• Замандаш
  • 01 Шілде, 2021

«...Көрүги болған қош әлниң»

Икки жутниң ариси он бир чақирим йәр. Жирақму әмәс, йеқинму әмәс. Һә, көңүл мәсилисигә кәлгәндә, мутлақ йеқин. «Арзигүлниң ялпуз чөшүриси пишип қалди, кәлсәңчу», дәйду наванда Исмайил худди мени нериқи кочида туридиған хошнисидәкла көрүп. Гайида пүтмәс-түгимәс тирикчилик койида икки-үч күн хәвәрләшмәй қалсақ, бир-биримизни кинәймиз. Шуан, гоя гуна қилип қойғандәк, телефонға жүгрәймиз.
Уштумтут өйигә кирип қалсам, ичкиридики ишханисиға башлайдудә, «Саңа әнди қайси китапни соға қилсам болар» дәп, пайпетәк болуп кетиду мениң қәдинасим. «Қойсаңчу, – дәймән ундақ чағларда, – бизниң қазақта «Айрилмақчи болған дост егәрниң қешини сорайду», дәп қойиду. Бәргиниңниң һәммисинила аливәрсәм, сий-һөрмитимизниң бәрикити кәтмәмду? Өткәндә бәргән китавиңни техи түгәтмидим. Қой, бекарға җовима» дәймән хиҗаләттә. Шундиму, ич-ичимдин тәвринип, Алланиң маңа мону панида мошундақ бир достни йолуқтурғиниға миң қатлиқ шүкри қилимән.
                                                    ***
 Мениң Исмайилим бәзән гөдәк кәби саддә. Мону бевапа аҗун җәмийәттә йүз бериватқан хәстилик билән җаһиллиққа чидимай, күнигә миң пурчилиниду. «Мону дуния немә боп кетиватиду, зади. Бизниң бала чағлиримизда адәмләр мунчивала қатаңғур әмәстиғу», дәп һәсрәт чекиду. Демисиму, раст, «Садиғаң кетәй, Исмайилҗан пәйғәмбәр йешиға йетәй дедиңғу, достум. Он жил мәктәп мудири болдуң. Мону дунияни икки-үч мәртә тасқап, қаймиғи билән қисмиғини айриветәр вақтиң кәлди әмәсму? Һә, шундақ. Иккимиз әнди бешимизни ташқа урсақму, мону йеңи пәдигә чүшүп, өз мәрғулида билгән сәнимигә ойнаватқан заманниң пәйлини өзгәртәлмәймиз. Көнмәй нә чарә! Һәтта лайиқлишишму һаҗәт, дегүм келидию, лекин лам-җим қатимән. Чарисизлиқтин гәпни башқа яққа бураймән. Узә һоридин чүшмәйду. Йәнә хелиғичә ғуңшуп, бәрибирла өз пикридә қалиду. Мундақ пәйтләрдә йәнила баяғи бала чеғидики пак сезимиға чаң қонуп үлгәрмигән қәдинас достумниң адәмзатниң һәммисинила өзи охшаш көридиған жумран қәлбигә баш егимән. Әтики күн қандақ боларини ойлап, алақзадә, қайғу-муңға зәнҗирбәнд болуп қалған өзәм бу әснада немиму дәрмән...
                                                ***
Униң ата-анисиға болған муһәббити деңиз кәби чәксиз. Ахирқи жиллири баш көтәрмәй йезишқа башлиған Исмайилҗанниң қайсила әсәригә қаримаң, ата һәққидә бир учурниң бари-бар. «Мавзуриңни йөткә. Бир пластинкини йенип-йенип қойивәрмә» дедим бирдә җиддий «һөкүм» чиқирип. Лекин у бу адитини бәрибирла ташлимиди. Өзи тартқан әшу солдин задила чәтнигини йоқ. Бәлким, униңму дурусту. Мону йоруқ дунияни һәдийә қилған ата билән аниниң қәдрини билгән бала яман адәм болмайдиғу. Исмайилдәк оғулни тәрбийиләп, қатарға қошқан мәрһум Абдуқадир ата вә Ризванәм аниниң роһиму хуш болуватқанду, бәлким. Әттәң, барчә пәрзәнт ата-анисини нәқ Исмайилҗандәк яхши көрүп, қәдирлисә, мону қарам дуния техиму гөзәл болармеди...
