• Асасий мақалилар
• 02 Қыркүйек, 2021

Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевниң Қазақстан хәлқигә Мәктүби

Хәлиқ бирлиги вә системилиқ ислаһатлар – дөләтниң гүллинишиниң мустәһкәм һули

Қиммәтлик вәтәндашлар!
Һөрмәтлик Парламент депутатлири вә Һөкүмәт әзалири!
Бийил мустәқил дөләт болғинимизға 30 жил толуватиду. Мустәқиллик – бизниң әң чоң байлиғимиз. 
Қазақстанниң Тунҗа Президенти – Елбасыниң дана сәясити түпәйли мәмликитимиз утуқларға йәтти, дунияға тонулди. 
Әң муһим утуғимиз – биртуташ әл болуп, йеңи дөләт қурдуқ. Һулимизни қуруп, қәддимизни тиклидуқ. Хәлиқара бирләшминиң абройлуқ әзасиға айландуқ. Турақлиқ җәмийәт қелиплаштуруп, турақлиқ тәрәққият йолиға чүштуқ. 
Дөләтчилигимизни күчәйтиш үчүн бир әл болуп әмгәк қиливатимиз.
Мустәқиллик дегинимиз – сахта шуарвазлиқ вә дәвраңвазлиқ әмәс.
Биз үчүн әң муһими – һәрбир гражданниң Мустәқилликниң қәдрийитини һис қилғанлиғи. 
Униң асасий көрүнүши – елимиздики течлиқ һаят, җәмийәттики турақлиқлиқ вә течлиқ. Шундақла хәлиқниң турмуш сүпитиниң яхшилиниши вә яшларниң келәчәккә ишәнчә билән қариши.
Барлиқ тәшәббуслиримиз мошуниңға қаритилған. 
Биз һули мәккәм әл болуш йолида тосалғулуқларни, қийинчилиқларни йеңип келиватимиз. Мошуниң һәммисигә инақлиқ-бирлик вә зор әмгәк түпәйли йәттуқ. 
Елимиз Мустәқиллик жилнамисиниң төртинчи он жиллиғиға қәдәм ташлаватиду. Бу басқучниң оңай болмайдиғанлиғи һазирниң өзидила ениқ байқалмақта. Шуңлашқа һәрқандақ ховуп-хәтәргә тәйяр болушимиз лазим. Тинмай издинип, дайим алға интилишимиз керәк. 
Мениң Қазақстан хәлқигә бийилқи Мәктүбүм төвәндики мәсилиләргә беғишлиниду.
І. Пандемиядин кейинки ихтисадий тәрәққият
Мәркизий Азиядики ихтисадий кәңдаирилик һесаплинидиған Қазақстан һазир пандемияниң зәрдавини тартмақта. Бирақ, қийинчилиқларға қаримай, йөнилишимизни давамлиқ әмәлгә ашуруватимиз. 
Биз оттура муддәтлик ихтисадий сәяситимизни ениқлап, дөләтлик тәшәббусларни системилаш үчүн 2025-жилғичә бәлгүләнгән Миллий тәрәққият планини вә дөләтлик планлашниң йеңи системисини қобул қилдуқ. Миллий лайиһиләр тәстиқлиниду. 
Стратегиялик мәхситимиз – Мәркизий Азиядики карванбеши ролимизни күчәйтиш вә дуниявий ихтисаттики орнимизни мустәһкәмләш.
Ихтисадимизға беваситә инвестиция җәлип қилиш ишини давамлаштурушниң йеңи услуби сүпитидә Стратегиялик инвестициялик келишим чүшәнчиси җарий қилиниду. Квазидөләтлик секторни оптималлаштуруш үчүн ениқ чариләр көрүлиду. “Байтерек” вә “ҚазАгро” холдинглирини бириктүрдуқ. Уларниң тәркивидики ширкәтләр икки һәссә азайди, уларниң штат санини бир йерим һәссә қисқарттуқ. Нәтиҗидә йеңи, күчлүк тәрәққият институтини қурдуқ.
Пандемия пәйтидә дөләт гражданларға вә тиҗарәтчиләргә кәңдаирилик вә тез-арида ярдәм көрсәтти.
“Аддий нәрсиләр ихтисади” ихтисадий программиси өзиниң нәтиҗидарлиғини дәлиллиди. Уни әмәлгә ашуруш даирисидә 3,5 миңдин ошуқ лайиһә ишқа қошулди. Шундақла 70 миң иш орни ечилди. Чиқирилған мәһсулат вә көрситилгән хизмәтниң умумий баһаси 3,5 триллион тәңгә болди.
“Бизнесниң йол хәритиси” программиси түпәйли 66 миң лайиһә дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләнди. Бу 150 миңдин ошуқ иш орнини ечишқа вә сақлап қелишқа тәсир қилди. 
Пенсия мәблиғини муддитидин илгири пайдилиниш тоғрилиқ тәшәббус ихтисатқа чоң тәсир қилди. Әң муһими, униң иҗтимаий тәсири алаһидә болди. Мошу чарә-тәдбир түпәйли миллиондин ошуқ граждан турушлуқ өй шараитини яхшилиди. Айримлири ипотекилиқ қәризлирини азайтти. 
Умумий ихтисадий тәрәққиятимизда иҗабий җәриян бар екәнлиги сөзсиз. Амма бүгүнки шараитниң һазирму җиддий екәнлигини очуқ ейтишимиз лазим. Шуңлашқа мән “Аддий нәрсиләр ихтисади” вә “Бизнесниң йол хәритиси” программилириниң муддитини 2022-жилға давамлаштуруш тоғрилиқ қарар қобул қилдим. Бу мәхсәт үчүн бөлүнидиған мәбләғниң умумий миқдари бир триллион тәңгидин кам болмайду.
Қазақстан дөләтлик қәрзиниң азлиғи вә чоң фонди болғини түпәйли вирус ақивәтлирини бирқәдәр утуқлуқ баштин өткүзүватиду. Бу – бизниң риқабәткә тақабиллиғимизниң көрүнүши. Буниңдин айрилип қалмаслиғимиз керәк. 
Амма кейинки пәйтләрдә бюджетниң чиқим қисмидики вәзипиләрни орунлаш үчүн бюджет тапчиллиғи күчийип, Миллий фондтин елинидиған трансфертлар көпәймәктә. Дайим мошундақ “еғирниң үсти билән, йеникниң асти билән” жүрәлмәймиз. Биздики мәбләғ турақлиғиниң фонди унчилик чәксиз әмәс.
Бюджет киримини ашуруш үчүн чариләрни қобул қилиш һаҗәт екәнлиги сөзсиз. Биринчи новәттә, дөләтлик чиқимларниң даирисини вә униң нәтиҗидар хәшлинишини назарәттә тутуш керәк. 
Миллий фондниң активлирини әслигә кәлтүрүш үчүн бюджет қаидисини киргүзүшни чапсанлитиш керәк. Тегишлик қанун түзитишлири мошу жилниң ахириғичә қобул қилиниши лазим. 
Умумән, елимизгә дөләт мәблиғини, болупму, дөләтлик қәризни, бюджет сәяситини вә Миллий фондни башқурушниң қаидиләр топлими һаҗәт. Һөкүмәт билән Миллий банктин жил ахириғичә Дөләт мәблиғини башқуруш концепциясини тәйярлашни илтимас қилимән.

Шуниң билән биллә ихтисатни диверсификацияләш, чиқирилидиған товарларниң түрлирини көпәйтип, экспорт географиясини кәңәйтиш бойичә ишларни давамлаштуруш керәк. 
2020-жилниң нәтиҗиси бойичә, индустрияләштүрүш әмәлгә ашурулуватқан он жил ичидә дәсләпки қетим ишләпчиқириш санаитиниң ихтисатни тәрәққий әткүзүшкә қошқан үлүши тағ-кан санаитидин ешип кәтти. 
Оттура муддәттики мәхситимиз – 2021-жилғичә ишләпчиқириш санаитиниң экспортини 1,5 һәссә көпәйтип, 24 миллиард долларға йәткүзүш, әмгәк мәһсулдарлиғини 30 пайиз ашуруш. 
Тәйярлиниватқан “Санаәт сәясити тоғрилиқ” қанун ишләпчиқириш санаитиниң алдида турған соалларға җавап бериши лазим.
Шуниң бири – хам әшияға қол йәткүзүшниң қийинчилиғи. ички санаәт үчүн хам әшия товарлириниң баһаси әрзән, көләми йетәрлик болуши керәк дегән аддий қаидини киргүзүшимиз шәрт. 
Һөкүмәт жилниң ахириғичә мошу муһим вәзипини һәл қилишниң оптимал йолини тепиши лазим. 
Бу җәһәттин, елимизниң ресурслиқ иқтидари толуқ ечилмиғанлиғи, геологиялик турғудин тәтқиқ қилиш дәриҗиниң төвән екәнлигини нәзәрдин сирт қалмаслиғи әқилгә мувапиқ.
Инвесторлар сүпәтлик геологиялик әхбараттин пайдилиниши керәк. Мошуниңға мунасивәтлик һәрхил мәһкимиләргә беқинидиған чечилаңғу мәһкимиләрниң асасида Миллий геология хизмитини қуруш лазим.
Бу орган йәр асти байлиқлирини кимгә вә қандақ беришни һәл қилидиған монополистқа айланмаслиғи лазим. Униң вәзиписи – инвесторларға комплекслиқ хизмәт көрситип, қоллап-қувәтләш. 
Йәр асти байлиқлирини пайдилиниш саһасиға, болупму геологиялик разведка вә йәр асти байлиқлирини комплекслиқ тәтқиқ қилиш ишиға йеңи сүръәт бериш муһим.
Милләт плани даирисидә башланған ислаһатларни ахириғичә йәткүзүш керәк. Атап ейтқанда, геологиялик әхбаратниң очуқ рәқәмлик мәлуматлар базисини қуруп, униңдин инвесторлар кәң пайдилиниши лазим. 
Йәр асти байлиқлири – милләтниң байлиғи. Уни пайдилинишқа беришни айрим кабинетларда “бармақ бесиш, көз қисиш билән” һәл қилиш қанунсиз дәп етирап қилиниши лазим. Тегишлик органлар бу мәсилә бойичә назарәт қилишни тәминләйду. 
Новәттики мәсилә. Дөләтниң ихтисатқа һәддидин ташқири арилишиши униң өсүмини азайтиду, коррупциягә вә қанунсиз қоллап-қувәтләшкә елип келиду.
