• Тарихтин учур
  • 15 Сәуір, 2021

Қәшқәр шәһириниң сепил-дәрвазилири

Қәшқәр шәһириниң һәрқайси тарихий дәвирләрдә тутқан орни вә нами өзгирипла қалмастин, бәлки шәһәрниң көләми, сепил дәрвазилири вә уларниң намлири һәрхил болуп кәлди. 
 Орда кәнт. Милади 893-жили чақмақ дәриясиға кәлкүн келип, Қараханийлар сулалисиниң пайтәхти Ханөйни вәйран қиливәткәндин кейин, Сутуқ Буғрахан һазирқи Қәшқәр шәһириниң орниға пайтәхт селиш қарариға кәлгән вә «Булақ беши» дегән җайниң җәнубидики дөңлүктә орда қурған. Униң әтрапиға айланма сепил соқтуруп, шәһәр бәрпа қилған һәм униң намини «Орда кәнт» дәп атиған. 
 Орда ишиги. Бу дәрвазидин, асасән, әмәлдарлар вә орда ләшкәрлири кирип-чиққачқа, униңға «Орда ишиги» дәп нам берилгән. Кейинки чағларда у «Кона дәрваза» дәпму аталған. 
 Қарақир дәрвазиси. Бу дәрваза Қәшқәрниң җәнуп тәрипигә җайлашқан. Әйни заманда Йеңишәһәр наһийисиниң Қечича, Арабағ, Барин қатарлиқ кәнтлири Қарақир йезисиға умумлаштурулған. Шуниңға бағлиқ шәһәрниң җәнубий дәрвазиси «Қарақир дәрвазиси» дәп аталған. 
 Су дәрвазиси. Бу дәрваза шәһәрниң шимал тәрипигә җайлашқан. Орда хадимлири истимал қилидиған суни мошу дәрваза арқилиқ тошатти. Шуңа униңға «Су дәрвазиси» нами сиңишип кәткән. 
 Тоққузақ дәрвазиси. Әйни чағда Тоққузақ тәвәсиниң хәлқи сода-сетиқ ишлирида вә ханлиққа баж, алван-ясақ төләштә шәһәргә мошу дәрваза арқилиқ кирәтти. «Тоққузақ дәрвазиси» нами шуниңға мунасивәтлик қоюлған. 
 Ярбағ дәрвазиси. Бу дәрваза Түмән дәриясиниң җәнубий қирғиғидики ярлиққа җайлашқан. Қәшқәр шәһириниң әйни жиллардики қазиханисиниң қазилиридин Турдуш қази ахунум қатарлиқ бирнәччә кишиниң һашамәтлик беғи болған екән. Бағ егилири Зоһуридин һакимбәгдин нарази болуп, униң үстидин мәркизий һөкүмәткә шикайәт қилған. Буниңдин хәвәр тапқан һакимбәг, әризихорлардин өч елиш мәхситидә, шәһәр сепилини әттәй уларниң беғиниң оттурисидин соқтурған. Сепил соқуш үчүн топа елиш түпәйли бағ ярға айлинип кәткән. Шуңа бу җай «Ярбағ дәрвазиси» дәп аталған.
 Қум дәрвазиси. Қедимида шәһәрни бойлап, ғәриптин шәриққә қарап қум арилаш қизил су ақатти. Өстәң чапқанда чиқирилидиған қум давамлиқ дәрваза йениға догилинатти. Шуниңға бағлиқ аһали бу дәрвазини «Қум дәрвазиси» дәп атап кәткән. 
 Төшүк дәрвазиси. Шәһәргә киридиған амма Зоһуридин бәгдин сепилниң шәриқ тәрипидинму бир дәрваза ечип беришни өтүнгән. Бу илтимасни һакимбәгниң орда кативи, талантлиқ шаир Абдуреһим Низарий тапшуруп алған вә бәгкә бу мәсилини һәл қилиш тоғрисида тәклип бәргән. Бәг уни тоғра көрүп, сепилни тәштүрүп дәрваза ечишқа рухсәт бәргән. Дәрваза пүткичә хәлиқ әшу төшүк арқилиқ шәһәргә кирип-чиқип турған. Шуңлашқа бу дәрваза «Төшүк дәрвазиси» дәп нам алған.
 Жумилақ шәһәр вә униң дәрвазилири. 1898-жили манҗур әмәлдари Лүйжи дарин Қәшқәр шәһириниң ғәрип тәрипигә өзигә мәхсус қәлъә салдурған. Сепил жумилақ шәкилдә болғачқа, кишиләр уни «Жумилақ шәһәр» дәп атиған. Қәлъәниң шәрқий қисмиға қоюлған дәрваза — ­­«Жумилақ шәһәр дәрвазиси», ғәрип тәрипидики дәрваза «Йеңи дәрваза» дәп аталған. Бу дәрвазиларму шәһәр билән йеза оттурисидики барди-кәлди үчүн хизмәт қилған. Өткән әсирниң 30-жиллирида Маһмут Муһити (Маһмут сиҗаң) қоманданлиғидики дивизияниң штаби мошу йәргә орунлашқанда, Жумилақ шәһәр дәрвазисидин пухраларниң кирип-чиқиши мәнъий қилинған вә шәһәрниң шималидин башқа дәрваза ечилған. У «Норбеши дәрвазиси» дәп аталған. 
 Жуқурида тилға елинған дәрвазилар әйни чағда һөкүм сүргән истибдат әмәлдарларниң өзлирини қоғдиши вә һөкүмранлиғини мустәһкәмлиши үчүн хизмәт қилған. Дәрвазиниң ечилиш-тақилиш вақтини һөкүмәт даирилири тәстиқлигән. Бәлгүләнгән вақиттин кейин қалған кишиләр дәрвазидин кирәлмәтти яки чиқалматти. Бәлгүлимигә хилаплиқ қилғанларға җәриман селинатти, һәтта улар дәрваза йенидики қараңғу өйләргә қамилатти. 
 

485 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы