• Премьера
• 14 Қазан, 2021

Шаир билән «муңдишип», қайттуқ

Мәшүр САСИҚОВ,
«Уйғур авази»

Илия Бәхтия. Бу исимни аңлимиған яки билмәйдиған уйғур йоқ. Хәлқимизниң даңлиқ шаири. Өзиниң қайтиланмас иҗадийити билән миллий әдәбиятимизда өзигә хас орни бар әдиплиримизниң бири. У кичигидин шеирийәткә һәвәс қилип өсти. Балилиғи Улуқ Вәтән уруши жиллириға тоғра кәлгәнликтин, униң тәңдин толиси җапа-мәшәқәттә өтти. Аилисиниң әһвалиму махтиғидәк болғини йоқ. Шуңа шаир Өзбәкстанға берип оқушқа мәҗбур болди. Униң қабилийити билән идриги шунчилик дәриҗидә едики, у өзбәк хәлқиниң «Алпамиш» дастанини ядқа еливалғанлиқтин, уни бирдинла 3-синипқа қобул қилиду. Кейинирәк тәғдир тәқазаси билән ана жутиға қайтип келиду.
У әшу бир уруш жиллиридики дәһшәтлик күнләрдә өзиниң аддий, амма мәзмунлуқ шеир-қошақлири билән дәсләп жутдашлириға, кейин хәлқигә тонулушқа башлайду. У қайсу жанрида қәләм тәврәтмисун, шеирлири оқурмәнләр көңлидин орун алди. Көпчилиги башқа тилларға тәржимә қилинди. Шу арқилиқ у узун жиллиқ тарихи бар уйғур миллитини өзгиләргә тонуштурди. Вақит өтүп Илия Бәхтияниң исми елимизгә вә униң ташқирисиға тонулушқа башлайду. У өмүрдин әтигән өтсиму, кәйнидин өчмәс из қалдуруп кәтти.
Йеқинда Қ.Ғоҗамияров намидики дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ комедия театрида Қазақстан Җумһурийити Мустәқиллигиниң 30 жиллиғиға беғишланған Гүлбаһар Насированиң қәлимигә мәнсүп шаир иҗадийити вә шәхсий һаяти тәсвирләнгән «Мениң билән муңдашқин...» намлиқ поэтикилиқ драма әсәриниң премьериси болуп өтти. Әсәр М.Әвезов намидики Қазақ дөләт академиялик драма театрниң режиссери Елик Нурсултан тәрипидин сәһниләштүрүлгән болуп, униң заманивий услубта ишләнгәнлиги бирдинла байқилиду. Шуниң билән биллә муәллипниң алға қойған мәхситини тамашибин қәлбигә йәткүзүштә театр актерлириму жуқури маһарәт көрсәткәнлигини тәкитләп өтүш орунлуқтур. Болупму шаирниң образини яратқан актер Дилшат Аманбаевниң талантиға апирин әйлимәй мүмкин әмәс. У өз қәһриманиниң мүҗәз-хулқини, һаят тәризини тамашибинға толуқ йәткүзәлиди десәк, һәргиз хаталашмаймиз. Әнди шаир бир өмүр сөйүп өткән дәсләпки муһәббити Адаләтниң ролини иҗра қилғучи Нигара Сабирова билән Илия Бәхтияни имканқәдәр тоғра йолдин аздурушқа тиришқучи Һарақ ролини ойниған Эмина Рәхмәтҗанни вә коммунистниң ролидики Аминәм Үсәновани өзлиригә жүкләнгән вәзипә һөддисидин шәрәп билән чиқти дәп ишәшлик ейталаймиз. Умумән бизни мәзкүр қоюлумға асасән яш актерларниң җәлип қилиниши хурсәнт қилди. Уларниң кәспий маһаритидин һәм тиришчанлиғидин бәк қайил болдуқ һәм келәчигиниң парлақ екәнлигигә көз йәткүздуқ. Мәзкүр сәһнә әсәри сөздин көрә, көпинчә пластикилиқ һәрикәтләр асасида сәһнилүштүрүлгәчкә, балетмейстерлар Зоһра Кәримова билән Сәйпидин Мамутниңму бу жәһәттин көп издәнгәнлигини сезивелиш тәс әмәс.  
Илия Бәхтия – шәхсий һаятида адаләтсизликниң дәрдини көп тартқан иҗадийәт адәмлириниң бири. Шу җәһәттин елип қариғанда, у дәрт-һәсритиниң өчини «аччиқ судин» елишни бирдин-бир тоғра йол дәп һесаплайду. Униң үстигә көңли тартқан мавзуларға қәләм тәвритиш мүмкинчилигиниң болмаслиғи униңға техиму әләм қилиду. Дайим коммунистларниң дәшнәмлирини аңлаштин зерикип, беши гаңгирап қалиду. 50 яшлиқ тәвәллуди дағдуғилиқ нишанлиниши бу яқта турсун, әң йеқинлириниң иллиқ тәбригигә еришмигәнлиги униң жениға патиду. Мундақ мүшкүл әһвалға чүшүп қалған өйсиз-күйсиз шаир әнди немә қилсун? Барлиқ өчини йәнила шу һарақтин алиду. Амма шу нәрсә диққәткә сазавәрки, һарақ уни дайим өзигә мәһлия қилишқа тиришсиму, ишәнгән дост-бурадәрлири вапасизлиғини көрсиму, ирадилик талант егиси һаман иҗадийәттин қол үзгини йоқ. Әксичә, һәқиқәтни күйләп, аддий, амма чоңқур мәзмунға егә лирикилиқ, һәҗвий шеирлири билән мухлислириниң қәлбигә йол тепишни билди. 
Әлвәттә, Илия Бәхтиядәк қайтиланмас талант егисиниң һаяти билән иҗадийитини бир қоюлумға сиғдуруш әсла мүмкин әмәс. Шундақла бизгә намәлум, йәни тәтқиқ қилишқа тегиш тәрәплириниңму барлиғи чоқум. Демәк, муәллип Гүлбаһар Насирова мураҗиәт қилған мавзу әтрапида пикир-мулаһизиләрниң хелә көп һәм җиддий болидиғанлиғи ениқ. Чүнки иш бар йәрдә камчилиқ-нуқсанларниң болуши муқәррәр. Биз, уларни салаһийәтлик мутәхәссисләрниң әнчисигә қалдуруп, беваситә муәллипниң ләвзини аңлап көрүшни тоғра көрдуқ. 
– Илия Бәхтияниң ижадийитини чәксиз муһитқа қияс қилсақ, бүгүн биз шу муһитниң бир қошуқ сүйини ичтуқ, халас. Шаирниң һәр бир жанрда яратқан әсәрлири, айрим-айрим сәһнә әсәригә убдан лайиқ.  Һәқиқәт шуки, мән бу әсәр үстидә бир ай әмәс, бир жил әмәс, топ-тоғра бәш-алтә жил давамида издәндим, – дәйду Гүлбаһар Насирова. – Мән биринчи новәттә Илия Бәхтияниң шәхсий һаяти, иҗадий паалийитини толуқ үгинип чиқтим. Униң тоғрилиқ йезилған барлиқ мақалә-әслимиләр билән тонуштум. Шаирниң қериндиши Сүният Палтушев билән Савут Моллаудов нәширдин чиқарған «Мениң билән муңдашқин...» китави, көрнәклик шаир Абдукерим Ғәниевниң «Шаирни тиригидә қәдирлимидуқму?» мақалиси вә бир бири билән ака-инидәк йеқин өткән Шамахун Нурумовниң қәлимигә мәнсүп хатирә материаллар шулар җүмлисидиндур. Раст, мән өзәмниң наһайити мурәккәп мавзуға тутуш қилғинимни, наһайити еғир җавапкәрликни бойнумға алғинимни яхши чүшинимән. Көп материаллар билән тонушқандин кейин, мән спектакльда бир-биригә қарши икки хил көз қараштики адәмләр, йәни шаирни ақлиғучилар вә шаирни қарилиғучилар арқилиқ спектакльни башлиғум кәлди. Мени бу җәһәттин режиссерму қоллиди.
