• Замандаш
• 13 Мамыр, 2021

“Мәшрәп бар йәрдә...”

Өз вақтида җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи йенидики “Мәшрәп” кеңишиниң кәң паалийәт елип барғанлиғини яхши билимиз. Бирақ “У кеңәш қандақ қурулди, униң тәшәббускари ким?” дегәнгә охшаш соаллар әтрапида анчә ойлинип кәтмәймиз. Чүнки у соаллар көпчилигимизни қизиқтурмайду һәм керәкму әмәс. Бирақ мошу мақалини йезишқа тутуш қилғанда, әшу “Мәшрәп” кеңишиниң тәшкил қилиниш җәрияни көз алдимдин кәтмиди...

Иврайим БАРАТОВ,
“Уйғур авази”

...2003-жил. Алмутидики “Достлуқ өйидә” “Қазақстан Җумһурийити Уйғур мәдәнийәт җәмийити” дәп атилидиған тәшкилатниң жиғини өтүватиду. Күн тәртивидики мәсилиләр муһакимиси раса әвҗигә чиққан бир пәйттә, тәшкилат рәиси Пәрһат Һасанов риясәтчиниң қолидин микрофонни тартип дегидәк алдида, залға қарап “Әнди мәшрәп дегәнни өткүзидиған болдуқ, қени, у немә, хәққә чүшәндүрүп бәргин” деди алдинқи қатарда олтарған вә шәхсән мән тонумайдиған оттурабойлуқ, ақүзлүк биригә мураҗиәт қилип.
Һәммә аң-таң болуп қелишти. Болупму Пәрһат Тейипоғлиниң “Әнди мәшрәп дегәнни” дәп ейтқан сөзи хелә-хелимизниң күлкисини пәйда қилсиму, минбәргә көтирилгән әву адәмниң нутқи һәммимизниң диққитини җәлип қиливалған еди.
– Мени Алмутида көпчилик тонуса керәк. Шундиму, рәсмийәт бойичә, гепимни өзәмни тонуштуруштин башлай. Исмим – Тәлъәт, фамилиям – Надиров. Шәхсий тиҗаритим бар, анда-мунда шуниң билән шуғуллинип қойимән, – деди натиқ залға диққәт билән бир қаравелип. – Хәлқимиздә әзәлдин келиватқан “мәшрәп” дегән нәрсә бар. Билгән адәмгә, у тәрбийә мәктиви. Шуңлашқа дана әҗдатлиримиз “Балаңни дәсләп — мәктәпкә, андин мәшрәпкә бәр” дәп бекар ейтмиған. Бизниң әйнә шу мәшривимизни, бүгүнки күн тәливигә, йәни заман роһиға қарап, техиму җанландуруш нийитимиз бар. Уни мәдәнийәт мәркизи тәрипидин, йәни Пәрһат Һасанов рәһбәрлик қиливатқан Уйғур мәдәнийәт җәмийити йенида уюштурсақ, дегән тәкливим бар.
– “Заман роһиға қарап җанландуримән” дәйсән. Қандақ җанландурисән, шуни бизгә чүшәндүрүп бәргинә? – деди җәмийәтлик ишларниң қайнимида жүргән бир акимиз уни яқтурмиғандәк әлпаз көрситип.
– Тоғра дәйсиз, – деди натиқ униң соалиға җавап берип, – Сиз яхши билисиз, техи түнүгүнла Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң новәттики сессияси өтти. Униңда елимиз Президенти, ҚХА Рәиси Нурсултан Назарбаев доклад билән сөзгә чиқти...
Униң бу гәплирини аңлап, бәзилиримиз “бу адәм немә дәватидуй” дәп һәйран қелиштуқ. Чүнки миллий мәшривимиз билән Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң яки униң сессиясиниң немә алақә-мунасивити бар екәнлиги чүшиниксиз еди. Шуңлашқа болса керәк, натиққа, йәни Тәлъәт Надировқа соал қойған әву адәм техиму қизип кетип, “гәпниң тоқетәрини десәңчу!” девиди, тәрәп-тәрәптин уни қоллиғучилар көпийип кәтти.
– Мән немә дәватқинимни яхши чүшинимән, – деди натиқ техиму қизип сөзләп. – Әйнә шу сессиядики Президентимизниң ейтқанлирини мәшрәплиримиздә немишкә кәң тәшвиқат қилишқа болмайду?! Һәммимиз билимиз, кеңәш дәвридә көчмә тәрғибат-тәшвиқат пунктлири болидиған. Әйнә шу усулни мәшрәплиримиздә қоллансақ, һәммимизгә яхши әмәсму. Мәшривимизни башлап, ейтайлуқ, 15 – 20 минут лекторлиримизға новәт бәрсәк, у елимизниң иҗтимаий-сәясий һаятидин қисқичә әхбарат бәрсә, Президентимизниң дана ички сәясити нәтиҗисидә мошундақ мәшрәпләрни өткүзүш мүмкин болуватқанлиғи, миллий мәдәнийитимизниң тәрәққияти үчүн биздә барлиқ мүмкинчиликниң барлиғи тоғрилиқ ейтип өтсә, дегән нийәт бар. Шундақла һәрбир мәшривимизни мәлум бир сәнә-мәйрәмгә беғишлап өткүзсәк, техиму яхши болиду... 
Баятин бери тәвринип олтарған зал, худди су сәпкәндәк, җимип қалди, йә чавак челинмиди, йә “бу ишиң болмайду” дәп етираз билдүргән адәм чиқмиди. Бирақ пәқәт Пәрһат Һасановла “бу наһайити яхши тәклип екән, Турсун (шу кәмдики Пәрһат Һасановниң орунбасари Т.Розиев – И.Б.) иккиңлар бу ишни қолға елиңлар, өзәм ярдәм беримән” дегәндин кейинла бир-иккиси уни қоллиғандәк қилди.
Шундақ қилип, Уйғур мәдәнийәт җәмийитиниң қоллап-қувәтлиши билән дәсләпки мәшрәп “Достлуқ өйиниң” тәнтәниләр залида “Мәмликәтниң күчи – хәлиқниң бирлигидә” мавзуси астида өтти. Чүнки униңдин бирнәччә күн илгири өткән ҚХА сессиясидә Нурсултан Назарбаев мошу мавзу бойичә доклад билән сөзгә чиққан еди. Ейтишларға қариғанда, у мәшрәпкә 250 адәм қатнишип, наһайити тәсирлик, қизиқ вә көңүллүк өткән. Бирақ өзимизниң арисидин “Дөләт рәһбәрлири учришип музакириләрни өткүзидиған хасийәтлик җайни һарақ ичип, көңүл көтиридиған орунға айландурувалди” дегүчиләрму тепилди. Лекин униңға һечким ерәң қилмиди, мәшрәп өз йолида давам қиливәрди. Бирақ аста-аста йәнила шу бөлгүнчилик башланди. Униң нәқ сәвәплири бизгә намәлум, шуңлашқа бу мәсилигә тәпсилий тохталмаймиз, лекин “Регионаллиқ мәшрәп”, “Шәһәрлик мәшрәп”, “Яшлар мәшриви” вә һаказилар, худди ямғурдин кейинки могулардәк, көпийип кәтти.
Арида Уйғурларниң мәдәнийәт җәмийити җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи билән бирлишип, тизгин Әхмәтҗан Шардиновниң қолиға өтти. 2006-жили ҖУЭМ рәһбәрлиги баш-учи йоқ мәшрәпләрни бир еқимға селиш үчүн “Мәшрәп” кеңишини рәсмий ройхәттин өткүзүп, униң рәиси Тәлъәт Надировқа һаҗәт болған барлиқ вакаләтликни бәрди. Кейинирәк, ҖУЭМ рәһбәрлигигә Шаһимәрдан Нурумов кәлгәндә, кеңәш паалийити техиму  җанлинип, елимизниң җай-җайлирида, җүмлидин уйғурлар зич яшаватқан шәһәрләр билән наһийә мәркәзлиридә мәшрәпләрни өткүзүп, кәң амминиң  алқишиға  вә қоллап-қувәтлишигә егә болди. Бирақ мәңгүлүк һечнәрсә йоққу. Вақит өтүп, әшу “Мәшрәп” кеңишиму бүгүн тарих болуп қалғандәк тәсират қалдуриду адәмдә. Раст, “Мәшрәп” кеңиши өз паалийитини тохтатқини билән қедимдин хәлқимизниң бай мәдәний мирасини тәрғип қилип келиватқан миллий мәшривимиз тохтиғини йоқ, һәм тохтимайдудә.
Гезитхан чүшәнгән болса керәк, бу мақалимизда гәп шу “Мәшрәп” кеңишини қуруш тәшәббусини көтәргән һәм униң рәиси Тәльәт Надиров тоғрилиқ болуватиду. Шәхсән мән Тәлъәт Әбәйоғли билән хелә қоюқ арилаштим. Тонушлуғимизму биз жуқурида аләйтән тохтилип өткән жиғиндин башланған еди. Һә, у өзи башлиған ишқа җандили билән киришип кәтти. Һәтта тонуш-билишләр “Қайси Тәлъәт?” дәп сориса, “Мәшрәп Тәлъәт!” дәп җавап беридиған болди. Қисқиси, мәшрәп бар йәрдә, Тәлъәт бар. Миллий мәдәнийитимизниң тәрәққиятиға әйнә шундақ көйүнди, отидин кирип, сүйидин чиқти.
– Мениң әзәлдин қолумға алған ишни ахириға чиқармай, көңлүм имин тапмайдиған хислитим бар, – дәйду Тәлъәт ака. – Униң үстигә бу һаятта җапани көп тартқачқа болса керәк, әтималим, дайим “һалавитини көрәрмәнму?” дәп ойлаттим. Худаға шүкри, җапаға яриша һалавитини көрүватимән. Униң мәнбәси – өмүрлүк җүптүм Зиварәм Тейипқизи билән пәрзәнтлирим. Өзәң билисән, балилиримниң һәммиси алий билим алди, йәнә келип, медицина саһасиниң мутәхәссислири. Зиварәмниң өзи йерим әсир һәмширә болуп ишлигәчкә, “балилирим маңа тартқан” дәп ейтишни яхши көриду. Мән болсам, “удумумда бар” дәп махтинимән. 1740-жили Хотәндә туғулған Мәттохти буя исимлиқ бовимиз болған екән. У яқ мениң бовам Надир һаҗиниң дадиси. Мана шу адәм Хотәндики әң атақлиқ тевип болған. Дора-дәрмәкләрни пәқәт көпжиллиқ буя өсүмлүгидин тәйярлайдекән. Шуңлашқа “буя” ләқими сиңишип кәткән.
Раст, һәркимгә өзиниң пәрзәнтлири әтивалиқ. Һә, өй-очақлиқ болғиниға 45 жил болған Тәлъәт ака билән Зиварәм һәдиниң пәрзәнтлири билән махтанса, махтанғучилиғи бар. Тунҗиси – Пәрһат, Алмудики “Тез ярдәм” клиникилиқ ағриқханисиниң баш врачи, Мөмүнҗан – медицина пәнлириниң доктори, С.Асфендияров намидики Алмута миллий медицина университети “Пластикилиқ хирургия” кафедрисиниң башлиғи, Камалҗан – ҚҖ Саламәтликни сақлаш министрлигидә җавапкәрлик лавазимларни егилиди. Һазир мәзкүр министрликниң “Җумһурийәтлик саламәтликни тәрәққий әткүзүш мәркизи” башқармисиниң рәиси, кәнҗиси – Җамал, акилириниң изини бесип келиватиду.
– 1963-жили 12 йешимда чегара атлап чиқип, халиған билимимни алалмиғачқа, “өчүмни” балилиримдин алдим, – деди Тәлъәт ака сөһбәтара чақчақ қилип. 
Демисиму шундақ. Алий билим елиш униң балилиқ армини еди. Әйнә шу арманни пәрзәнтлири рояпқа чиқарди.
– Мән пәрзәнтлиримниң ана тилида билим алғанлиғи биләнму пәхирлинимән, – дәйду Тәлъәт Әбәйоғли, – һәммиси Султанқорғандики М.Яқупов намидики 101-мәктәптә оқуди. Худаға миң қатлиқ шүкри, миллий роһи орғуп туриду. Уйғурчини хелә-хелимиздин таза сөзләйду. 
– Мәшрәпкә барамду? – әттәй соридим гепини бөлүп.
– Униңсиз уйғур боламду, төртилисиниң мәшрәп әһли бар. Бу тәрипидинму маңа тартқан, “Мәшрәп бар йәрдә Тәлъәт бар” ибариси бекар қелиплашмиғандә. Униңға хилаплиқ қилиш пәрзәнтлирим үчүнму әсла мүмкин әмәс болса керәк...