• Замандаш
• 25 Ақпан, 2021

Рәхмәт саңа, агроном жигит

Көпжиллиқ журналистлиқ һаятимда нурғун адәмләр билән үз көрүшүп, сөһбәтдаш боптимән. Мән учрашқан кишиләрни мәйли әр, мәйли аял болсун, асасән, икки топқа бөлүшкә болиду. Биринчиси, азду-тола иш қилип, уни чапсанирақ көрситип, махташқа егә болушқа тиришидиғанлар. Әнди иккинчи топтикиләр, пүткүл аңлиқ һаятини адил әмгәк билән өткүзүп, аләмшумул ишларни әмәлгә ашурсиму кәмтарлиқ қилип, махтинишни халимайдиғанлар. Мениң бу қетимқи сөһбәтдишим әйнә шундақ иккинчи топтики кишиләр қатаридин.
Йеза егилиги саһасида бағвәнчилик ишлири бойичә уйғурлар ичидин чиққан йеганә кәшпиятчи-алим болсиму, бу кәшпиятлири, ачқан йеңилиқлири үчүн төрт қетим муәллиплик гуванамә вә сертификатларни алсиму, өзиниң атмиш, йәтмиш, сәксән жиллиқ тәвәллудлири өтсиму, бирәр қетим «мени гезит-журналларға йезиңлара», демигән.
Униң сәвәвини сорисам, «Немә дәйсиз, ундақ дейишкә тилим бармиди. Һаятқа кәлгән һәрбир адәм өз өмридә җәмийәткә пайдилиқ бирәр иш атқуруши керәкқу. Мәнму немә иш қилған болсам, уни «өзәмниң инсаний пәрзим», дәп һесаплидим. Азду-тола қилған ишиңни көпчиликкә дәвран қилишниң һаҗити барму? Уни хәлиқниң өзи баһалавалиду. Униң үстигә башқилар охшаш алған орден, медальлиримму йоққу, укам», дәйду кичик пейиллиқ билән.
Мениң сөһбәтдишим шундақ дейиш биләнла чәкләнди. Мән унчуқмидим. Растқу. Ишлигән ишиңға хәлиқ өзи баһа бериду. Чүнки бар нәрсини йоқ қилалмайсән, йоқни - бар. Бу һәқиқәт. Шу һәқиқәткә сиғинип, униң тәрҗимиһал сәһипилирини ахтуруп көрәйличу. Унда немиләр йезилғанкин.
Мениң сөһбәтдишим Әркин ака маливайлиқ төмүрчи Әршидин билән Тохтихан аниниң үчинчи оғли. Уму өз тәңтушлири охшаш балилиқ дәврини йезиниң топилиқ кочилирида өткүзди. Акилири Мәһәмәтҗан, Иминҗан билән етиз-ериқ ишлириға арилашти. Кичик турупла әмгәктә чиниқти. Ана йәргә, паянсиз дала-етизларға болған меһир-муһәббити ойғанди. Дехан атиларниң «Төкүлсә маңлай тәри, көптур ана йәрниң берәри» дегән әқлиянә сөзлирини көңлигә пүкти.
1958-жили өзи туғулуп өскән Маливайдики уйғур оттура мәктивини тамамлап, Алмута Политехника техникумиға оқушқа чүшти. Лекин йезида өсүп, ана йәрниң қәдир-қиммитини, униң инсан балисиға болған пүтмәс-түгимәс хасийитини сезип-билгән Әркинни бу оқуш орни анчила қанаәтләндүрмиди. Техникумда икки жил оқуп, бираз тәҗрибә топлиған у 1960-жили Алмута Йеза егилиги институтиниң агрономия факультетиға оқушқа чүшти. Өзи халиған кәсип бойичә оқушини давамлаштурған Әркин диплом ишиға йәнила шу йеза егилиги зираәтлирини күтүп, пәрвиш қилиш мавзусини таллавелип, өз йезисида тәҗрибә-синақ ишлирини жүргүзди. 1965-жили институтни муваппәқийәтлик тамамлиған у йолланма билән йәнә йезиға атланди. Шу жили Челәк наһийәсидики «Маяк» тамака совхозиға агроном болуп ишқа орунлашти. Яш кадр йезиға келиши билән ишқа җандили билән берилип ишләп, чапсанла көзгә көрүнүшкә башлиди. Егилик рәһбәрлири униң тәшкилатчанлиқ қабилийитини байқап, совхоз комсомол тәшкилатиға йетәкчилик қилиш вәзиписини қошумчә атқурушни тапшуриду. Лекин илим-пәнгә болған иштияқ уни йәнила алға интилдуруп, йүксәк чоққиларға башлиди. Шу иштияқ-интилиш кәлгүси алимни Алмутидики үҗүм-мевә илмий тәтқиқат институтиға елип кәлди. Бу йәрдә у илмий хадим болуп ишләп, бағвәнчилик ишлири, униң ичидә алма өстүрүш вә уни пәрвиш қилиш, зиянкәш һашарәтләрдин қоғдаш, һарам чөпләрни йоқитиш бойичә өз алдиға мавзу елип, илмий иш билән шуғулланди. 
