• Йеңилиқлар
  • 10 Ақпан, 2012

Муһими, өмүрни қандақ өткүзгәнлигиң...

14-февраль — Мурат Һәмраев вапат болған күн. Униң һаяттин өткинигә бийил 29 жил болиду. Өткән вақит ичидә гезитимизда  у тоғрилиқ көплигән мақалилар елан қилинди. Улар асасән мәрһумниң достлириниң, шагиртлириниң, қериндашлириниң, қисқиси, униң билән дидарлишиш бәхтигә муйәссәр болған тонуш-билишлириниң қәлимигә мәнсүп. Бу қетим болса, биз әдип билән һеч қачан көрүшмигән, уни пәқәт әмгәклири, йеқинлириниң хатирилири арқилиқла тонуп-билип, қәдирләп өскән Исмайилҗан Иминовниң мақалисини диққитиңларға тәғдим қиливатимиз. У арқилиқ М.Һәмраевниң нәқәдәр улуқ шәхс болғанлиғиға йәнә бир қетим көз йәткүзүшкә болиду. Һәр бир шәхсниң һаятида униң тәрбийилинишигә, көз қарашлириниң, дит-талғамлириниң, мәвқәлириниң шәкиллинишигә зор иқбал йәткүзгән адәмләр бар болса керәк. Мениң тәғдиримдә алаһидә роль ойниған ундақ адәмләр арисида, ата-анам, әлвәттә, биринчи орунда туриду. Шундақла мән устазлиримни, сөйүмлүк язғучи-шаирларни, қәдинас достлиримни, қериндашлиримни шуларниң қатариға ятқузимән. Бирақ уларниң ичидә маңа вә мениң көплигән тәңтуш-достлиримға улуқ алим, шаир һәм тәрҗиман Мурат Кәрим оғли Һәмраевниң һаяти билән иҗадий паалийитиниң тәсири алаһидә болди.

***

Кичик чағлиримдила мән униң исмини көп аңлиған едим. Бу өткән әсирниң жирақта қалған иллиқ һиссиятларни қозғайдиған 60-жиллири еди. У дәвирдә көп милләтлик Қазақстанниң нурғунлиған турғунлири Мурат Һәмраев билән пәхирлинәтти. Әйни вақитта җумһурийәттә пән намзатлири билән докторлар санақлиқла болидиған. У болса жигирмә сәккиз йешида докторлуқ диссертация яқлап, хәлқимиз арисидин йетилип чиққан дәсләпки пән доктори болди. Һазирқи заман балилириниң көпчилиги тиҗарәтчи, ихтисатчи болушни арзу қилиду. Өткән әсирниң 60 — 70-жиллирида болса биз алим, шаир, муәллим, дохтур болушни арманлаттуқ. Бәхиткә қарши, маңа Мурат Һәмраев билән көрүшүш несип болмиди. Уни пәқәт әмгәклири арқилиқла тонуймән. У маңа тәңтуш болған көплигән қиз-жигитләрниң изгү муради, илһамчиси болған еди. Униң аддий әмәс тәғдири бизни көп ойландуратти. Мән алимниң сүрити вә у тоғрилиқ мақалилар елан қилинған һәр хил тиллардики гезитларни қолға алғинимда, интайин һаяҗанлинип кетәттим. Мән униңға уйғуршунаслиққа аит бир түркүм әмгәклири үчүн Ленин комсомолиниң мукапитини бериш тоғрилиқ ВЛКСМ Мәркизий Комитетиниң тохтами бесилған «Комсомольская правда» гезитиниң санини һелиғичә сақлап келиватимән. Мурат Кәрим оғли Мәркизий Азия вә Қазақстан бойичә мундақ утуққа қол йәткүзгән дәсләпки алим-шаир еди. Мәзкүр мукапат уни Пүткүл Кеңәш Иттипақиға тонутти. Шу арқилиқ у СССРдики әң өткүр алим-әдәбиятшунас сүпитидә рәсмий етирап қилинди. Бу утуқ түпәйли нурғунлиған һәр хил милләт вәкиллиридә хәлқимизниң миллий мәдәнийитигә, тарихиға вә әдәбиятиға нисбәтән қизиқиш җанланди. Мурат Һәмраевниң қәлимигә мәнсүп «Уйғур хәлиқ мәдәнийитиниң гүллиниши» вә «Мәңгү өлмәс сөз» намлиқ әмгәкләр хәлқимиз һаяти тоғрилиқ мән оқуған әң дәсләпки китаплардин болди.  Һәқиқәтәнму әшу бир 60-жиллар Кеңәш уйғурлириниң  мәдәний тарихидики алтун дәвирниң башланмиси болған болса керәк. Китаплар шундақ қизиқарлиқ йезилғанки, оқуғили қолға алған адәм уларни ахириға йәткүзмәй қоймайду. Бу әмгәкләр мениң вә көплигән мән қурамлиқларниң аң-сәвийәсиниң өсүшигә көп иқбал йәткүзди. Уларни оқуп, мән һәқиқий зияли үчүн пәқәт әқиллик вә билимлик болушниң азлиқ қилидиғанлиғини, шуниң билән бир қатарда униң өз хәлқини чин сөйидиған, миллий тарихини, әдәбиятини, сәнъитини билидиған милләтпәрвәр инсан болуши керәклигини чүшәндим. Мурат Һәмраевниң исми болса, көңлүмгә йеқин инсан сүпитидә қулиғимға техиму иллиқ аңлинидиған болди. Махмут Қәшқәрий, Йүсүп Хас Һаҗип, Хирқитий, Зелилий, Нөвбитий, Низарий, Билал Назим, Садир Палван тоғрилиқ дәсләпки мәлуматларни мән әйнә шу китаплардин оқудум. Аридин хелә жиллар өтсиму, мән у китапларниң нурғунлиған сәһипилирини һеликәм қурму-қур дегидәк билимән.