Илия Бәхтия өзәмниң кичигимдин сөйүп оқуйдиған шаирим болғачқа, театр сәһнисидә униң образини тикләшни нийәт қилдим. Шуниң билән биллә «Әҗайип талант егиси болған шаир қандақларчә бәхитсиз болуп қалди?» дегән соалға җавап издидим.  Униң сәвәви – шаирниң биринчи, йәни һәқиқий муһәббитиниң һәм коммунистик түзүмниң, шу җәмийәтниң қурвиниға айланғанлиғида дегән хуласигә кәлдим. Шаирни бәзиләр униң ичимликкә берилип кәткинидә әйипләйду. Бәлким дурусту. Лекин һарақни кимләр ичмигән? Бүйүк Есенин, Маяковский, Пастернак, Высоцкий, Шукшинлар ичмигәнму? Ичкән! Шундақла қазақни дунияға тонутқан Муқағали Мақатаев, Шәмши Қалдаяқовларму буниңдин истисна болмиған. Чүнки иҗадийәт адәмлири интайин назук келиду. Улар өзлирини қоршап турған идеология, коммунистлар партиясигә дадиллиқ билән  бир кишилик көз қаришини билдүргәчкә, шу җәмийәт, шу коммунистик түзүм уларни етирап қилмиғачқа, өзлири яшаватқан муһитта әркин иҗат қилалмиғачқа, бурухтум болуп, көпинчә вақитта өзлиригә ичимликтин тәсәлла тапқан. Әйнә шу бүйүкләр сепидә уйғур шаири Илия Бәхтияму бар.  Биз буниңға қоюлумда, йәни «шаир билән муңдишиш» җәриянида толуқ көз йәткүзимиз.  
        Спектакль техи йеңи туғулди. Демәк, камчилиқ-нуқсанларму бар.  Шуңлашқиму тамашибинларниң сәмимий тәнқитлирини, пайдилиқ пикир-тәклиплирини аңлашқа һәм улардин тегишлик хуласә чиқиришқа мән тәйяр. 
Мошу йәрдә шуниму тәкитләп өтмәкчимизки, мәзкүр қоюлумни бәдиий кеңәштин өткүзүш җәрияниға иштрак қилған көрнәклик театр тәнқитчиси, Хәлиқара театрлар тәңқитчилири бирләшмисиниң Қазақстанға вакаләтән рәһбири, сәнъәтшунаслиқ пәнлириниң намзити Анара Еркебай:  «Умумән, елимизниң театр режиссурисида бүгүнки күнлүктә өзигә хас орни бар, йеңи йөнилиштики талай әсәрлири билән тамашибин қәлбигә йол тапқан режиссерларниң бири – Ерик Нурсултан сәһниләштүргән «Мениң билән муңдашқин...» спектакли – Уйғур театри үчүн чоң йеңилиқ дегән болар едим. Режиссер Гүлбаһар Насирова билән бирликтә әсәрниң маһийитини жуқури дәриҗидә намайиш қилғанлиғи бирдин көрүнүп туриду. Мени қайил қилған нәрсә шуки, әшу бир өткән әсирниң 70-жиллирида коммунистик түзүм чаңгилида туруп, чирип кәткән идеологиягә, социалистик түзүмгә өзлириниң шеирийити арқилиқ көз қаришини дадил ипадилигән үч милләткә тәәллуқ шаирлар –  Илия Бәхтия, Муқағали Мақатаев вә Владимир Высоцкийниң сәһнидә учришиши әсәр қиммитини техиму ашуриду. Режиссер бу үч намайәндиниң спектакльниң асасий мәзмуниға кашила болушиға йол қоймайду. Йәни улар кәлсә-кәлмәс сәһнидә пәйда болуп, тамашибинни зериктүрмәйду. Мәсилән, Мақатаев билән Илия пәқәт бирла көрүнүштә намайән болиду. Высоцкийниң бир куплет шеирила яңрайду, халас. Шуниңға қаримай, залдики тамашибин коммунистлар партиясиниң қурванлириға айланған бу шаирларниң ички кәчүрмилирини чоңқур һис қилиду» дегән пикирни ейтқан.
Хәлқимизниң сөйүмлүк шаири Илия Бәхтияниң һаятиға беғишланған қоюлумниң нәпәсини техи әндила башланди дейишкә болиду. Театр мудириниң вәзиписини атқурғучи Савутҗан Сонуровниң ейтишиға қариғанда,  тамашибинларниң пикир-тәклиплири инавәткә елинған һалда, спектакльниң сүпити техиму яхшилинип, у  елимиздә вә униң ташқирисида өткүзүлидиған театр фестивальлириға қатнишиду һәм өзиниң мунасип баһасини алиду. Уйғур театри бүгүнки күндә елимиздики барлиқ кәспий театрлар қатарида қизғин иҗадий издиништә паалийәт елип бериватқанлиғини «Мениң билән муңдашқин...» поэтикилиқ драма әсәри арқилиқ толуқ испатлап беридиғанлиғиға ишәнчимиз камил.

СҮРӘТТӘ: И.Бәхтия (Д.Аманбаев солда) вә М.Мақатаев (Р.Мамутов).