Дөләтлик карханилар һазирму нурғунлиған саһаларда әвзәлликләргә егә, йеникчиликләрни өзара пайдилиниду. 
Биз бу мәсилиләрни һәл қилишқа башлидуқ.
Мәсилән, Дөләтлик башқуруш концепциясидә квазидөләтлик секторни қисқартиш вә униң нәтиҗидарлиғини ашуруш, ишиниң ашкарилиғи вә һесаватлиғини тәминләш бойичә чарә-тәдбирләр қараштурулған. Ислаһатлар бойичә алий кеңәш хусусийлаштуруш йеңи планини қобул қилди. Әнди уни җиддий назарәт қилиш һаҗәт. 
Униңдин башқиму мәсилиләр бар. Атап ейтқанда, айрим миллий компанияләр вә дөләтлик карханилар чиқимға петиватиду. Шундақ болуп туруп, уларниң биринчи рәһбәрлири җавапкәрликни немишкә өз зиммисигә алмайду?
Һөкүмәт бу мәсилини һәл қилиши керәк.
Шуниң билән биллә биз инфляцияниң назарәтсиз өсүш мәсилисигә дуч кәлдуқ. Һөкүмәт вә Миллий банк һәммини дуниявий җәриянға дөңгәп қоюп, инфляцияниң алдида аҗизлиғини көрсәтмәктә.
Мундақ банилар миллий ихтисатниң аҗизлиғини көрситиду. У вақитта “бизниң кәспий ихтисатчилиримизниң роли қандақ?” дегән соал пәйда болиду.
Һөкүмәт билән Миллий банкиниң асасий вәзиписи – инфляцияни 4 – 6 пайиз дәриҗисигә қайтуруш.
Умумий миқдари 6,3 триллион тәңгә хәшләнгән боһранға қарши чарә-тәдбирләр әмәлгә ашурулғандин кейин, ихтисадимизда артуқ ахча пәйда болди. Амма бүгүнки таңда бөлүнгән мәбләғ техи йетип бармиған саһалар бар. Иккинчи дәриҗидики банклар кичик лайиһиләргә, болупму йезиларға ахча салмайду.
Шуңлашқа микромалийә тәшкилатлириниң иқтидариға ишқа қошуш керәк. Улар җай-җайларда ишләйду. Өзлириниң херидарлирини, уларниң тиҗарити вә имканийәтлирини яхши билиду. 
Миллий банк вә Малийә базирини рәтләш вә тәрәққий әткүзүш агентлиғи бу мәсилә бойичә қарарлар топлимини тәйярлиши лазим.
Стресслиқ активлар дәриҗисини төвәнлитиш ишиму алаһидә әһмийәткә егә.
Биз дөләт банкирларға ярдәм бәрмәслиги керәк дегән қарарни қобул қилдуқ.
Шуниң билән биллә чәклимиләр қоюлуп, туруп қалған активларни ихтисадий айнилимға қайтуруш керәк. Бирақ буни пәқәт базар ихтисади асасида әмәлгә ашурған әқилгә мувапиқ.
Униңға қануний асас болуш керәк. 
Һөкүмәт Малийә базирини рәтләш вә тәрәққий әткүзүш агентлиғи билән бирлишип, жилниң ахириғичә һаҗәт қанун лайиһисини Парламентқа тәвсийә қилсун. 
Әнди инфляцияниң монетарлиқ әмәс тәрәплиригә тохтилайли. Униң әң муһими – озуқ-түлүк баһаси.
Қазақстанниң йеза егилиги иқтидариниң чоң екәнлиги нурғун ейтилип келиватиду. Бирақ агросанаәт саһасида мәсилиләрму аз әмәс.
Әң алди билән, бу – озуқ-түлүк товарлириниң баһасини бәлгүләшниң вә уни тәхсим қилишниң нәтиҗидарсиз жүргүзүлүши.
 Мән мошуниңғичә дүң – тәхсим қилиш мәркәзлириниң системисини қурушниң әһмийити тоғрилиқ ейтқан. Бу вәзипә орунлиниватиду.
Мошу мәркәзләрниң кичик йеза егилиги мәһсулатини йетиштүргүчиләргә, җүмлидин  айрим вә қошумчә егиликләргә әрзән болушини тәминләш муһим. Бу базарниң монополия болушиға йол беришкә қоймайду.
Шуниң билән биллә мәһсулат чиқарғучидин херидарғичә болған арилиқтики баһаниң һәммисигә бирпүтүн назарәт қилиш лазим. Һазир бу ишқа бирнәччә мәһкимә җавапкәр. Һәрқачан баһалар өскәндә улар экспертиза қилип, нәтиҗидарлиқ чариләрни көрүшниң орниға бир-биригә дөңгәшкә башлайду. 
Бу ишни рәткә кәлтүридиған вақит кәлди. Җавапкәрлик тәрәплирини аҗритиш керәк. Бир мәһкимини баш орган сүпитидә көрситип, өзгиләрниң өзара һәрикитини ениқ бәлгүләш лазим.
Һөкүмәт мошу мәсилә бойичә бир айниң ичидә қарар қобул қилиши шәрт.
Иккинчидин, һава райиниң қолайсизлиғи чарвичилиқ саһасида җиддий мәсилиләрниң бар екәнлигини көрсәтти.
Биз тез чарә көрүп, йәм-чөп тапчиллиғиға мунасивәтлик әһвални рәтлидуқ.
Шуниңға қаримай, бу саһада системилиқ иш әмәлгә ашурулуши керәк.
Йәм-чөп тәйярлашқа һаҗәт йәр көләмини кәңәйткән дурус.
Шундақла етизларға һәр жили һәртүрлүк зираәт өстүрүш тәливини сақлаш үчүн һаҗәт назарәтни күчәйткән тоғра.
Космослуқ мониторинг вә жирақтин зондлаш имканийитини кәң пайдилиниш керәк. 
Яйлақларни нәтиҗидарлиқ пайдилиниш наһайити муһим.
Һазир мал бақидиған йәргә деханларниң қоли йәтмәйду.
Чүнки бу яйлақларни айрим тонулған шәхсләр еливалған. Һәтта уни адәм басмайдиған қилип қоршавәткән. 
Һакимлар һәрхил сәвәпләрни банә қилип, тәсири күчлүк шәхсләрниң алдиға жиқилип, бу мәсилини һәл қилалмайватиду. Һөкүмәт вакаләтлик органлар билән бирлишип, мошу әһвални өзгәртидиған ениқ қарарларни қобул қилиши шәрт.
Шәхсий қошумчә егиликләрниң мелини яйлақлар билән тәминләш мәсилисигә алаһидә көңүл бөлгән дурус.
Уларниң һоқуқ мәртивиси вә қоллаш услублири “Шәхсий қошумчә егиликләр тоғрилиқ” айрим қанунда өз әксини тепиши керәк. 
Һөкүмәт бу қанун лайиһисини наһайити қисқа вақит ичидә тәйярлиши лазим.
Ветеринария саһасини йүксәлдүрүш һаҗәт.
Бу саһада мәркизий вә регионлар арисидики вәзипиләр вә вакаләтләр ениқ бөлүнүши керәк.
Малниң аманлиғи вә мәһсулдарлиғи йәрлик ветеринарларниң нәтиҗидарлиқ ишиға мунасивәтлик.
Бу йезидики деханларниң һаят паравәнлигигә беваситә тәсир қилиду.
Ветеринария хизмити заман тәливигә мувапиқ болмиса, йеза егилиги мәһсулатлириниң экспертини ашуруш мүмкин әмәс. Шуңлашқа бу саһада системилиқ ишлар әмәлгә ашурулуши керәк. Атап ейтқанда, җәриянларни рәқәмләштүрүш, мәлумат жиғиш вә уни автоматлаштуруш, мутәхәссис тәйярлаш вә уларниң айлиқ маашини көпәйтиш чарилири. Һөкүмәт жил ахириғичә ветеринария системисини ислаһат қилиш бойичә ениқ чариләрни көрүши керәк.
Үчинчидин, бизниң аграрлиқ сәяситимиздә изчиллиқ болмайватиду. Министр алмашса, саһаниң сәяситиму өзгириду. Мундақ әһвалда деханларға келәчәктики ишини планлаш қийин болуватмақта.
Бирпүтүн асасий йөнилиш болуши һаҗәт. Шуниңға мувапиқ субсидияләш услублирини қайта қарап турақлаштуруш керәк. 
Новәттики мәсилә, ахирқи бәш жилниң ичидә субсидияләшкә икки триллион тәңгидин ошуқ мәбләғ бөлүнди. Әпсус, аграр-санаәт комплексиға мунасивәтлик қозғалған җинаий ишларниң йеримидин көпи субсидияни талан-таражға селишқа мунасивәтлик болуватиду. Буниңға йол қоюшқа болмайду.
Нормативлиқ асасни күчәйтип, нәтиҗидарлиқ планлаш вә мониторинг жүргүзүш системисини җарий қилиш керәк.
Субсидияни рәсмийләштүрүш тәртиви чүшинишлик һәм толуқ ашкарә болуши лазим. Кичик вә оттура егиликләр үчүн субсидия толуқ пайдилиниши керәк.
Йеза егилигини технологиялик турғудин қайта җабдуқлашни қоллаш услублирини чоңқур қаришимиз керәк. 
Аграр-санаәт комплексини қоллайдиған технологияниң тәхминән 90 пайизи конирап кәтти. Уларни йеңилаш һаҗәт. Йеза егилигини субсидияләш сәяситини санаәт саһасидики дөләтлик сәясәт билән уйғунлаштуруш лазим. 
Һөкүмәт вә “Байтерек” холдинги мошу мәсилә бойичә тәклипләрни тәйярлиши керәк. 
Умумән, йеза егилиги саһасиниң асасий вәзиписи – елимизни асасий озуқ-түлүк мәһсулатлири билән тәминләш.
Мән бийил йеза егилиги йәрлирини чәтәлликләргә вә уларниң мунасивити бар ширкәтләргә сетишқа һәм иҗаригә беришни мәнъий қилидиған қанунни имзалидим.
Йәр кодексиға қазақстанлиқ инвесторларни йезиларни тәрәққий әткүзүш үчүн мәбләғ селишни рәғбәтләндүридиған түзитишләр киргүзүлди. 