Бирдә у: «Дадам һәққидә әнди бәш жилғичә һечнәрсә язмаймән. Бирақ саңа бир өтүнүшүм бар. Йеқинда туғулғиниға 95 жил болиду. Мүмкинчилигиң болса, сән бир мақалә язсаңчу» деди. 
Яздим. Шуниңдин бери ғуюлдап бәш жил өтүп кәтти. Лекин, қандақту-бир сәвәпләр билән, у мақалә мәтбуатта бесилмай қапту. Ахшам қолязмамни йенип оқуп чиқип, һәйран қалдим. Бир убдан мақалә екән. Уни шу пети, бүгүн әзиз достумниң тәвәллуди һарписида, сәл өзгәртип, гезитта елан қилсиму болатти. Бирақ амал нечүк. Шу тапта Исмайилҗанниң обризи ата портретиниң көләңгүсидә қалидекән. У рисалә Исмайилҗанниң ички дуниясини толуқ ачалмайдиғанлиғини етиварға елип, гәрчә у диққәткә таза лайиқ болсиму, оқурмәнгә һавалә қилалмидим. Буйриса, вақти-саати кәлгәндә уму йоруқ көрәр. Һә, бу қетим сөз пәқәт Исмайилҗан һәққидила болғини хоп. Әмсә, «Исмайилҗан Абдуқадироғли Иминов ким?» дегәндә, биз мундақ сир чәксәк...
 ***
Мән уйғур хәлқини кичигимдинла убдан тонуп, билгән едим. Сәвәви, әшу бир житим қелип, тәнһалиқ, сәрсанчилиқниң азавиға гириптар болған күнлиримдә там хошнам – мәрһум Мәһәмәтҗан акам билән Хәдичәм һәдәм әсқатқан еди. Балилири билән бир кочида ойнап, чоң болдум. Шәрқий Түркстандики қазақ билән уйғурниң азаплиқ тәғдири һәққидики китапларниму яш чеғимдила көп оқудум. Уйғур муқамлириниң муңи билән сазиму дилимға сиңип кәткини нәвақ.
Түрк дуниясида орни бөләк уйғур қериндашларниң бүгүнки қәйсәрлиги, батурлуғи, җанпидалиқ күриши – билгән адәмгә үлгә-нәмунә. Бу – таң ашуруп ейтсаңму, ахири чиқмайдиған, қәлбиңни тит-тит қиливетидиған дастан. Бу гәп қозғалсила, мениң Исмайилимниң қаракөзлири муңлуқ көлгә охшап кетиду. Өз миллитини әзиз җенидин артуқ көридиған инсанниң дил ярисиға туз сәпмәйчу дәп, йәнила гәпни әпқачимән.
                                           ***
Ахирқи он жилда Исмайилҗанниң қәлими бир дәқиқигиму тохтимиди. Бу җәһәттин гепимиз қуруқ болмас үчүн, униң иҗат сандуғини ахтуруп, уйғур хәлқиниң пешанисигә пүткән талантлиқ публицист-язғучи, өткүр қәләм саһиби И.Иминовниң әсәрлиригә көз жүгәртәйли. У-бу нәширләрдә елан қилинған чоң-кичик һекайиләрдин кейин, «Моя Кашгария» (2014), «Родники моего детства» (2014), «По караваному пути Великого Чокана» (2015), «Путешествие по Алтышару» (2016), «В Туве, где предков древний род...» (2016), «Арал: в поисках потерянного моря» (2017), «Первая Каргалинская...» (2017), «Рассказы старого кашгарца» (2018) охшаш жирик әсәрлири мәйданға кәлди. Исмайилҗанниң йәнә үч китави – «В сердце Азии», «Край древних городов», «Возвращение» басмиханида ятиду. Худа халиса, уларму аз күндә оқурмәнниң  қолиға тегиду. 