***

Мурат Һәмраевниң балилиқ дәвридики әң сөйүмлүк шаирлириниң бири, түрк шаири Назим Хикмәт болған. Кичиккинә Мурат униңға өзиниң дәсләпки шеирлириниң бирини йоллиғанда, улуқ шаир униң шеирини оқуп: «Саламәтмусән, Мурат! Сениң шеириң интайин җошқун, чин жүрәктин йезилипту. Вәтиниңниң бәхти үчүн өсүп, камал тап...» дәп җавап хәт язған екән...

***

Мурат Кәрим оғли Ташкәнт шәһиридики Мәркизий Азия дөләт университетиниң шәриқ факультетини түгәтти, һаятиниң ахирқи жиллириниму шу шәһәрдә өткүзди. Шундақ болсиму киндик қени төкүлгән, оқуп чоң болған, дәсләпки муһәббитини, нурғунлиған достлирини учратқан Алмута униң әң сөйүмлүк шәһири болуп қалди.

***

Вақиә шаһитлириниң ейтишичә, жигирмә сәккиз яшлиқ алимниң докторлуқ диссертациясини һимайә қилиши интайин мурәккәп шараитта өткән охшайду. Рәқиплириму аз болмапту. Әйнә шу чағда қазақ әдәбиятиниң классиги, академик Ғәбит Мүсрепов сөз елип: «У яш, у талантлиқ, у әмгәксөйгүч. Нәқ шу хисләтләр қәбиһ вә һәсәтхорларниң наразилиқ туйғулирини қозғаватиду» дәп ейтқан екән. Ақсақалниң бу сөзлири һәл қилғучи әһмийәткә егә болуп, илмий кеңәш яш алим Мурат Һәмраевни қоллап-қувәтләйду.

***

Мурат Кәрим оғли 1963-жили докторлуқ диссертацияси асасида йезилған монографиясини нәширдин чиқарди. Е.Исмаиловниң тәһрирлигидә йоруқ көргән бу әмгәкниң муқәддимисини академик В.Жирмунский язған. Мәзкүр әсәр уни пәқәт Кеңәш Иттипақи бойичила әмәс, бәлки пүткүл дуниядики атақлиқ шәриқшунас алимлар қатариға елип чиқти. Швед алими Гуннар Яринг, немис алимлири Герхард Дарфер вә Фон Габен, венгер Юлиус Немета, чех Людек Гржебчик вә башқа даңлиқ чәт әл алимлири униң әмгигини интайин жуқури баһалиди.  Җүмлидин чех алими, академик Ян Рипка униңға: «Сизниң әмгигиңиз интайин яхши мәнбә. Сиз униң билән һәқлиқ йосунда пәхирлинәләйсиз. У, сөзсиз, амминиң диққитини өзигә җәлип қилиду...» дәп язиду.

***

Қазақстанниң көплигән көрнәклик алимлири, язғучилири Мурат Һәмраевқа алаһидә һөрмәт билән мунасивәт қилатти. Бу хилдики мунасивәт яш, қабилийәтлик алимниң шуниңға мунасип әмгәклири түпәйли шәкилләнгәнлиги тәбиий. Шуңлашқа улуқ қазақ язғучиси, академик Мухтар Әвезов өзи мудири болған Қазақ ССР Пәнләр академияси Әдәбият вә сәнъәт институтиға жигирмә бәш яшлиқ Муратни илмий катип қилип тайинлайду. Яш алим С.Муқанов, З.Сәмәди, Ә.Тәҗибаев, Қ.Ғоҗамияров, Һ.Искәндәров, М.Қаратаев, Т.Кәкишев, Д.Ясенов, Т.Рәһимов, Т.Мадзигон, О.Нурмағамбетова, Е.Лизунова, К.Талипов, Й.Азаматов қатарлиқ шәхсләр биләнму интайин сәмимий йеқин мунасивәттә болған. Шаир О.Сүлейменов өзиниң «Әң яш пән доктори» намлиқ мақалисида у һәққидә шәхсий иллиқ пикирлири билән бөлүшиду.

***

Мурат Кәрим оғлиға һаятиниң қийин дәқиқилиридә узақ жиллиқ қәдинас дости, шаир һәм алим, филология пәнлириниң доктори, профессор Александр Жовтис яр-йөләк болди. Нәқ шу яқниң Москвада чиқидиған «Азия вә Африка мәмликәтлири» журналида М.Һәмраевниң дәсләпки монографияси тоғрилиқ мәмнунийәт илкидә йезилған мақалиси йоруқ көргән еди. Уларни өз ара һәқиқий достанә мунасивәт бағлап туратти. Өткүр қабилийәткә егә икки шәхс оттурисидики бу достлуқ өмүрлириниң та ахириғичә бузулғини йоқ.

***

Көрнәклик рус язғучиси, тарих пәнлириниң доктори, «Роман-газета» журналиниң баш муһәррири Валерий Ганичев Мурат Һәмраев тоғрилиқ: «Әтималим, униң бойиға алимларға хас аналитик салмақлиқ әқил вә шаирларға тәәллуқ қайнақ лирикилиқ һис-туйғу охшаш бир-биригә қошулмайдиған икки хил хисләт муҗәссәмләшкән болса керәк. У һәқиқәтәнму шундақ әҗайип инсан, педагог, алим, тәрҗиман, шаир, өз хәлқиниң мәнивий байлиғиниң еһтираслиқ тәрғибатчиси вә садиқ дост болған еди» дәп язған еди.

***

1975-жили «Комсомольская правда» гезитидин мән Мурат Һәмраевниң Лутпулла Мутәллип тоғрилиқ язған анчә чоң әмәс мақалисини вә муәллип тәрипидин рус тилиға тәрҗимә қилинған Лөтүнниң бир шеирини оқудум. Мәзкүр шеирниң хелә қисмини та һелиғичә ядқа билимән. Узақ жиллар давамида мән у гезитни әтивалап, сақлап жүрдүм. Кейинирәк, аридин хелә жиллар өтүп, мән уни қәдинас достум, көрнәклик алим-һоқуқшунас Әнвәр Һаҗиевқа тәғдим қилдим. Гезит һеликәм мәрһумниң архивида сақлиниватқан болса керәк. Сөз йоқки, мән илгириму Л.Мутәллипниң иҗадийити, паҗиәлик тәғдири тоғрилиқ биләттим. Униң «Зоһра җеним» нахшисини интайин яхши көрәттим. Әнди М.Һәмраев болса униң иҗадийитини пәқәт Кеңәш Иттипақиниңла әмәс, бәлки башқа әлләрниңму көп санлиқ оқурмәнлириниң умуммүлкигә айландурди. Көп өтмәй униң шеирлири көп миллионлуқ тиражға егә «Огонек» журналида бесилди. Шу жили мән М.Һәмраев тәрипидин топлинип, «Жазушы» нәшриятидин йоруқ көргән Л.Мутәллипниң «Талланма әсәрләр» намлиқ китавиниму қолумға алдим. Уни һелиғичә көзүмниң қаричуғидәк сақлап келиватимән.