Бу өзгиришләр йеза егилиги йәрлирини толуқ ихтисадий айнилимға чүширишкә имканийәт бериду. Һәқиқәтәнму мошу қарарларниң һәммиси аграр-санаәт саһасиға иҗабий тәсир қилиду. Шуниң арқилиқ йеза егилиги миллий ихтисатниң асасий һәрикәтләндүргүчи күчигә айлиниду дәп ишинимән. 
Новәттики мәсилә. Һазирқи заманда риқабәткә тақабиллиқ амиллириниң бири – мүмкинқәдәр рәқәмләштүрүш. Қазақстан үчүн заманивий рәқәмлик технологияләр трансферти, Индустрия 4.0 элементлирини киргүзүш алаһидә әһмийәткә егә. Биз чәт әлдики стратегиялик шериклиримиз билән паал ишлишимиз керәк.
Шуниң билән биллә ички IT – секторини тәрәққий әткүзүп, күчәйтишму муһим. Елимизгә яш, билимлик мутәхәссисләр керәк. Рәқәмләштүрүш бойичә миллий лайиһә даирисидә кам дегәндә 100 миң алий билимлик ІТ мутәхәссис тәйярлаш һаҗәт. 
Рәқәмләштүрүш саһасидики хизмәтләр вә товарларниң экспорти 2025-жилғичә кам дегәндә 500 миллион долларға йетиши лазим.
Мошу вә башқиму вәзипиләр дөләт секторини толуғи билән “рәқәмлик қайта жүкләшни” тәләп қилиду. Бу йәрдә илгиридин келиватқан асасий мәсилә – дөләт органлириниң әхбарат системилириниң өзара нәтиҗидарлиқ бирләштүрмигәнлигидә. Бу мәсилә түп-асаслиқ һәм тез-арида һәл қилиниши лазим.
Биринчидин, “Электронлуқ һөкүмәтниң” тамамән йеңи қурулумини тәйярлаш лазим. Дөләтлик секторниң барлиқ ІТ тәшәббуси пәқәт қазақстанлиқ дөләт техникисиниң йеңи платформисиға асаслиниду.
Бу платформа тәкрарлашларни, нәтиҗиси йоқ чиқимларни вә бюрократияни йоқ қилиду. Гражданлар дөләт хизмитидин 100 пайиз пайдилиниду. 
Иккинчидин, биз дөләт органлириниң бизнес-җәриянини қайта қарап, рәқәмлик шәкилгә көчиридиған Рәқәмлик трансформация мәркизини ачимиз.
Үчинчидин, миллий компанияләр ІТ бирләшмә билән өзара мунасивәт қилидиған платформа қурушимиз керәк. Хошна дөләтләргиму хизмәт көрситәләйдиған әхбаратни қайта ишләйдиған заманивий мәркәзләрни қуруш керәк. Биз елимизниң зор әхбаратлиқ-телекоммуникациялик иқтидарини әмәлгә ашурушни билишимиз лазим. Йеңи рәқәмлик дәвирдә у геосәясий әһмийәткә егә болиду.
Қазақстан Евразия региониниң бесим қисми үчүн мәркизий рәқәмлик хабқа айлиниши лазим. Мошу вәзипини орунлаш үчүн кадрлиқ иқтидаримизни күчәйтишимиз керәк. Премьер-министр маңа өз тәклиплирини бәрсун.
Новәттики вәзипә Авғанстандики әһвал вә дуниядики тоқунушларниң күчийиши бизгә мудапиә санаити комплекси вә Һәрбий доктринимизни қайта қарашқа мәҗбурлайду. 
Мудапиә қабилийитимизни күчәйтип, ховуп-хәтәрләргә тез җавап бериш дөләтлик әһмийити бар әвзәлликкә айлиниши лазим. 
Биз ташқи хәтәргә вә вақиәләрниң һәрқандақ тәрәққиятиға тәйяр болушимиз керәк. 
Сирттин келидиған ховупни модельлаш алаһидә әһмийәткә егә болмақта. Стресс-тест өткүзүп, сценарийлар тәйярлиған дурус. Шуниң асасида дөләт аппаратиниң иш-һәрикәт плани тәйярлинип, өзгиришләр киргүзүлидиған болиду. 

ІІ. Саламәтликни сақлаш системисиниң нәтиҗидарлиғини ашуруш
Хәлқимиз “Биринчи байлиқ – саламәтлик” дәп бекар ейтмиған. Таҗсиман вирус саламәтликни сақлаш саһаси үчүн чоң синақ болди. Дунияға таралған вирус техичила тохтимайватиду. Һәр күни миңлиған гражданлиримиз ағриққа дучар болуп, талай адәм қаза болмақта.
Биз дәрһал вақитни бекар өткүзмәй, вирусқа қарши күриши чарилирини қолға алдуқ.
Қазақстан – таҗсиман вирусқа қарши вакцина ишләп чиқарған дуниядики санақлиқ дөләтләрниң бири. Бизниң вакцинимизниң нәтиҗидарлиқ һәм бехәтәр екәнлигигә һеч гуман йоқ. Һазир QazVac башқа дөләтләрдиму тәләпкә егә болмақта. Елимиздә вакцина фонди йетәрлик дәриҗидә, гражданлиримизниң таллавелиш имканийити бар. Көплигән дөләтләрниң буниңға қоли йәтмәйватиду. 
Елимиздә аммивий вакцина селиш жүргүзүлүватқанлиғи билән, җәмийәттә униңға қарши адәмләрму техи көп. Улар өзлирила баш тартип қалмай, хәлиққә тәтүр тәшвиқат қилмақта. Шуниң ақивитидә нурғунлиған адәмләрни арисалда қалдурмақта. Мундақ адәмләр пәқәт өзиниңла әмәс, өзгиниң һаяти үчүн җавап беридиғанлиғини чүшиниши лазим. Шуңлашқа вакциниға қарши тәшвиқат жүргүзүватқанларниң тәсиридә болмаслиқ керәк. 
Инсанийәт нурғунлиған вирусларни баштин өткүзди. Вакцина пәйда болғандин кейинла, хәтәрлик ағриқларға тосалғу қоюлғанлиғини унтумаслиғимиз керәк. 
Келәчәктә дунияда таҗсиман вирусниң йеңи штаммлири чиқиши мүмкин. Экспертлар башқиму вирусларниң пәйда болидиғанлиғини ейтмақта. Биз униң қачан болидиғанлиғини күтүп, қарап олтиралмаймиз. 
Мошундақ шараитта һаят кәчүрүп, буниңдин кейин тәрәққий етишкә маслишишимиз лазим. Һазир “бустерлиқ вакцинини” сетивелиш муһим. 
Дуниявий саламәтликни сақлаш тәшкилатида тиркәлгән вакциниларни тезирақ сетивелиш керәк. Шуниң билән пүткүл саламәтлик сақлаш саһасини турақлиқ вакцина елиш системисиға тәйярлиған әқилгә мувапиқ. Елимизниң биологиялик бехәтәрлигини тәхмин қилидиған Миллий система қурулуши лазим. Бу чарә-тәдбир һаҗәт қанун лайиһисидә қараштурулған. Парламенттин мошу қанун-лайиһисини һазирқи сессияниң ахириғичә қобул қилишини илтимас қилимән.
Медицинилиқ экспертиза қилидиған нурғунлиған лабораторияләр хәлиқара үлгиләргә лайиқ әмәс. “Дені сау ұлт” лайиһиси бойичә кам дегәндә 12 лабораторияни алий технологиялик васитиләр билән тәминләш лазим. Шуниң арқилиқ лабораториялиримиз 90 пайизғичә хәлиқара тәләпләргә мувапиқ ишләйдиған болиду. 
Таҗсиман вирусқа мунасивити йоқ ағриқларға бағлиқ әһвални начарлитип қоймаслиғимиз лазим. Пандемия пәйтидә планлиқ скрининглар вә операция қилиш кейингә қалдурулмақта. Илгиридин бар стандартлиқ вакцинилар нурғунлиған балиларға селинмайватиду. Әлвәттә, буниңға йол қоюшқа болмайду.
Медицина саһасиға нурғун мәбләғ бөлүш керәк.
Бу мәбләғ инфрақурулумға, мутәхәссис тәйярлашқа вә хәлиқни дора-дәрмәк билән тәминләшкә хәшлиниши лазим.
Фармацевтика санаитигә алаһидә көңүл бөлүш керәк. Вирусқа қарши күришиш пәйтидә нәқ мошу саһа елимизниң риқабәткә тақабиллиғи вә бехәтәрлиги үчүн муһим екәнлигигә көзүмиз йәтти. Шуңлашқа медицина мәһсулатлирини Лабораториялик вә техникилиқ синақтин өткүзидиған мәркәз қурушимиз керәк.
Дуниявий фармацевтикилиқ ширкәтләр билән һәмкарлиқни җанландуруш лазим. Инвесторларни җәлип қилип, илғар технологияни вә мошу саһадики йеңи тәтқиқат ишлирини егиләшни қолға елиш керәк.
Ички товар чиқарғучилар билән имзалинидиған оффтейк шәртнамә шәртлириниң көләмини ашуруп, мәһсулат түрлирини көпәйтиш һаҗәт. 
Саламәтлик капалити – тәнтәрбийә. Аһалиниң вә балиларниң спорт билән шуғуллинишиға шараит болуши керәклигини йәнә бир қетим тәкрарлаймән. Вилайәт һакимлири спорт инфрақурулумини пәйдин-пәй селишни тәминлиши лазим. 
Умумән, Токио олимпиадисиниң нәтиҗисигә мунасивәтлик спорт саһасидики әһвални айрим кеңәшмидә муһакимә қилиш әһмийити пәйда болуватиду. 
ІІІ. Сүпәтлик билим бериш
Бийил январь ейидин башлап педагогика саһаси хадимлириниң мааши 25 пайиз көпәйди. Алдимиздики үч жилда мошу мәхсәт үчүн йәнә 1,2 триллион тәңгә хәшләймиз. 
Көрүлгән чариләр нәтиҗисини бериватиду. Педагогикилиқ мутәхәссисликни халап оқушқа чүшкәнләрниң оттура балли кәскин өсти. Биз муәллимләрни қоллаш сәяситини давамлаштуримиз.
Һазирқи дуниявий өзгиришләр дәвридә учумкарниң билими әмгәк базириға чиққичә йетәрлик болмай қелиши еһтимал. Шуңлашқа саһалиқ министрликниң алдида оқуш программилирини йеңи шараитқа мувапиқлаштуруш вәзиписи туриду. Бу – новәт күткүзмәйдиған иш.
Пандемия пәйтидә жирақтин оқутушниң нәтиҗиси миллий телекоммуникация системилириниң нәтиҗидарлиғиниң төвәнлигини көрсәтти. Мошундақ әһвал асасий, аддий билимниң өзини өзләштүрәлмәйдиған оқуғучилар саниниң көпийишигә елип кәлди. Йәнә бир мәсилә, буни қийинчилиқ дейишкә болиду, балилар оқушлирини ташлап кәтмәктә. Чүнки билим елишни һаҗәт дәп һесаплимайдиған болди. Һөкүмәткә мошу мәсилә билән, атап ейтқанда, жирақтин билим беришкә һаҗәт әхбаратлиқ системиниң сүпитини яхшилаш билән җиддий шуғуллинишқа тапшурма беримән.
Бизниң билим бериш системимиз әрзән һәм инклюзивлиқ болуши лазим. Шуниң билән биллә яхши йеңилиқлиримизму бар. Бийил бирнәччә оқуғучи хәлиқара пән олимпиадилириниң ғалиплири вә мукапат егилири аталди. 
Әйнә шундақ қабилийәтлик балиларни һәртәрәлимә қоллап-қувәтлишимиз керәк. Биз уларға алий оқуш орунлириға чүшүш үчүн конкурстин сирт грантлар беримиз. Бирқетимлиқ ахчилиқ мукапатму беримиз.
Балиларниң муәллимлириниму мәнивий вә маддий турғудин рәғбәтләндүргән дурус. Тәминати начар аилиләрдә өсүватқан балиларни оттура билим беришниң умумға мәҗбур стандарти даирисидә қоллап-қувәтләш алаһидә әһмийәткә егә.
Маддий қоллап-қувәтләш көрситиш чарилирини “Рәқәмлик муәллим” билим бериш лайиһиси билән толуқтуруш керәк. 
Билим бериш системисиға ирадилик вә билимлик мутәхәссиләр һаҗәт. 
Муәллимләрни һазирқидәк бәш жилда әмәс, үч жилда бир қетим қайта тәйярлиқтин өткүзүш керәк дәп һесаплаймән. Чүнки улар шагиртиға йеңи билим берәләйдиған һәқиқий мәнадики ақартқучи болуши лазим.
Бу җәһәттин қариғанда, муәллимләрниң курстин өтүши үчүн өз янчуғидин ахча төлишигә йол берилмәйду. Оттура билим бериш системисидики җиддий мәсилиләрниң бири – мәктәпләрдики орун тапчиллиғи. 225 миң оқуғучиға орун йетишмәйду. Дәрһал чариләрни көрмисәк, 2025-жилғичә орун тапчиллиғи бир миллионға йетиду. Мән 2025-жилғичә кам дегәндә 800 мәктәп селиш тоғрилиқ тапшурма бәргән. Бүгүн униң санини бир миңға йәткүзүшни тапшуримән. 
Мәктәпләрни бюджет һесавиға селишқа шәхсий секторниму җәлип қилған тоғра.
Толуқ билим беридиған йеза мәктәплирини оқуғучи саниға қарап мәбләғ билән тәминләшни пәйдин-пәй башлишимиз керәк. 
Балиларни кичигидин башлап мутәхәссисликкә маслаштуруш алаһидә әһмийәткә егә. Яш әвлат өзиниң келәчәк кәспини өз алдиға таллашни билиши шәрт.
Һөкүмәт “Атамекен” миллий тиҗарәтчиләр палатиси билән бирлишип, мошу муһим вәзипини һәл қилиши керәк.
Биз “Һәқсиз техникилиқ вә кәспий билим бериш” лайиһисини әмәлгә ашурушни давамлаштуримиз.
Бүгүнки таңда NEET дәриҗисидики 237 миң яш оқушму оқумайду, ишлимәйду. 
Һәр жили мәктәп тамамлиған 50 миң учумкар оқушқа һәқ төләш асасида чүшиду. Уларниң 85 пайизи – һал-оқити төвән аилиләрниң балилири. Бу әһвални түзитиш лазим. Еһтияҗға егә барлиқ мутәхәссислик бойичә техникилиқ вә кәспий билим бериш 100 пайиз һәқсиз болуши керәк.
Мутәхәссислик егиләшниң йәнә бир имканийити армиядә берилиши лазим. Муддәтлик һәрбий хизмәттики солдатларниң ихтисаттики ениқ сектор үчүн һаҗәт ишчи мутәхәссислигини егиләш мәсилисини күчәйткән тоғра. Саһалиқ министрлик алий билим бериш сүпитини ашурушни тәминлиши лазим.
Алий оқуш орунлири мутәхәссисләрниң сүпәтлик тәйярлинишиға җавап бериши керәк.
Илим-пәнни тәрәққий әткүзүш – бизниң асасий әвзәллигимиз. Бу саһадики җиддий мәсилиләрни һәл қилиш үчүн жилниң ахириғичә қанунларға өзгиришләр киргүзүш һаҗәт. Әң алди билән йетәкчи алимлиримизға турақлиқ вә өз әмгигигә лайиқ мааш төләш мәсилисини һәл қилиш керәк. Буни илим-пәнгә бөлүнидиған базилиқ мәбләғ һесавидин тәминлигән тоғра. 
Мән Миллий җәмийәтлик ишәнчә кеңишиниң мәҗлисидә илим-пән билән шуғуллинидиған илмий-тәтқиқат институтлирини беваситә мәбләғ билән тәминләш тәртивини киргүзүшни тапшурдум. 
Салаһийәтлик министрлик мошундақ илмий мәһкимиләрни таллашниң вә мәбләғ билән тәминләшниң ениқ вә ашкарә қаидисини тәйярлиши керәк.
Новәттики мәсилә грант муддитини үч жил билән чәкләш илим-пәнни тәрәққий әткүзүшкә чоң тосалғу болмақта. Мошундақ қисқа планлаш муддитидә қандақту-бир нәтиҗигә қол йәткүзүшниң өзи қийин екәнлиги ениқ. 
Илим-пән саһасини грантлиқ мәбләғ билән тәминләш муддитини бәш жилғичә узартиш мәсилисини қараштурған тоғра. Миллий илмий кеңәшлири қарарлириниң адаләтликлиги тоғрилиқ мәсилиму күн тәртивидин чүшмәйватиду. Мошуниңға мунасивәтлик апелляция институтини җарий қилиш һаҗәт дәп һесаплаймән.
Умумән, елимизниң билим бериш вә пән саһасиниң алдида новәт күткүзмәйдиған миқияслиқ вәзипиләр туриду.
Бу – вақит тәливигә мувапиқ болуш билән биллә һәрдайим бир қәдәм алда жүрүп, тиң йеңилиқларни тәвсийә қилишни билиш дегән сөз.

IV. Регионлуқ сәясәтни мукәммәлләштүрүш
“Хәлиқ авазини аңлайдиған дөләтниң” асасий қаидиси – дөләт аппарати гражданлар мәнпийити үчүн хизмәт қилиши керәк. Бу, биринчи новәттә, йәрлик һакимийәткә мунасивәтлик ейтилған сөз. 
Турғунлар билән беваситә мунасивәт қилип, уларниң мәсилилирини дәрһал һәл қилиш билән нәқ мошу һакимийәтләр шуғуллиниду. Бирақ һәрдайим мошундақ болмайватиду. Алий рәһбәрликниң регионларда қобул қилинған қарарларни түзитишигә, һәтта бәзи вақитларда уларниң орниға қарар қобул қилишиға тоғра келиду.
Һәрхил дәриҗидики һакимларниң дадил вә өз алдиға қәдәм қилишиға қабилийити йәтмәйватиду. Улар мәркәзгә қарап ишләйду. Бу, асасән, һакимларниң хәлиқ алдидики һазирқи җавапкәрлик дәриҗисиниң йетәрлик әмәслигигә мунасивәтлик екәнлигини иқрар қилишимиз керәк. Уларниң паалийитигә баһа бәргәндә регион турғунлириниң пикирлири һесапқа елинмайду. Шуңлашқа барлиқ дәриҗидики һакимларниң ишини баһалаш услублирини оптималлаштуруш керәк. Мошуниңға мунасивәтлик мустәқил иҗтимаий пикир сораш жүргүзүшниң әһмийити зор. Бу услуб арқилиқ һакимийәт органлири ишиниң сүпитигә турғунларниң көзқариши тоғрилиқ һәқиқий мәлуматни елишқа болиду. Шәклән һесаватларға қариғанда, пикир сорашларда хәлиқниң кәйпияти ениқ көрүниду.
Президент Мәмурийити мошу мәсилигә мунасивәтлик тәклипләр түркүмини тәйярлиши керәк.
Регионлуқ сәясәттә иҗтимаий-ихтисадий тәрәққияттики тәңсизликни азайтишқа алаһидә әһмийәт бериш лазим.
Һәр регионға мунасивәтлик вәзипиләрниң умуммиллий әвзәлликләр билән дурус уйғунлаштурушни билиш һаҗәт.
Миллий тәрәққият плани даирисидә гражданларниң турмуш сүпитини ашуруш үчүн ениқ 25 вәзипә көрситилди. Ишимизниң асасий йөнилишлири – мошу. Шуңлашқа Һөкүмәт билән һакимлар Регионларни тәрәққий әткүзүш планлирини тәстиқләнгән умуммиллий вәзипиләргә мувапиқ йеңилиши һаҗәт. 
Әлвәттә, тәңсизликни азайтишниң асасий услубиниң бири – бюджет мәблиғини әвзәлликкә мувапиқ хәшләш. Җумһурийәтлик бюджеттин мәбләғ бөлүш һакимларниң һәрикитигә, қандақту-бир шәхсий көзқарашқа яки субъективлиқ амилларға бағлиқ болмаслиғи керәк.
Бюджет җәриянини “қайта жүкләш” үчүн җан бешиға қарап мәбләғ билән тәминләш механизмини мүмкинқәдәр кәң пайдилинип, бюджет лимитлирини бөлүшниң объективлиқ методикисини җарий қилиш лазим. Бюджет җәриянлирини йениклитип, бюрократияни имканқәдәр азайтқан тоғра. Шундақла бюджетни планлаш вә орунлаш пәйтидә рәқәмлик услубларни пайдилинишни кәңәйтиш керәк. Шуниң билән бюджетлиқ программилар һакимларниң җавапкәрлигини ашуруп, бөлүнгән бюджетни киргүзүш керәк. 
Һөкүмәт бюджет қануни вә қанунға беқиндар актларға киргүзүлидиған һаҗәт өзгиришләр топлимини тәйярлиғини дурус. 
Лайиһиләрниң сметилиқ хунини дайим артуқ көрситиш – наһайити җиддий мәсилә. Бу балилар бағчиси вә мәктәп охшаш кичик лайиһиләргиму, чоң инфрақурулумлуқ лайиһиләргиму мунасивәтлик.
Әмәлдики нормативлиқ база вә тәҗрибини наһайити қисқа вақит ичидә түп-асаслиқ қайта қараш керәк.
1-декабрьғичә Һөкүмәт вә Санақ комитетиға тәклипләрни беришни тапшуримән.
Новәттики мәсилә – регионларниң мәбләғ җәһәттин мустәқиллигини ашуруш.
2020-жилдин башлап кичик вә оттура тиҗарәттин чүшидиған корпоративлиқ кирим селиғи йәрлик бюджетқа берилди. Шуниңдин бери ихтисадий паалийәтчанлиқ төвәнлигигә қаримастин, йәрлик бюджетларниң кирими пландин 25 пайиз артуқ чүшүшкә башлиди. Бу һакимларниң йәрлик тиҗарәтни тәрәққий әткүзүп, инвестицияләр билән селиқ базисини көпәйтишкә қизиқишиниң ашқанлиғини көрситиду. Мошу йөнилиштики ишни давамлаштуруш керәк.
Һөкүмәттин жилниң ахириғичә һаҗәт тәклипләр түркүмини тәйярлашни илтимас қилимән.
Қазақстан урбанизация җәрияни билән келиватиду. Аһали сани миллиондин ашидиған шәһәрләр елимизниң дуниядики риқабәткә қабиллиғиниң тириги, вилайәт мәркәзлири өз регионлири өсүминиң асаси болуши лазим. Шуңлашқа агломерацияни тәрәққий әткүзүш тоғрилиқ қанун вә шәһәрләрниң комплекслиқ қурулушиниң йеңи стандартини тәйярлаш керәк.
“Адәмләр – инфрақурулумға” қаидисиниң сақлиниши алаһидә әһмийәткә егә. Келәчиги бар йезиларни тәрәққий әткүзүшкә алаһидә көңүл бөлүш керәк. Асасий мәхсәт – уларниң регионлуқ стандартлар системисиға мувапиқ болушини тәминләш.
Бу мәвқәләр Регионлуқ тәрәққият планида әкис етилиши лазим. 
Һазир ишләпчиқириш санаитиниң 40 пайизи 27 моношәһәрләрдә. У йәрдә 1,4 миллион гражданимиз туриду. Моношәһәрләрдики тирикчиликни риваҗландурушқа мунасивәтлик һәртәрәплимә ойлаштурулған қарарлар һаҗәт. Бу мәсилини биз йеқин арида айрим мәҗлистә муһакимә қилимиз.
Йәрлик өзини өзи башқурушни тәрәққий әткүзүш – муһим йөнилишниң бири.
“Хәлиқ қатнишидиған бюджет” мәркәзгә беқинидиған шәһәрләр билән вилайәт мәркәзлиригә утуқлуқ киргүзүлди. Гражданларниң ениқ еһтияҗиға мувапиқ онлиған аватлаштуруш лайиһиси әмәлгә ашурулди. Бу – яхши тәҗрибә.
Елимизниң ички алақисини яхшилаш үчүн транспорт инфрақурулумиға мунасивәтлик мошуниңчә башланған барлиқ лайиһиләрни аяқлаштурушимиз керәк.
“Нұрлы жол” дөләт программиси даирисидә мәркәзни регионлар билән улайдиған биртуташ транспорт системиси қелиплашмақта. Стратегиялик әһмийити чоң инфрақурулумлуқ вә иҗтимаий лайиһиләр әмәлгә ашурулди.
Һакимлар вә Һөкүмәт һәрбир регион үчүн нәқ мошундақ Инфрақурулумлуқ тәрәққият программисини қолға елиши керәк. Җай-җайларда инфрақурулумни риваҗландурушқа мунасивәтлик илгиридин келиватқан мәсилиләр бар. 
Һөкүмәт “Самуруқ-Қазына” фонди билән бирлишип төвәндикидәк миқияслиқ лайиһиләрни әмәлгә ашурушқа киришиши лазим. 
Алмутидики 2-иссиқлиқ электр мәркизиниң территориясидә һо-газ қурулмисини селиш, 3-иссиқлиқ-электр мәркизини йеңилаш вә 1-иссиқлиқ-электр мәркизини кәңәйтиш керәк.
Җәнубий регионда 1000 меговатт энергия чиқиридиған йеңи мәнбәләрни ишқа қошуш һаҗәт.
Алмута шәһири вә Алмута вилайитидики кабель системилири йеңилиниши керәк.
Бу лайиһиләргә җәлип қилинидиған инвестицияләрниң умумий көләми бир триллион тәңгидин ашиду. 
Биз стратегиялик инвесторлиримиз билән бирлишип, елимизниң һәрхил регионлирида тәхминән 2400 меговатлиқ йеңиланған энергия мәнбәсини ишқа қошумиз. 
Елимиздики экология мәсилиси асасий диққәт нәзәридә болуши шәрт. Болупму, һаваниң тазилиғи алаһидә әһмийәткә егә. Шуңлашқа паскинилашқан он шәһәрни оттура муддәтлик басқучта газға яки альтернатив энергия мәнбәлиригә көчириш әқилгә мувапиқ.
Бийил шималий регионларни газ билән тәминләш ишини яхшилаш үчүн умумий көләми 700 миллиард тәңгә болидиған үч лайиһә бойичә иш башлиниду. Бу – Қашағандики газ ишләпчиқириш заводиниң вә “Мақат – Солтүстік Кавказ” магистральлиқ газ трубисиниң қурулуши, шундақла “Бейнеу-Жаңаөзен” магистральлиқ газ трубилирини йеңилаш иши.
Йәнә муһим мәсилә бар.
Бирләшкән Милләтләр Тәшкилати алдимиздики он жил ичидә дуниявий дәриҗидә су ресурсиниң тапчиллиғи болиду дәп тәхмин қилмақта. 2030-жилғичә су тапчиллиғиниң көләми 40 пайизға йетиши мүмкин. Шуңлашқа биз технологияләр вә рәқәмләштүрүш арқилиқ суни ихтисат қилишқа көчүшимиз керәк. Су тапчиллиғини йоқ қилишниң башқа амали йоқ. Бу – наһайити муһим вәзипә. 
Һөкүмәт су пайдилинишни рәтләш вә уни ихтисат қилиш технологиясини җарий қилиш ишини рәғбәтләндүрүш үчүн ениқ қарарларни тәйярлиши лазим. Су объектлириниң экосистемисини сақлап, уни нәтиҗидарлиқ пайдилиниш үчүн муһим 120 канални қайта йүксәлдүрүшкә киришимиз.
Ақмола, Алмута, Шималий Қазақстан, Җамбул, Қизилорда, Түркстан вилайәтлиридә йеңи 9 су қоймиси селиниду. Бу – миқияслиқ лайиһә. Бирақ бизниң қолумизда һаҗәт ресурсниң һәммиси бар. Атырав, Маңғыстав вилайәтлириниң наһийәлирини ичидиған су билән тәминләш үчүн “Астрахань – Маңғыстау” магистральлиқ су трубиси йеңилиниду вә Кендерли йезисида суни қайта ишләйдиған завод селиниду.
Умумән, онлиған жиллар бойи нурғун мәбләғ бөлүнгинигә қаримастин, ичидиған су мәсилиси техи һәл қилинмиди. Шуңлашқа Регионларни тәрәққий әткүзүш миллий лаһийиси даирисидә бәш жил ичидә аһалиниң 100 пайизини таза ичидиған су билән тәминләшни тапшуримән. Бу – һөкүмәт алдидики асасий вәзипә.
Мән йәнә бир муһим мәсилигә алаһидә тохталғум келиду. Дуния санаәт вә ихтисатни экологиялик тазилашқа киришти. Һазир бу – қуруқ сөз әмәс, селиқ, баж вә техникилиқ рәтләш чарилири охшаш ениқ қарарлар. Биз улардин сирт қалалмаймиз. Мошундақ қарарлар экспорт, инвестиция вә технология трансферти арқилиқ елимизгә беваситә тәсир қилиду.
Һәқиқәтәнму, бу – Қазақстанниң турақлиқ тәрәққият мәсилиси. Шуңлашқа мән 2060-жилғичә углеродтин ваз кечиш вәзиписини жүкләватимән. Мошу йөнилиштә еһтиятчанлиқ билән ишләш керәк. Бепаян елимизниң турғунлар саниму, ихтисадиму өсүп келиватиду. Өсүм сүпәтлик болуши үчүн энергия мәнбәлири һаҗәт.
Көмүрдин пайдилиниш дәври пәйдин-пәй кәлмәскә кетиватқан заманда йеңиланған энергиягә қошуп биз ишәшлик базилиқ энергия мәнбәлирини ойлаштурушимиз лазим. Қазақстанда 2030-жилғичә электр энергиясиниң тапчиллиғи пәйда болиду.
Дуниявий тәҗрибигә қарисақ, униң әң оптимал қарари – течлиқ атом. Бу – җиддий мәсилә. Шуңлашқа қуруқ сөзгә ишинип, һиссиятқа берилмәй уни мүмкинқәдәр нәтиҗидарлиқ һәл қилишимиз керәк.
Һөкүмәт билән “Самурық – Қазына” бир жилниң ичидә Қазақстанда бехәтәр һәм экологиялик таза атом энергетикисини тәрәққий әткүзүш имканийәтлирини тәтқиқ қилиши лазим.
Бу мәсилигә инженерлиқ саһани тәрәққий әткүзүш вә атом саһасидики билимлик инженер-мутәхәссисләрниң йеңи әвладини йетилдүрүш имканийити турғусидинму қараш һаҗәт.
 “Йешил” водород санаити, умумән водород энергетикиси – келәчиги зор йөнилишләр. 
 Һөкүмәткә мошу мәсилә бойичә тәклипләрни тәйярлашни тапшуримән.

V. Әмгәк базирида нәтиҗидарлиқ экологиялик системини вуҗутқа кәлтүрүш 
Пандемия әмгәк базирини хелә өзгәртивәтти. Бу – биринчи новәттә, жирақтин ишләш услубиниң сүръәтлик тәрәққияти. 
Нурғунлиған йеңи мутәхәссисликләр пәйда болған, җәриянларниң көпчилиги автоматлаштурулуп, рәқәмләштүрүлүватқан һазирқи пәйттә бу җәриян йеңи сүръәткә егә болмақта. Мошундақ әһвалда мутәхәссисликни көп өзгәртишни билиш вә йеңи мутәхәссисликләрни егиләш арқилиқ һәркимниң риқабәткә тақабил болушини тәминләләймиз. Шуңлашқа бизгә “Кәспий билимләр тоғрилиқ” қанун һаҗәт. Бу һөҗҗәт билимни тонуш мәсилисини рәтләп, ишчиларни өзиниң қабилийитини йүксәлдүрүшкә рәғбәтләндүрүши керәк. 
Аммивий рәқәмләштүрүш җәрияни интернет-платформилар асасида иш билән тәминләшниң йеңи үлгисини елип кәлди. Такси жүргүзгүчилири, курьерлар вә башқилар – мошуниң ениқ мисали. 
Бу саһада иҗтимаий вә медицинилиқ ғәмсизләндүрүш, пенсия билән тәминләш вә селиқ селиш турғусидин дөләтниң арилишиға муһтаҗ болмақта.
Бизниң әмгәк базиримизға миграция җәрияниму чоң тәсир қилмақта. Қазақстан – әмгәк мигрантлирини қобул қилиш җәһәттин МДҺ әллири ичидә иккинчи орунда туриду. Бу саһадики мәсилиләрни дурус һәл қилишимиз керәк.
Һөкүмәт Миграция сәяситиниң йеңи концепциясини тәйярлиши лазим. У йәрдә чәт әлләрдә ишләватқан өз гражданлиримизниң һоқуқлирини һимайә қилиш услублири әксини тапқини әқилгә мувапиқ. Дөләт ичидики әмгәк күчиниң мәсилисигә мунасивәтликму йеңи мәвқәләр һаҗәт. Һөкүмәт җәнуптин шималға көчүватқан гражданларға ярдәм пулини бөлүшниң әмәлдики услублирини қайта қариши лазим. Атап ейтқанда, уни һакимлиқлар арқилиқла әмәс, бәлки җәнубий регионлардин адәмләрни өз алдиға қобул қилидиған иш бәргүчиләрниң чиқимини өтәш арқилиқму беришкә болиду. 
Өз алдиға тиҗарәт билән шуғулланғуси келидиғанларниң көчүшигиму шараит яритиш лазим. Көчүп кәлгән гражданларға өй селиш үчүнла әмәс, йеза егилиги билән шуғуллиниш үчүнму йәр участкилирини бериш имканийитини йүксәлдүрүш керәк. Шундақла уларға дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләш чарилирини оңай елишини тәминләш лазим.
Йәнә бир мәсилигә алаһидә тохталғум келиду. Қазақстан – иҗтимаий дөләт. Шуңлашқа қийин әһвалға дуч кәлгән гражданларға һәртәрәплимә ярдәм көрситииш – асасий вәзипиләрниң бири. Амма җәмийәттә патерналистлиқ кәйпият вә иҗтимаий бекартәләплик җәрияни тәрәққий әтмәктә. Аһали арисида иҗтимаий программиларни шәхсий мәнпийити үчүн пайдилинидиған гражданларму аз әмәс. Мундақ шәхсләр һәрқандақ цивилизациялик әлләрдики охшаш қанунниң вә пүткүл хәлиқ алдида җавап бериши керәк. Мошундақ әһваллар “дөләттин аливәрсәм” дегән көзқарашни қелиплаштурди. Әнди ярдәмгә һәқиқәтәнму муһтаҗлар, әпсус, иҗтимаий қоллап-қувәтләш чарилиридин сирт қалмақта. 
Әлвәттә, бизниң елимизниң имканийәтлири зор, бирақ униңму чеки бар. Әң муһими, асассиз иҗтимаий имтиязларға егә болуш нийити адәмни өз әмгиги билән тапавәт тепиш қабилийитидин айрийду. Мошундақ йеқимсиз һаят тәризи әвлат тәрбийисигә һазирниң өзидә сәлбий тәсир қилишқа башлиди. Шуңлашқа бизгә гражданларниң, җәмийәтниң аң-сезимида, қанунда түп-асаслиқ өзгиришләр керәк. Тәйярлиниватқан Иҗтимаий кодекста мошундақ мәсилиләргә алаһидә көңүл бөлүш керәк.

VI. Сәясий йеңилаш вә инсан һоқуқини һимайә қилиш
Сәясий йеңилашни пәйдин-пәй әмәлгә ашуруш – дөлитимизниң стратегиялик йөнилишиниң асасий вәзипилириниң бири.
Кейинки икки жилда биз бу саһада бирқатар тилға аларлиқ өзгиришләрни әмәлгә ашурдуқ. Намайиш өткүзүш үчүн алдин-ала әскәртиш қаидиси йезилған йеңи қанун қобул қилинди, партияләрниң Мәҗлискә өтүш чәклимиси 5 пайизғичә төвәнлиди, сайлам бюллетеньлирида “һәммигә қарши“ дегән сөз қошулди. Мошу вә башқиму қәдәмләр җәмийәттә қоллап-қувәтләшкә егә болди.
Бу тәшәббуслар турақлиқ демократик тәрәққият йөнилишимизни күчәйтип, сәясий системимизни сүпәт җәһәттин өзгәртиду. Шуниң билән биллә гражданлиримизни дөләт башқуруш ишиға җәлип қилишқа иҗабий тәсир қилиду. Бирақ буниң билән тохтап қелишқа болмайду. Бизниң мәхситимиз – дөләтниң нәтиҗидарлиғини, сәясий җәриянниң ашкарилиғини вә риқабитини униңдин кейинму ашуруш. Шуңлашқа сәясий ислаһатлар давамлишиду.
Дөләтчилигимизни күчәйтиш үчүн биз барлиқ өзгиришләрни елимизниң өзигә хас алаһидиликлирини нәзәрдә тутуп, пәйдин-пәй әмәлгә ашуримиз. 
Бу – күчлүк, адил һәм илғар дөләт қурушниң бирдин-бир мувапиқ йоли. Гражданлиримиз бу мәвқәни қоллаватиду. Йеза һакимлириниң сайлимини өткүзүш муһим қәдәм болди. Бу – мениң бултуқи Мәктүбүмдә ейтилған сәясий ислаһатниң асасий мәсилиси. Бу қарар йеза аһалисиниң, йәни қазақстанлиқларниң 40 пайиздин ошуқ хәлқиниң мәнпийитигә беваситә тәсир қилиду. Биз дурус йолда кетип баримиз. 2024-жили гражданлар синақ тәртивидә наһийә һакимлирини сайлаш имканийитигә егә болиду. 
Йәрлик өзини өзи башқуруш системисини буниңдин кейинму йүксәлдүрүшниң муһим амили – гражданлиқ мәдәнийәтни тәрәққий әткүзүш.
Президент Мәмурийити вилайәтләр һакимлири билән бирлишип, йезилардики гражданлиқ тәшәббусларни қоллап-қувәтләшниң нәтиҗидарлиқ услублирини тәйярлиши керәк. Грантлиқ мәбләғ билән тәминләш системисини йезилардики һөкүмәтлик әмәс тәшкилатларниң еһтияҗиға қарап маслаштуруп, уни елишниң йениклитилгән тәртивини җарий қилиш керәк. Бу йезиларда иҗтимаий паалийәтчанлиққа йеңи сүръәт бериду.
Сайлам тизимлирида аяллар билән яшлар үчүн 30 пайизлиқ квота тоғрилиқ норминиң җарий қилиниши партияләрни паал ишләшкә, йеңи адәмләрни издәп, өз қатарлирини яшартишқа тәсир қилди. Бирақ депутатларниң асасий тәркиви тәшкил қилинғанда, бу квота сақланмиди. Шуңлашқа униң тәсири болуши үчүн депутат мандатлирини бөлүш пәйтидә мошу квотини мәҗбурий түрдә пайдилиниш нормисини қанун турғусидин бәкитиш керәк.
Биз инклюзивлиқ җәмийәт қуруватимиз. Алаһидә һаҗәтлири бар шәхсләр һазирчә елимизниң иҗтимаий-сәясий һаятида көп әмәс квота бөлүнидиған гражданлар категориясиниң тизимини кәңәйтишни тәклип қилимән. У йәрдә яшлар билән аяллардин ташқири, алаһидә һаҗәтлири бар гражданларғиму квота бәлгүләш керәк.
Мән инсан һоқуқини һимайә қилиш саһасини һәрдайим алайтән бөлүп қарайдиғанлиғимни билисиләр. Биз ахирқи икки жилда бу йөнилиштә хелә илгирилидуқ. Бийил январь ейида мән Өлүм җазасини мәнъий қилишқа қаритилған Гражданлиқ вә сәясий һоқуқлар тоғрилиқ Иккинчи Факультативлиқ  Протоколни тәстиқләш тоғрилиқ қанунни имзалидим. Әнди Җинаий кодекс нормилирини Иккинчи Факультативлиқ Протокол қаидилири билән уйғунлаштурушимиз керәк. Қанун жилниң ахириғичә қобул қилиниду, дәп ишинимән. 
Бийил язниң бешида мениң Пәрманимға мувапиқ Һөкүмәт инсан һоқуқини һимайә қилиш бойичә комплекслиқ планни тәстиқлиди. Мошу муһим һөҗҗәт Қазақстанда инсан һоқуқини һимайә қилиш системисини буниңдин кейинму йүксәлдүрүш үчүн узақ муддәтлик институтлиқ асасни вуҗутқа кәлтүриду. Атап ейтқанда, комплекслиқ план қобул қилинғандин кейин гендерлиқ тәңликни тәминләш үчүн паал иш башланди. Мошуниңға мунасивәтлик аялларниң җәмийәттики ихтисадий вә сәясий мәвқәсини мүмкинқәдәр қоллашни тәминләш лазим. Бу ишқа Президент Мәмурийити җавапкәр.
Аилә вә гендерлиқ сәясәт концепциясигә өзгиришләр киргүзүш керәк. 
Һоқуқ қоғдаш системисида чоң өзгиришләр башланди. 2021-жили 1-июльдин башлап мәмурий әдлийә системиси ишләшкә башлиди. Бу институт дөләт аппарати билән гражданларниң йеңи өзара мунасивитини вуҗутқа кәлтүриду.
Сот ишиниң заманивий үлгиси җарий қилинип, ошуқ сот җәриянлири қисқартилмақта.
Қанунлардики барлиқ қариму-қаршилиқлар вә камчилиқлар гражданлар билән тиҗарәтниң мәнпийитигә мунасивәтлик чүшәндүрүлүши қанун турғусидин тәминләнди. 
Үч басқучлуқ модель җарий қилинғандин кейин җинаий җәриянға қатнашқучиларни һимайә қилиш күчәйди. Бийил жил бешидин тартип 2 миңдин ошуқ гражданни асассиз җинаий җавапқа тартишқа йол қоюлмиди.
Прокурорлуқ назарәтниң чапсан риайә қилиш сүръити ашти. Асассиз қарарларниң 98 пайизи үч тәвлүкниң ичидә күчидин қалдурулиду. Прокурорларниң әйипләш актлирини тәйярлаш бойичә һоқуқ даирисини пәйдин-пәй кәңәйтиш керәк. Бу қәдәм уларниң җавапкәрлигини ашуруп, тәргәв нәтиҗилиригә қанун турғусидин баһа бериш механизмлирини күчәйтиду.
Ички ишлар органлири мошу саһаға хас болмиған бирқатар вәзипидин айрилди. Участкилиқ инспекторларниң мәртивиси ашти. Улар һоқуққа хилаплиқ қилишниң алдини елиш саһасида қошумчә вакаләткә егә болди.
Бирнәччә регионда полицияниң сервислиқ модели синақ тәртивидә ишләшкә башлиди. Новәттики басқуч – униң даирисини кәңәйтиш. Бу ишниң утуқлуқ болуши көп җәһәттин йәрлик һакимийәт органлириниң мошу җәриянға қатнишишиға бағлиқ болиду. Улар йеңи өзгиришләрниң әһмийитини чүшинип, полициягә ярдәм бериши шәрт. 
Шуниң билән җинайәткә қарши күришишниң әмәлий нәзәрдин сирт қалдурушқа болмайду. Мәккарлиқниң көпийишигә бағлиқ мәсилиләргә гражданларниң наразилиқ билдүрүши орунлуқ. Баш прокуратура мәккарлиққа вә малийә пирамидилириға қарши комплекслиқ чариләрни тәйярлайдиған болиду.
Балиларға, җүмлидин ата-ана ғәмхорлуғисиз қалған балиларға қарши җинсий җинайәтләрниң алдини елиш вә уларни тохтитиш алаһидә назарәттә болуши шәрт. Яш әвлатниң келәчигигә ховуп пәйда қилидиған йәнә бир хәтәр – наркортикларниң, җүмлидин синтетикилиқ наркотикларниң тарқилиши һоқуқ қоғдаш органлириға бу хәтәрниң гражданлар арисида, болупму яшларниң ичидә тарилишиға тосалғу қоюшни тапшуримән.
Коррупциягә қарши күрәшни давамлаштурущ һаҗәт. Саһалиқ агентлиқ жил ахириғичә оттура муддәтлик басқучтики һәрикитимизниң программисини ениқлайдиған стратегиялик һөҗҗәтни тәстиқләшкә тәвсийә қилиши лазим. Бу җәһәттин елип қариғанда, “турмуштики коррупцияни” йоқ қилишқа алаһидә көңүл бөлгән тоғра.
Гражданларниң һоқуқини һимайә қилғанда, һоқуқ қоғдиғучиларниң, шуниң ичидә адвокатларниң һоқуқи тоғрилиқ унтумаслиғимиз керәк. Уларниң ишиниң бехәтәрлигини тәминләп, паалийитигә тосалғу болидиған қанунсиз һәрикәтләрни тохтитиш һаҗәт.
Жуқурида ейтилған чариләрниң һәммиси сәясий системини вә адәм һоқуқини һимайә қилиш ишини йүксәлдүрүшкә беғишланған стратегиялик программимизниң аҗралмас қисми болуп һесаплиниду.

VII. Җипсилишиш – тәрәққиятниң баш амили
Һазир Қазақстан тамамән йеңи дәвиргә қәдәм ташлиди.
Шуниңға мувапиқ җәмийәт һаятиниң барлиқ саһалири түп-асаслиқ өзгәрмәктә. Дунияни турақсизлиқ егиләп, нурғунлиған йеңи синақ-ховуплар пәйда болуватқан пәйттә биз йөнилишимизни мустәһкәмләп, келәчәккә көзқаришимизни ениқлишимиз һаҗәт.
“Бирлигимиз – һәрхиллиғимизда” дегән асасий принципимиз һечқачан өзгәрмәйду. Шуңлашқа этносларара мунасивәтләрниң уйғун тәрәққияти Қазақстанниң дөләт сәяситиниң асасий йөнилишиниң бири болған, буниңдин кейинму шундақ болуп қалиду. Бу – бекарға ейтилған сөз әмәс. Мошундақ мәвқәни қазақстанлиқларниң бесим көпчилиги қоллап-қувәтләйду. Бизниң гражданлиримиз үчүн разимәнлик вә төзүмлүк – мәдәнийәтләр вә тилларни өзара толуқтуридиған һаятниң һәқиқий көрүнүши ениқ һәқиқәт.
Биз – Конституциядә ейтилғандәк, биртуташ хәлиқ. Бизниң һәқиқий күчимиз – мошуниңда. Биз пикир һәрхиллиғини қоллап, радикализмниң һәрқандақ көрүнүшиниң йолини кесимиз, мустәқиллигимизгә, территориялик пүтүнлүгимизгә сүйиқәст қилишқа йол қоймаймиз.
Җәмийәттики бирлик вә разимәнликни көзүмизниң қаричуғидәк сақлишимиз керәк. Милләтләрара вә конфессияләрара мунасивәтләр уйғунлиғиниң қанчилик дәриҗидә муһим екәнлигини барлиқ гражданлиримиз чүшиниши һаҗәт. Биз һәрдайим бөлгүнчиликкә қарши турушни билгән әл.
Адәмни тилиға, миллитигә, ирқиға қарап камситишқа, бириниң номусиға тегишигә йол қоймаймиз, қанун бойичә җавапқа тартимиз.
Конституциягә қарши келидиған мошундақ қәдәмләр елимизниң асасий мәнпийәтлиригә зиян кәлтүриду.
Қазақ тилини тәрәққий әткүзүш — дөләт сәяситиниң асасий йөнилишиниң бири болуп қалиду. Бу саһада тилға аларлиқ нәтиҗә бар. Қазақ тили, һәқиқәтәнму, билим вә илимниң, мәдәнийәт вә иш жүргүзүшниң тилиға айланмақта.
Умумән дөләт тилини қоллиниш даириси кәңийиватиду. Бу – қануний һадисә, һаятниң асасий җәрияни. Шуңлашқа қазақ тилиниң тәрәққияти чәклиниватиду дейишкә асас йоқ. Конституция бойичә Қазақстанда бирла дөләт тили бар. Бу – қазақ тили.
Рус тили рәсмий тил мәртивисигә егә. Бизниң қанунға мувапиқ униң қоллиниш даирисини чәкләшкә болмайду.
Келәчигини Вәтинимиз билән бағлайдиған һәрбир граждан қазақ тилини үгинишкә көңүл бөлүши керәк. Бу вәтәнпәрвәрликниң асасий бәлгүси дейишкә болиду. Яшлиримиз өзгә тилларни, шуниң ичидә рус тилини йетүк билсә, буниңдин һечким утулмайду.
Қазақстан билән Россия арисидики чегара – дуниядики әң узун чегара. Рус тили – Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатидики рәсмий алтә тилниң бири. Шуңлашқа бу мәсилигә аңлиқ қаришимиз һаҗәт. Елимиз цивилизациялик диалог вә өзара һөрмәт мәдәнийитини намайиш қилиши керәк.
Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң бу саһасидики роли алаһидә. Биз Вәтинимиз һәм барлиқ гражданлиримиз үчүн җавапкәрликни һис қилишимиз һаҗәт. 
Җәмийәтни җипсилаштуруш, миллий бирпүтүнлүкни күчәйтиш ишида елимизниң тарихий мирасини вә мәдәний иқтидарини нәтиҗидарлиқ пайдилинишқа алаһидә көңүл бөлүниду. Бу җәһәттин Қазақстанниң имканийәтлири зор, шуниң ичидә өзини хәлиқара мәйданда нәтиҗидарлиқ тонуталайду. 
Амма бу мәсилигә мунасивәтлик сәяситимизни қайта қаришимиз һаҗәт. Һазир дөләт мәблиғини еливатқанлар мәлум бир әрбапларниңла лайиһилирини мәбләғ билән тәминләватиду. Бу, әлвәттә, чүшиниксиз әһвал.
Яш вә қабилийәтлик мемарлар, рәссамлар, театр хадимлири, музыкантлар, иҗаткарлар йеңи жанр түрлирини егиләп, дайим издиништә жүриду. Шуниңға қаримай, улар диққәттин сирт қелип, меценатларниң ярдими биләнла күн кәчүриду. Һәқиқәтәнму, Қазақстан мәдәнийити шу яш талантларниң һәрикити түпәйли дуния дәриҗисидә тонулуватмамду?!
Шуңлашқа Һөкүмәт экспертлар билән бирлишип, жил ахириғичә йеңи мәдәнийәтни вә униң қабилийәтлик вәкиллирини тәшвиқат қилишқа беғишланған ениқ чариләр планини тәвсийә қилиши керәк.
Креативлиқ индустрияни қоллап-қувәтләш фондини қуруш имканийитини қараштуруш керәк.
Хәлқимиз үчүн зиялиларниң орни алаһидә болған. Милләт тәғдири ховупқа чүшкән пәйттә көзи очуқ гражданлар дайим йол башлиған. Адашқанға йол көрситип, яшларға мәслиһәт бәргән. Улар бир еғиз сөзи биләнла яманни тохтитип, яхшини төргә чиқарған. Биз қенимизға сиңгән мошу пәзиләттин айрилмаслиғимиз керәк. 
Һазир – интернет дәври. У йәрдики әхбаратлар долқуни әвлатниң сәвийәсини оғилаватиду. Бир дәқиқилик аммибаплиқни арман қилидиған томури йоқ идеяләр көпәймәктә. Бу – наһайити ховуплуқ җәриян. Нәқ мошу пәйттә милләт зиялилириниң мәвқәси вә паалийити алаһидә әһмийәткә егә. Зиялиларниң әмгиги мукапат билән әмәс, салмақлиқ сөзи вә ениқ иши билән баһалиниду. Асасий вәзипә – умумий инсанийәттә ортақ қәдрийәтләрни яшларниң бойиға сиңдүрүш. Вәтәнпәрвәрлик, билимгә хуштарлиқ вә әмгәксөйгүчлүк, бирлик вә җавапкәрлик охшаш хусусийәтләр тәшвиқ қилиниши керәк. Шуңлашқа зиялиларни дөләт келәчигигә тәсир қилидиған һәрбир мәсилидин сирт қалмаслиққа чақиримән.
Диалог билән гражданлиқ алақә әнъәнисини тәрәққий әткүзүш, иттипақимиз билән бирлигимизгә асас болидиған илғар қәдрийәтләрни тәшвиқат қилиш биз үчүн муһим. 
Биз бир болсақ, тәңдиши йоқ бирпүтүнлүгимизни күчәйтимиз.
Һөрмәтлик вәтәндашлар!
Бизниң йеқин аридики асасий әвзәлликлиримиз мошундақ.
Қазақстанниң асасий байлиғи – Елимизниң гражданлири.
Хәлиқниң хатирҗәмлигини тәминләш – мениң Президент сүпитидики ишимниң асасий мәхсити. Шуңлашқа мениң новәттики тәшәббуслирим, әң алди билән, қазақстанлиқларниң паравәнлигини ашурушқа беғишлиниду.
Биринчи тәшәббус 
Әң төвән мааш дәриҗисини қайта қарайдиған вақит кәлди дәп һесаплаймән. Бу биртәрәптин муһим макроиндикатор болса, иккинчи тәрәптин һәркимгә чүшинишлик көрсәткүч.
Биздә әң төвән мааш мөлчәри 2018-жилдин бери өсмиди.
Таҗсиман вирусқа бағлиқ дуниявий боһран аһалиниң тапавитигә сәлбий тәсир қилди. Униң үстигә Қазақстан әң төвәнки мааш дәриҗиси бойичә МДҺниң бирқатар дөләтлириниң кәйнидә қалди.
 Шуңлашқа 2022-жили 1-январьдин тартип әң төвән мааш миқдарини һазирқи 42,5 миң тәңгидин 60 миң тәңгигичә көтириш тоғрилиқ қарар қобул қилдим. Бу бир миллиондин ошуқ адәмгә — беваситә, әнди барлиқ әмгәкчиләргә қошумчә тәсир қилиду. Шуниң билән биллә көләми һазир елан қилиниватқан маашниң — 30, һәтта бәзидә 40 пайизиғичә болған “көләңгүдики” мааш фондини азайтиду. 
Әң төвән мааш мөлчәрини көпәйтиш ички истимални өстүрүп, ихтисатқа иҗабий тәсир қилиду. Экспертларниң баһаси бойичә, бу Ички умумий мәһсулатни 1,5 пайизға ашуриду. Буниңдин кейин әң төвән маашни селиқ, иҗтимаий вә башқиму саһаларда һесаплиқ көрсәткүч сүпитидә орунсиз пайдилинишни тохтитиш керәк. 
Һөкүмәт билән Парламенттин жил ахириғичә лазим болған өзгиришләрни қанунларға киргүзүп, униң келәр жили январь ейида күчигә киргүзүлүшини тәминләшни сораймән.
Иккинчи тәшәббус
Қазақстанда 6,5 миллиондин ошуқ адәм ялланма ишчи болуп һесаплиниду. Буни өзәңлар яхши билисиләр. Уларниң асасий тапавәт мәнбәси – иш һәққи. Бу җәһәттин елип қариғанда, әмгәк һәққини төләш фондиниң өсүми ахирқи он жилда кархана егилири тапавитиниң өсүмидин 60 пайиз кәйнидә қалған. Мошуниңға мунасивәтлик Һөкүмәт тиҗарәтни өз ишчилириниң иш һәққини көпәйтишкә рәғбәтләндүридиған “йеник” чариләрни тәйярлайду.
Хадимлириниң әмгәк һәққини көпәйткән иш бәргүчиләргә рәтлинидиған сетивелиш системиси даирисидә имтиязлар берилиду. Шундақла уларға дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләш болиду. 
Үчинчи тәшәббус
Әмгәккә һәқ төләш фондиға чүшидиған жүклиминиң өзи мүмкинқәдәр чүшинишлик һәм аддий болуши керәк. Бу, болупму, микро вә кичик тиҗарәт саһасида сезилиду. Мошундақ тиҗарәт үчүн умумий еғирчилиқни 34 пайиздин 25 пайизға төвәнлитип, әмгәккә һәқ төләш фондидин бирпүтүн төләм киргүзүшни тәклип қилимән. Бу чарә-тәдбир тиҗарәтниң миңлиған хадимлирини “көләңгүдин чиқиришни” рәғбәтләндүриду. У вақитта улар пенсия системисиниң, иҗтимаий вә медицинилиқ ғәмсизләндүрүш системисиниң толуқ қатнашқучисиға айлиниду. 
Бу мәсилидә дәвраңвазлиққа йол қоюшқа болмайду. Тиҗарәтниң ишида тоқунушлар билән чиқимларниң болмаслиғи үчүн һаҗәт төләм системисини тәйярлаш керәк. Йеңи система 2023-жили 1-январьдин башлап ишлиши лазим. 

Төртинчи тәшәббус
2020-жилдин башлап 600 миңдин ошуқ педагог вә дохтурниң, иҗтимаий саһа хадимлириниң иш һәққи өсти. 
Бирақ бюджеттин мәбләғ билән тәминлинидиған башқа саһа гражданлири буниңдин сирт қалди. 
Булар – мәдәнийәт хадимлири, архив хадимлири, китапханичилар, техникилиқ хадимлар, орманчилар, транспорт жүргүзгүчиләр вә башқилар. Шуңлашқа 2022-жилдин башлап 2025-жилғичә дөләт мошу категориядики гражданлиқ хадимларниң иш һәққини һәр жили оттура һесап билән 20 пайиз ашуриду. Умумән, йәнә 600 миң вәтәндишимиз бу тәшәббусниң яхшилиғини көриду.

Бәшинчи тәшәббус
Турушлуқ өй – гражданлиримиз үчүн дайим асасий мәсилә.
“Баспана хит” вә “7–20–25” охшаш турушлуқ өй программилириниң муддити йеқин арида аяқлишиду. Шуниң билән биллә базардики ипотека ставкиси һазирму жуқури һәм хәлиқниң һәммисигә бирдәк әмәс. Мошуниңға мунасивәтлик бирпүтүн турушлуқ өй программиси тәйярлинидиған болиду. Миллий тәрәққият институтиға айлинидиған “Отбасы банки” униң администратори болуп бәлгүлиниду. Банк алдида “Бир деризә қаидиси” бойичә һесап жүргүзүп, гражданларға турушлуқ өй бөлүш вәзиписи туриду.
Мән мошуниңғичә пенсия фондидики мәбләғни муддитидин илгири пайдилиниш тоғрилиқ тәшәббусниң иҗабий тәсири тоғрилиқ ейттим. Шуңлашқа бу қәдәм адәмләрниң иш бәргүчиләрдин әмгәк һәққини ашкарә төләшни тәләп қилишиға йол ачти. Мошу җәриянни қоллаш үчүн пенсия фондидики мәбләғниң йетәрлик мөлчәриниң чекидин ашқан қисмини турушлуқ өй сетивелиш мәхситидә “Отбасы банкидики” һесап-чотқа авдурушқа рухсәт бериш һаҗәт дәп һесаплаймән. Шуниң билән биллә хәлиқниң мәбләғ топлашни вә уни саватлиқ хәшләшни әнъәнигә айландурушқа имканийәт бериду. 
Һөрмәтлик депутатлар!
Йәттинчи қетим сайланған Парламент өзиниң биринчи сессиясидә 63 қанун қобул қилди. Қош палата бирлишип, елимиздә системилиқ өзгиришләр билән ислаһатларни әмәлгә ашурушқа һаҗәт қанун асасини қелиплаштурди.
Бүгүн Парламентниң новәттики сессияси башлиниду. Алдимизда нурғунлиған муһим вәзипиләр туриду. Барлиқ қанун лайиһиси сүпәтлик вә чоңқур ишлиниши керәк.
Һәрбир қарар дөләтниң еһтияҗиниму, дөләтниң имканийитиниму нәзәрдә тутуп қобул қилиниши шәрт.
Мошу җавапкәрлик ишта силәргә утуқ тиләймән!
Һөрмәтлик вәтәндашлар!
Бизниң йолумиз өзгәрмәйду, мәхситимиз – ениқ.
Әң муһими, шу мәхсәткә йетиш үчүн немә қилишимиз керәклигини яхши билимиз. Ениқ план түзүп, уни изчил әмәлгә ашуруватимиз. Биз қолға алған тәшәббусниң һәммисини ахириғичә йәткүзимиз. Һәрқандақ тосалғуни йоқитип, қийинчилиқларни йеңишкә тәйяр.
Мән Дөләт рәһбири сүпитидә хәлиқ үчүн барлиқ күч-ғәйритимни сәпәрвәр қилимән. 
Дөләт хадимлири вә пүткүл җәмийәт биртуташ дөләт сүпитидә алдимизда турған вәзипиләрни орунлаш үчүн җипсилишиши керәк. Әтә кәч қелишимиз еһтимал. Сәвәви, дуниядики әһвал өзгириватиду, һәрхил ховуп-хәтәрләргә толуп-ташқан.
Мениңчә, Дөләт рәһбириниң ишиға шүбһә кәлтүридиғанлар, ишләш қолидин кәлмәйдиғанлар, епини тепип орнида олтириверишни халайдиғанлар, Президентниң тапшурмилирини орунлаштин баш тартидиғанлар хизмитидин кетиши лазим.
Һазир биз дөләт тәрәққиятиниң һәл қилғучи басқучиға қәдәм ташлидуқ.
Дөләт аппарати биртуташ қурулум сүпитидә ишлиши лазим. Шундақ болған әһвалдила биз мәхсәтлиримизгә қол йәткүзимиз.
Күчлүк дөләт болуш үчүн милләтниң җипсилишиши алаһидә әһмийәткә егә. Һәқиқәтәнму, уюшқан утиду.
“Разимәнлик бар йәрдә – бәхит бар” дәп хәлқимиз бекар ейтмиған. 
Бизниң күч-ғәйритимиз – бирликтә! Мәмликитимизниң бәхит-саадити үчүн әмгәк қилайли!
Муқәддәс Вәтинимиз мәңгү яшисун!