Биз униң дәсләпки һекайилирини оқуп, хошал болдуқ. Махтидуқ, илһам бәрдуқ, пикир ейттуқ, тиләкдаш болдуқ. «Ана тилимда язалмайдиғиним җенимға толиму петиватиду. Бу мениң чоң бир камчилиғим» дәйду достум гәпара өкүнүп. «Сән тола вайим қилма. Өзәң – рус тилини толуқ өзләштүргән мутәхәссис. Устазлиқ тәҗрибәң өз алдиға. Психология билән педагогикини бизгә нисбәтән, су орнида «ичивалдиң». Бемалал яз. Буниңдин уйғур һеч зиян тартмайду. Бизниң Олжастин (Сүлейменов) үлгә алмамсән. Һәр мисрасиға дунияниң дәрдини қачилап кетидиғанлиғини яхши билисән. Иншаалла, сәнму бираз жилдин кейин, қазақчә, уйғурчә шеир йезип, зуванини қазақ билән уйғурға йәткүзәлмәй жүргән Әхмәтҗан (Исрапилов) иккимизни чеңиңғиму йәткүзмәйдиған болисән» дәп һәзиллишип қойимән.
Һәқиқәтәнму, шундақ болуватиду. Қазақстанниң географиялик җәмийитиниң жирик әзаси сүпитидә униң һәрбир сәяһитидин кейин тарихтин сир чекидиған маһийити зор, пуған вә лиризм билән суғирилған хатирилири қолдин чүшмәйдиған китапларға айлинип кәтти. У – «Мысль», «Мир путешествий» журналлириниң турақлиқ муәллипи. Қазақстан вә Россияниң йетәкчи мәтбуат васитилиридә һекайә, эссе, очерк, илмий-аммибап мақалилири кәйни-кәйнидин йоруқ көрүватиду. «Қазақ әдәбияти», «Уйғур авази», «Ана тили», «Огни Алатау», «Алатау» гезитлирида 300дин ошуқ мақалилири елан қилинди. Әсәрлири уйғур, қазақ, инглиз, түрк, тува тиллириға тәрҗимә қилинди. Һазир авази Қазақстан билән Россиядин ешип, Европа һәм Азияниң булуң-пушқақлириға йәткән муәллипниң оқурмәнлири күн санап ашмақта. Әйнә шулар Қазақстанниң Алмута вилайити Җамбул наһийәсиниң «Қарғалы» дәп атилидиған мәлисидә яшайдиған Исмайилҗан Иминов исимлиқ әдипниң талантиға таңлай қеқип, пикир-тәбриклирини интернет-кәптәрниң қанитиға салимини қистуруп йоллаватқининиңму гувачиси болуп жүримиз. Бу, демәк, маһарәтниң мевисидур. 
Талант, маһарәт аталмиш амәт һазир униң йенида. Мениң Исмайилим 1912-жилқи вә Улуқ Вәтән уруши мавзулири бойичә Россиядә уюштурулған әдәбий-көрүк-әнҗуманниң ғалиби аталди. Җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң қарари билән «Жил адими» аталди. «Арал әтрапидики экологиялик әһвални яхшилашқа қошқан һәссиси үчүн» Қизилорда вилайитиниң һакими Қырымбек Көшербаев Пәхрий ярлиқ тапшурди. Чоқаншунаслиқ илмиға қошқан төһписи үчүн Қазақстан Җумһурийитиниң Премьер-министри Асқар Маминниң қолидин «Тәж» медали һәм Тәбрик хәт елишқа муйәссәр болди. Униңдин сирт мукапатлири өз алдиға.