***

Мән 10-синипта оқуватқан чеғимда «Юность» дәп атилидиған мәктәптики там гезитиниң муһәррири болдум. Узунлуғи икки метрдәк болған бу гезитни мәктивимиздики устазлар билән оқуғучиларниң һәммиси дегидәк қизиқип оқатти. Әйнә шу гезитта мән Л.Мутәллип тоғрилиқ өзәмниң кичиккинә мақалисини вә униң М.Һәмраев тәрипидин тәрҗимә қилинған бир шеирини елан қилдим. Көп милләтлик мәктивимиздики чоң-кичикниң һәммиси исиянкар шаирниң шеирини қизиқип оқиди. Мән Л.Мутәллипниң шеирлириниң әсли нусхиси билән русчә тәрҗимисини селиштурушқа қизиқаттим. Уларниң талантлиқ шаир тәрипидин тәрҗимә қилинғанлиғини байқавелиш тәс әмәс еди. Әң муһими, тәрҗимиләрдә Л.Мутәллип лирикисидики әрикпәрвәр роһ сақланған еди.

***

ҚазДУниң филология факультетида оқуватқанда мән алимниң «Түркий шеирийәт асаслири» мавзусиға йезилған докторлуқ диссертациясини мәмнунийәт билән оқуп чиқтим. Шу жиллири мән шундақла «Литературная газета» гезитида бесилған М.Һәмраевниң Билал Назим тоғрилиқ мақалисини вә шаирниң рус тилиға тәрҗимә қилинған шеирлирини оқудум. М.Һәмраев Кеңәш Иттипақиниң көп миллионлуқ оқурмәнлирини пәқәт Билал Назим шеирийити биләнла әмәс, бәлки Зелилий, Нөвбитий охшаш башқиму атақлиқ классик уйғур шаирлириниң иҗадийити билән тонуштурди. У шундақла заманивий уйғур әдәбиятиниң көплигән вәкиллириниң шеирлириниму рус тилиға тәрҗимә қилған еди.

***

Студент-филологлар арисида 1974-жили Москва шәһиридә йоруқ көргән Л.Тимофеев билән С.Тураев муһәррирлигидики әдәбиятшунаслиққа аит аталғулар луғитини билмәйдиғанлар камдин-кам болса керәк. М.Һәмраев әйнә шу  луғәт муәллиплириниң бири. Раван һәм йеник тилда түзүлгән бу луғәт студент-филологлар билән тилчи-муәллимләрниң бир нәччә әвладиниң әң сөйүмлүк китави болди.

***

Һаятиниң ахирқи жиллирида Өзбәкстанда хизмәт қилған Мурат Һәмраев өзбәк оқурмәнлирини көплигән уйғур язғучи вә шаирлириниң иҗадийити билән тонуштурди. 1981-жили Өзбәкстанға туристик сәпәргә барғинимда, мән Бухара шәһиридики дуканларниң биридин өзбәк тилида йезилған «Уйғур хәлиқ чөчәклирини» сетивалдим. Бу китапниң топлиғучиси Мурат Һәмраев, безәлләндүргүчиси көрнәклик рәссам Медәт Қаһаров екән. У оттуз миң тираж билән нәшир қилинипту. Демәк, он миңлиған өзбәк балилири уйғур хәлиқ чөчәклирини оқуп чоң болғанлиғи тәбиий.

***

Студент дәвримдә мән алим билән тонушушни арман қилған едим. Күнләрниң биридә шәһәрлик телефон китапчисидин униң өйиниң телефон номерини елип, қоңғурақ қилишқа җүръитим йәтти... Амма тәғдир несип қилмиған екән. Натонуш аял тәәҗүпләнгән һалда маңа униң бу өйдә турмайдиғанлиғини, Ташкәнт шәһиригә көчүп кәткәнлигини хәвәрлиди. Университеттики устазлиримдин мән пат-патла уларниң Мурат Һәмраев билән тонуш яки тонуш әмәслигини сораттим. Көпчилиги  тонуйдиғанлиғини ейтатти. Профессор Алтай Аманжолов униң исмини алаһидә һөрмәт билән тилға алидиған. Қериндаш татар хәлқи арисидин йетилип чиққан көрнәклик алим Хайрулла Махмудовниң Мурат Һәмраев тоғрилиқ ейтип бәргәнлириму хатирәмдә яхши сақлинип қапту. Өткән әсирниң 40-жиллирида Айшәм Шәмиева билән биллә кирилл йезиғи асасидики уйғур алфавити үстидә ишлигән Х.Махмудов интайин аддий, һәзилкәш инсан еди. Мурат Һәмраевни у мәшһур алим-әдәбиятшунас вә талантлиқ шаир сүпитидә тонатти.

***

Мурат Һәмраев надир талантқа егә инсан еди. Ундақ талант егилириниң һәсәтхорлириму көп болиду. Бәхиткә қарши, көплигән адәмләр тәбиитидин шундақ.

***

Мән Мурат Һәмраевниң вапат болғанлиғи тоғрилиқ хәвәрни апамниң жути — Уйғур наһийәсиниң Кичик Ақсу йезисида аңлидим. У күни биз мән интайин яхши көридиған йеқин туққинимизни дәпин қиливататтуқ. Бу икки җудалиқ мениң қәлбимдә чоңқур из қалдурди. Мән интайин пәришан болдум. Мурат Һәмраев бари-йоқи 47 йешида вапат болди. «Немишкә әтигән көз жумди? Тәғдир немишкә униңға нисбәтән бевапа болди?» дегәнгә охшаш соаллар мени көп қийнатти. Амма мән униң һаятини беһөддә өткүзмигәнлигини яхши билимән. Униң һаят йоли һәммимиз үчүн үлгә-нәмунә. Муһими, сениң қанчә жил өмүр сүргәнлигиң әмәс, бәлки шу өмүрни қандақ өткүзгәнлигиң, өз хәлқиң үчүн қандақ ишларни әмәлгә ашурғанлиғиң... Бу җәһәттин алғанда М.Һәмраев өз хәлқиниң тарихида мәңгү сақлинидиған шәхс. У илим-пән үчүн интайин көп ишларни әмәлгә ашуруп үлгәрди. Йәнә көп ишларни қилишқа ихтидари қадир еди. Әпсус, әҗәл униң өмрини қийди.

***

Мениң дайим Мурат Һәмраев тоғрилиқ хатириләрни аңлиғум келиду. Өз вақтида мәрһум Коммунар Талиповниң у һәққидә ейтип бәргәнлирини зеһин қоюп тиңшаттим. Һазир Турсунбек Кәкишевниң, Рабик Исмайиловниң, Йолдаш Азаматовниң, Мурат Һәмраевниң иниси,  ағинәм Хәмитниң хатирилирини қизиқип тиңшаймән. Һәр бир милләтниң барчә хәлиқ әтрапиға топлишидиған намайәндилири болиду. Көп әсирлик тарихқа егә уйғур хәлқидиму ундақ шәхсләр аз әмәс. Миллий қәһриманлиримиз, шаирлар, алимлар, мәдәнийәт вә сәнъәт әрбаплири шу җүмлидин. Көп милләтлик Қазақстан уйғурлири үчүн Мурат Һәмраев әйнә шундақ шәхсләрниң биридур. Исмайилҗан ИМИНОВ.

850 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы