «паланни қил, пустанни қил» дәп әқил ейтишқа һечкимниң һоқуқи йоқ. Шундақ болсиму, бизниң мәхситимиз —азғина утуғимизни «бу бизниң дәсләпки қәдәмлиримиз, униң давами бар» дегәч, башқа тилда сөзләштин бәһирлинидиған яки у-бу баниләр арқилиқ пәрзәнтлирини ана тилимизда оқутуштин қачидиған қериндашлиримизға ой селиштин ибарәт. Униңға йәттуқму, йоқму — вақит көрситиду.