Көп издиниш, һармай тәҗрибә синақ ишлирини елип бериш өз нәтиҗисини бәрди. 1981-жили Әркин Әршидинов «Бағвәнчиликтә һарам чөпларни йоқитиш бойичә химиявий усулларни қоллиниш» мавзусида диссертация яқлап, йеза егилиги пәнлириниң намзити илмий дәриҗисини алди. Шу дәвирләрдә униң тәҗрибиси, ачқан йеңилиғи елимизниң колхоз-совхозлирида кәң қоллинилип, мутәхәссисләрниң жуқури баһасиға егә болди. Өзи кәшип қилған бу гербицитларни йеза егилигидә кәң пайдилиниш үчүн йеңи технологиялик қурал-сайманлар керәк еди. Яш алим бу ишқиму өзи баш болуп, униң иҗабий һәл қилинишини тәминлиди.
Илим-пәндә алған тәҗрибисини, ачқан йеңилиқлирини әмәлиятта, йәни йеза егилигидә қоллинип көрүшни мәхсәт қилған Әркин Әршидинов 1984-жили вилайәт рәһбәрлиригә өзини Уйғур наһийәсигә яки Челәк наһийәсигә әвәтишни илтимас қилиду. Униң илтимаси бирдин қобул қилинди. Чүнки у чағларда Әркиндәк билимлик мутәхәссисләр һәммә йәргә һавадәк һаҗәт еди. Буни дурус көргән шу чағлардики Уйғур наһийәсиниң биринчи кативи Һашим Арзиев билән Челәк наһийәсиниң биринчи кативи Төкен Узақов наһийәдики егиликләрниң биригә баш агроном болушни тәклип қилиду. Әркин ака өзи өскән Челәк наһийәсини таллавелип, «Авангард» совхозиға баш агроном болуп орунлашти. У бу йәргә келиши билән йеңи ишни йеңичә башлиди. Егилик мутәхәссислири билән тонушуп, йеза егилиги зираәтлириниң һосулдарлиғини ашуруш, йеңи технологияләрни қоллиниш арқилиқ аз чиқим билән көп пайда елиш йоллирини издәштүрди.
Бир күни баш агроном совхоз амбириға кирип, немә бар, немә йоқлиғини көздин кәчүрди. Шу мәһәл бу йәрдә бирнәччә тонна гербицит «Олитрифниң» ятқанлиғини көрүп һәйран болиду.
— Бу немишкә бекар ятиду. Уни немишкә ишләтмиди, — дәп сорайду амбар башлиғидин.
— Буни бизниң мутәхәссисләр ишлитип көргән. Лекин пайда бәрмиди. Зираәтләрни түп-йилтизидин қуритивәтти, — дәйду амбар башлиғи.
Мундақ химикат, гербицитларниң хусусийитини билидиған тәҗрибилик агроном әтиязда болған жиғинларниң биридә «Буни һарам чөпләрниң уруғини йоқитиш үчүн тамака, көмүқонақ шаңлири билән мевилик бағларда қоллинимиз», дегән тәклипни бәрди. Униң сөзини бәзиләр қоллиди, бәзиләр «хам хиялғу», дегән ойда болди. Лекин билимлик агроном өз дегинидә туруп, әтиязда амбарда хор болуп ятқан әшу химикат гербицитни етиз-ериқларға чечип, пайдиланди. Буни көргән шу чағдики наһийәлик өсүмлүкләрни қоғдаш станциясиниң башлиғи «Немишкә мениң рухситимсиз қолландиң? Әнди бар зираәтләрни қурутуп, қип-қизил зиянға патимизғу», дәп терикти.
— Терикмәң, достум. Суни көрмәй туруп, өтүкни йәшмәйли. Һәрқандақ химиявий маддини ишлитишниң өз йоли бар. Уни қандақ болса шундақ, өз билгинимизчә ишләтсәк, әлвәттә, зиянға патимиз. Бираз тәхир қилайли. Нәтиҗисини көримиз. Шу чағда гәп башқичә болиду, — деди Әркин агроном еғир бесиқлиқ билән.
Нәтиҗә агроном ойлиғандинму яхши болди. Язда етиз-ериқниң һәммә йерини бесип кетидиған һарам чөпләр тамамән азийип, терилгән зираәтләр «Ят дүшминидин айрилип, һадуқ алғандәк» алаһидә бир яширип, көзгә алайтәнла көрүнүшкә башлиди. Етизларни арилап жүрүп өз қаидиси, өз технологияси билән чечилған химикатниң бәргән нәтиҗисини көргән униң хошаллиғи чәксиз еди. Әнди һарам чөпләрдин қутулуп, яширип кәткән өсүмлүкләр болса, «Рәхмәт саңа, агроном жигит», дегәндәк баш чайқап туратти.
Әшу күнләрниң биридә Алмута вилайәтлик партия комитетиниң шу чағдики биринчи кативи Кеңес Аухадиев вә вилайәтниң бир түркүм рәһбәрлири Челәк наһийәсигә келип, Әркин ака ишләйдиған совхозниң көмүқонақ шаңлирини арилап көрди. Улар чөп йоқ етизларни көрүп һәйран қалған еди. Шу күни болған жиғинларниң биридә наһийә рәһбәрлиригә «Бу йеңилиқни ким тапти?», дәп сориғанда, жиғинда олтарған салаһийәтлик рәһбәрләрниң бири, йеза егилиги пәнлириниң намзити Кебек Ибрагимов «Алмутидин кәлгән агроном жигит Әркин Әршидинов дегән әзимәт қоллинип, бизгә үгәтти» дәйду. Буни аңлиған  Президиумда олтарған рәһбәрләр «әтидин башлап барлиқ егиликләр мошу усулни, мошу гербицитни қоллансун!», дегән тәклипни бериду.
Алмутидин кәлгән агроном жигитниң бу йеңи усули егиликләрдә қол күчини йениклитип, униңға кетидиған чиқимни азайтти, мол һосулни көпәйтти. Әркин акиниң бу тапқурлуқ, бу тәшкилатчанлиқ қабилийитини байқиған наһийә рәһбәрлири уни өзи туғулуп өскән Маливай йезисидики «Маяк» тамака совхозиға мудирниң орунбасари қилип тайинлиди.
Әркин ака өз йезисиға кәлгәндә, бу йеңи вәзипигә җандили билән берилип, бар билими билән тәҗрибисини ишқа салди. У дәвирләрдә наһийә егиликлириниң көпинчиси тамака өстүрүш билән шуғуллинатти. Наһийә ихтисадида тамака асасий орунни егиләп, киримниң көп қисми мошу саһадин елинидиған. Лекин тамака зираитини өстүрүп, униңдин мол һосул елиш - көп әмгәк күчини, жуқури агротехникилиқ чарә-тәдбирләрни тәләп қилатти. Болупму бу зираәтниң әшәддий дүшмини шумбуя болидиған. Шумбуя басқан шаңлардики тамака әркин өсмәй, һосули тамамән төвән болиду. Тәҗрибилик агроном Әркин Әршидинов шумбуяни түп-йилтизидин қурутуш чарилири үстидә көп ойлинип издиниду. Бу һәқтә дуния алимлириниң илмий-тәтқиқат вә тәҗрибә синақлири билән тонушиду. Ақивәт Өзбәкстандики Сәмәрқәнт университети профессориниң бу һәқтики тәвсийәси уни қизиқтуруп қалиду. Тәдбирчан агроном дәрру улар билән алақә бағлап, бу ишниң қир-сирини ениқлайду. Һәқиқәткә көз йәткүзгән Әркин тегишлик орунларға мураҗиәт қилип, мәсилини һәл қилди. Ахири Сәмәрқәнткә өзи берип, у йәрдики алим-тәтқиқатчилар билән бирликтә шумбуя уруғини йәп, йоқ қилидиған «Фитолиза чивини» екәнлигини ениқлап, уни шумбуя билән қошуп мәхсус пакетларға селип елип келиду. Буниң һәқиқәт екәнлигини ишәндүрүш үчүн йеза егилиги министриниң шу чағдики биринчи орунбасари В.Косаревқа кирип, уни көрситип тәҗрибә өткүзүп бериду.
Буни өз көзи билән көргән министр бу һәқтә дәрһал гезитқа мақалә беришни тәклип қилди. Аз күн өтмәйла, «Огни Алатау» гезитиниң биринчи бетидә мошу тәҗрибини қоллиниш тоғрилиқ үлгә тәвсийә елан қилинди. Әркин Әршидиновниң елип кәлгән бу йеңилиғи шуниңдин кейин көплигән егиликләрдә қоллинип, яхши нәтиҗисини бәргән еди.
Маливайда ишләватқан чағлирида егиликтә башқа зираәтләр билән қатар қара буғдай өстүрүләтти. Әтиязда униң көки орувелинип, малларға берилиду. Андин униң еңизиға малларни қойиветәтти. Әркин ака буни көрүп һәйран болуп, ойлинип қалиду. Буниңдин немишкә иккинчи қетим һосул елишқа болмайду? Тәҗрибилик мутәхәссис, кәшпиятчи-алим йәнә өз тәҗрибисигә асаслинип, буниңму амалини тапти. Қара буғдайниң көки орулуп болғандин кейин, униң еңизиға қайта су башлап көрди. Икки қетим су киргәндин кейин, қара буғдайниң еңизи қайтидинла көкләп, баш чиқиришқа башлиди. Шу жили орулған еңизда қайта көкләп чиққан 30 гектар мәйдандики қара буғдайниң гектаридин 20 центнердин һосул елинған еди. Әркин акиниң бу тәҗрибиси һәммини һәйран қалдурди. Наһийә егиликлириниң рәһбәрлири униңдин үлгә елип, әмәлиятта  қоллинишқа башлиди.
Әркин ака Әршидинов шу йосунда көп ишларни әмәлгә ашурушқа башлиған еди. Лекин, аилә шараитиға бола, йезида көп туралмиди. Йәнә шәһәргә қайтишқа тоғра кәлди. Алмутиға кәлгәндин кейин, дәсләп вилайәтлик өсүмлүкләрни қоғдаш илмий-тәтқиқат станциясидә баш мутәхәссис, бөлүм башлиғи болди. Андин илгири өзи ишлигән илмий-тәтқиқат институтиға конкурс асасида ишқа қобул қилинип, йетәкчи бөлүмләрниң бирини башқурди. Пенсиягә чиққандин кейинму бу йәрдә  йәнә он жил ишләп, нурғун йеңилиқ кәшпиятларни җарий қилип, илим-пәнгә өз һәссисини қошти.
Йезидин чиққан аддий төмүрчиниң оғли Әркин Әршидиновниң бу мувәппәқийәтлири, илим-пәндә ачқан йеңилиқ кәшпиятлири дайим жуқури баһаға егә болди. У мошу кәшпиятлири үчүн төрт қетим муәллиплик гуванамә вә сертификатларни алди. Униңдин башқа рәһбирий органлар тәрипидин алған Пәхрий ярлиқлири билән Тәшәккүрнамилири өз алдиға. Кәшпиятчи-алим аилидиму меһриван ата. Рәпиқиси Ризима иккиси үч оғул тепип, қатарға қошти. Һазир улар алтә нәврә вә икки чәвриниң қизиғини көрүп, бәхитлик һаят кәчүрүватиду.

Нурдөләт МУРАДИЛОВ, 
Қазақстан Журналистлар иттипақиниң әзаси.