***
Исмайилҗан Мурат Әвезов, Сейдахмет Қуттықадам, Бахытжан Қанапиянов, Сағымбай Қозыбаев, Надежда Лушникова, Светлана Назарова охшаш шаир-язғучилар, Клара Хафизова, Орденбек Мазбаев кәби алимлар, Арални қоғдаш вәхписиниң иҗраий мудири Болат Бекнияз, қарғалилиқ жутдашлири Амангелди Бейсеуов, Мәруана Һәмзәқизи вә башқиму надир инсанлар билән йеқин арилишиду. Қазақстанниң хәлиқ ақини улуқ Җамбулниң нәвриси Әлимқул Җамбыловниң дуасини елип, аилә тавабиати билән зич мунасивәттә болди. Әлимқулниң чоң оғли Муратхан иккисиниңму өзара һөрмити бөләкчә.
Униң әтрапидики уйғур хәлқиниң тонулған зиялилири маңиму йеқин тонуш. Нурғуни билән дәстихан бешида талай муңдаш-сирдаш болдум. Алим Рабик Исмайилов, уйғурниң әтивалиқ оғли, әдлийә пәнлириниң доктори мәрһум Әнвәр Һаҗиевниң роһи алдида дайим баш егимиз. Узун жиллар «Уйғур авази» гезитини башқурған қәдирлик Йолдаш ака Азаматов билән түрктиллиқ милләтниң беши қошулсекән дәп тиләйдиған Азтекин Ибрагимовни өз акимиздәк һөрмәт қилимиз. Өз замандашлиримиз тонулған тиҗарәтчи Нурмәһәмәт Мәңсүров, алимлар Хәмит Һәмраев вә Руслан Арзиев, шаир-журналистлар Әхмәтҗан Исрапилов билән Мухтәрҗан Җумаров, нәшриятчи Әлишер Хәлилов охшаш көңли пак жигитләр билән ич-қоюн арилишимиз.
                                                 ***
Абдуқадир қари Иминов билән Ризванәм анимиз барчә пәрзәнтлиригә чәксиз меһри-муһәббитини төкүп, тәрбийилиди. Һәммиси алий билимлик мутәхәссисләр. Булар һәм оғул-қизлирини шу териқидә қатарға қошти. Әнди өсүп келиватқан әвладиниңму келәчиги парлақ болғуси.
Исмайилҗан иккимиз ариға алтә ай селип, атмиш дегән давандин алқидуқ. Әлвәттә, Қаншаим, Арзигүлниң пәрвиши билән. Мениң Алмасим билән Рәбиғам, униң Искәндәри билән Илияси, Назими һәм балдәк татлиқ нәврилиримиз бар. Бәхитликмиз демәскә һәққимизму йоқ. Әтимиз йоруқ, көңлимиз пүтүн. Илаһим, шундақ боливәргәй дәймиз. Шуниңға шатлинимиз.
                                                   ***
Мәрһум Ризванәм анам һәр жили һойла-арамни гүлләргә орап ташлатти. Һазир өзи йоқ. Гүллири һелиму мәйин чайқилип туриду. У инсан һәққидә:

Гүл өстүргән дана қизи уйғурниң,
Әтрапиңға меһир чачтиң, нур қуйдуң.
Сени «яхши» дегән һәрбир инсанға,
Сәҗдә қилдим, бешим егип, қол қойдум, 

– дәп язған екәнмән. Һә, Исмайилҗанға болса, төвәнки мисраларни беғишлап: 

Айлинип кетәй, һәмрайим,
Көрүги болған қош әлниң.
Йенимдин дайим тепилар
Қәдирләр мәндәк сени ким?

Чөмгәйсән Тәңри нуриға,
Йәткәйсән арзу-арманға.
Муқами қедим Қәшқәрниң
Мәнму бар өмүрдә сән барда,
– дәп яздим. Бу гепим һәқ.

***
Әттәң, барчә пәрзәнт ата-анисини дәл Исмайилҗандәк яхши көрүп қәдирлисә, мону қарам дуния техиму гөзәл болармеди... 

Рәтбек Терликбаев, 
қазақ шаири.
 

6102 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы