• Асасий мақалилар
• 10 Қараша, 2021

Моношәһәрләр иқтидарини ашуруш керәк

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң Павлодар вилайитиниң Екибастуз шәһиригә қилған иш бабидики сәпири моношәһәрләрни тәрәққий әткүзүш бойичә җумһурийәтлик кеңәшмидин башланди.
Дөләт рәһбири кеңәшмини ечип, Қазақстанда 89 шәһәр болуп, униң 27 моношәһәр екәнлигини вә уларда 1,4 миллион адәм яшаватқанлиғини тәкитлиди.
– Моношәһәрләр санаәт мәһсулатиниң 40 пайизға йеқинини ишләп чиқириду. Нефть-газ, металлургия, химия вә энергетика саһалириниң чоң карханилири шу йәрләргә орунлашқан. Ваһаләнки, бу шәһәрләрдә иҗтимаий-ихтисадий вә экологиялик характерға егә һәл қилинмайватқан проблемилар нурғун. Моношәһәрләр ихтисадини диверсификацияләш наһайити муһим әһмийәткә егә. Башқа саһаларни тәрәққий әткүзүш вә йеңи иш орунлирини вуҗутқа кәлтүрүш – наһайити муһим вәзипә, – дәп һесаплайду Дөләт рәһбири. 
Қасым-Жомарт Тоқаев кәңәшмә қатнашқучилириниң докладлирини тиңшап болуп, моношәһәрләрни тәрәққий әткүзүшниң муһим проблемилириға тохталди. Җүмлидин мошу аһалилиқ пунктларға мунасивәтлик дөләт сәяситини дәрһал қайта қарап чиқишниң зөрүр екәнлигини атап көрсәтти. 
Дөләт рәһбири Қазақстанда моношәһәрләрниң турақлиқ ихтисадий өсүштин тартип, чоңқур қетип қелишқичә болған түрлүк тәрәққият истиқбалиға егә екәнлигини тәкитлиди. Униң баһалишичә, уларниң айримлири базарға майиллашти, өз ихтисадини диверсификациялиди. Докладта Кентав вә Екибастуз шәһәрлири, Шәрқий Қазақстан вә Қариғанда вилайәтлириниң моношәһәрлири мисал сүпитидә кәлтүрүлди. Буниңда Президент мундақ иҗабий мисалларниң нурғун екәнлигини тәкитлиди.
– Умумән алғанда, моношәһәрләр тәрәққиятида тәңпуңсизлиқ очуқ көрүнүп туриду. Моношәһәрләрни уларниң иқтидари асасида үч топқа бөлүш тоғра, дәп һесаплаймән. Бу мәсилидә наһайити объектив болуш керәк. Бизниң өзимизни өзимиз алдаш вә турғунларни адаштуруш һоқуқимиз йоқ. У яки бу шәһәрни қоллап-қувәтләш васитилириму тоғра тәһлилгә бағлиқ, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев.
Дөләт рәһбири Һөкүмәткә һакимлиқлар билән бирликтә барлиқ моношәһәрләр бойичә тәйярлиниватқан Территориялик тәрәққият планини вә Регионларни тәрәққий әткүзүш планини һесапқа алидиған тегишлик тәһлил жүргүзүшни тапшурди. У бу ишни 2022-жилниң 1-мартиғичә аяқлаштуруш вәзиписини қойди. 
Президент шуниң билән бирқатарда жирақтики чоң моношәһәрләрниң мәмликәтниң башқа регионлири билән транспорт арқилиқ стратегиялик бағлинишини тәминләшниң муһим екәнлигини атап көрсәтти. 
– Мән 2023-жилда Нур-Султан – Алмута йолини реконструкция қилишни тамамлашни тапшурдум, у Балқаш шәһириниң иқтидарини хелә ашуриду. Мәмликәтниң шимали вә җәнуби оттурисида жүк тошуш еқиминиң өсүши, хәлиқара транзит, шундақла надир көлгә туристларниң келиши униң узақ муддәтлик ихтисадий өсүшини тәминләләйду. 2024-жилда Жезқазған –Қизилорда автомобиль йолиниң қурулуши аяқлишиши керәк. У Жезқазған вә Сәтбаев шәһәрлириниң сода-транспорт бағлинишини күчәйтиш, шундақла жүк транзитини көпәйтиш имканийитини бериду, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев. 
Президент моношәһәрләрниң ихтисадини диверсификацияләшкә, кичик вә оттура тиҗарәтни тәрәққий әткүзүшкә нишан қилинған асасий лайиһиләрниң муһим ролиға тохталди.
– Һөкүмәт икки триллион тәңгилик 79 лайиһини әмәлгә ашуруватиду. Бу 20 миң иш орнини ечишқа имканийәт яритиду. Амма үч моношәһәрдә асасий лайиһиләр тохтитилса, Ақсай шәһиридә бу лайиһиләр пүтүнләй әмәлгә ашурулмиған. Бу йосунда Текели, Хромтав, Рудный, Ақсай шәһәрлиридиму әһвал яхши әмәс. Турақлиқ ишләватқан асасий лайиһиләрниң 75 пайизға йеқини 2017-жилғичә ишқа қошулған. Бүгүнки күндә моношәһәрләр бойичә тәвсийә қилинған 30 лайиһә һазирчә план сүпитидә қеливатиду, бесим қисминиң планлиниши он жилдин буян созулуп кәлмәктә. Ақмола, Ақтөбә вә Алмута вилайәтлиридә лайиһә тамамән йоқ. Ғәрбий Қазақстан вилайитидә бари-йоқи бирла лайиһә планланған. 19 йеңи лайиһиниң 14 яки 75 пайизға йеқини Павлодар вә Қариғанда вилайәтлиригә тоғра келиду, – дәп билдүрди Дөләт рәһбири. 
Президент моношәһәрләргә йеқин йәрләрдики йәр асти байлиқлири бойичә геологиялик тәтқиқат жүргүзүшни асасий вәзипиниң бири, дәп һесаплайду.
– Әң алди билән Риддер, Хромтав, Жезқазған, Темиртав вә Балқаш моношәһәрлири даирисидики 7 истиқбаллиқ участкиға диққәт ағдуруш керәк. Жезқазған вә Сәтбаев шәһәрлириниң йенида мисниң өзләштүрүлмигән чоң канлири бар. Селиқ тәртиви қолайлиқ вә турақлиқ болса, йәр асти байлиқлирини пайдиланғучилар геологиялик чарлашни паал жүргүзүшкә вә канларни өзләштүрүшкә тәйяр. Бу нурғунлиған моношәһәрләргә йеңи һаят башлашқа мүмкинчилик бериду, – дәп тапшурди Дөләт рәһбири. 
Президент пүткүл мәмликәтниң йеқилғу-энергетика мәркизи һесаплинидиған Екибастузниң тәрәққият стратегиясигә айрим тохтилип өтти.
– 2023-жилда ГРЭС-1 энергоблогини йеңилашни аяқлаштуруш наһайити муһимдур. ГРЭС-2ниң үчинчи блогиниң қурулушини тамамлаш тәләп қилинмақта. Иш созулуп кәтти. Демәк, алдимизда электр қувитиниң тапчиллиғиға бағлиқ мәсилиниң пәйда болидиғанлиғи байқилиду. Қурулушни 2024-жилниң ахириғичә аяқлаштурушни тапшуримән, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев.
Кеңәшмидә Президент моношәһәрләрни тәрәққий әткүзүш билән биллә регионлар һакимлириниң вә Һөкүмәт әзалириниң диққитини дәрһал һәрикәт қилишни тәләп қиливатқан бирқатар муһим мәсилиләргә қаратти. Дөләт рәһбири инфляция дәриҗисиниң өсүшини биринчи проблема сүпитидә атап көрсәтти.
– Иҗтимаий әһмийәткә егә озуқ-түлүк товарлириниң баһаси 10,4 пайиз өсти. Тоққуз айниң йәкүни бойичә, инфляцияниң умумий өсүши 8,9 пайизни тәшкил қилди. Һосул жиғиштурулғиниға қаримай, көктат баһаси өсмәктә. Башқа озуқ-түлүк мәһсулатлири бойичиму баһалар өсүватиду. Мениң тапшурмам билән дәллаллиқ схемилирини ениқлаш бойичә регионлуқ комиссияләр қурулди. Бирақ йә Президент, йә гражданлар һечқандақ нәтиҗә көрмәйватиду. Президент Мәмурийити мәсилини тәкшүрүп, бир һәптә ичидә һесават бериши керәк, – дәп тәләп қилди Дөләт рәһбири.
Қасым-Жомарт Тоқаев һазирқи эпидемиологиялик әһвалғиму тохталди. 
– Вакцина селиш планиниң пәқәт үчтин бир қисмила орунлиниватиду. Дунияда дайим ениқлиниватқан йеңи штаммларни һесапқа алсақ, мундақ әһвалниң натоғра екәнлигини ейтип өтүшкә мәҗбурмиз. Мәмликәтләрниң бесим көпчилиги қайта вакцина селишқа киришти. Бизниң бу актив кампанияни март ейида башлиғанлиғимизни һесапқа алсақ, биздиму қайта вакцина селиш вақти кәлди. Һөкүмәт вә һакимлар аһалиға қайта вакцина селиш кампаниясигә киришиши керәк, – дәп тапшурди Президент. 
Мәмликәттә дизель йеқилғусиниң тапчиллиғи муһим проблемиға айланди. Қасым-Жомарт Тоқаев Һөкүмәт вә «Самруқ-Қазына» фондиниң нефть мәһсулатлири тапчиллиғиниң алдини алалмиғанлиғини атап көрсәтти. Дөләт рәһбири униңдин ташқири нефтьни қайта ишләш заводлирини сүпәтлик йеңилаш мәсилисигә тохтилип, заводларни йеңилашқа икки триллион тәңгә бөлүнгәндин кейинму, нефтьни қайта ишләш заводлириниң ишлирини пландин ташқири тохтитишниң мошу күнгичә давамлишип келиватқанлиғиға ғәзәплиниватқанлиғини билдүрди.
Президент шундақла чегариларара дәриялар, болупму Сирдәрия, Урал вә Или дәриялири сулириниң тартилип кәткәнлигигә тәшвишини билдүрди. Дөләт рәһбири проблемини һәл қилиш үчүн судин пайдилинишқа болған яндишишларни түп-асасидин, шу җүмлидин йеңи технологияләрниң вә рәқәмләштүрүшниң ярдими билән өзгәртишкә чақирди. Қасым-Жомарт Тоқаев униңдин ташқири өзиниң 120 канални реконструкция қилиш вә йеңи тоққуз су амбирини селиш тапшурмисини бәргәнлигини әслитип өтти.
 Президент өз сөзидә йеза егилигини нәтиҗидарлиқ субсидияләш мәсилисигә йәнә тохтилип, кейинки бәш жилда бу мәхсәткә икки триллион тәңгидин ошуқ мәбләғ бөлүнгәнлигини атап өтти.
– Нәтиҗидә немә көрүватимиз? Бюджет мәблиғи нәгә кетиватиду, униң орунлиниши үстидин бирпүтүн назарәт йоқ. Ениқ ихтисадий пайдиму йоқ. Базарда хошна әлләрдин кәлтүрүлгән йеза егилиги мәһсулати бесим. Мән коррупциягә қарши туруш идарисигә прокуратура вә башқа органлар билән мошу саһада комплекслиқ тәһлил жүргүзүшни тапшурдум. Бу ишқа җамаәтчилик вә аграрийларниң өзини җәлип қилиш керәк, – деди Дөләт рәһбири.Кеңәшмидә субсидияләш мәсилисигә мунасивәтлик коррупция вә ахча оғрилаш фактлири бойичә Коррупциягә қарши туруш идарисиниң рәһбири Марат Ахметжанов доклад қилди.
– Фактлар, әлвәттә, тәшвишләндүриду. Дөләткә миллиардлап зиян йәткүзүлүватиду. Тәргәвни сүпәтлик жүргүзүшниң муһим екәнлигигә алаһидә диққәт ағдуримән. Сиз ейтип өткән әмәлиятниң бирнәччә жил мабайнида орун еливатқанлиғини тәкитләш керәк. Бу түнүгүн пәйда болған мәсилә әмәс. Шуңлашқа тәргәв ишлирини буниңдин кейин техиму жуқури дәриҗидә жүргүзүшни тапшуримән. Биз барлиқ җавапкәр шәхсләрни җазалишимиз керәк. Ахири, түрмиләрдә һәммисигә орун йетиду, – дәп агаһландурди Президент.
Қасым-Жомарт Тоқаев шундақла йеқинда Алмута вилайитиниң Пәнҗим йезисида орун алған вақиәгә тохтилип, җәмийәттә бирлик вә разимәнликни сақлаш һәм күчәйтиш мәсилисигә диққәт ағдурди.
– Мәктәптә адәттики мушлишиш-урушуш йүз бәрди. Буниңға йол қоймаслиқ керәк. Оқуғучиниң мәктәптә җараһәт елиши – бу җиддий пәвқуладдә әһвал! Гражданлиримизниң наразилиқ билдүрүши асаслиқ. Андин кейин яшлар арисида бузақилиққа йол берилди. Бирақ әһвалниң мундақ болидиғанлиғини алдин-ала пәмләшкә вә алдини елишқа болар еди. Амма ундақ һәрикәт болмиди. Әнди әхбарат кәңлигидә болса, маҗра милләтләрара рәңгә егә болди. Бу йәрдә һечқандақ милләтләрара тоқунуш орун алмиди. Бирақ мәмликитимиздики иғвагәрләрниң вә қара нийәтликләрниң мәлум топлири бу вақиәни нәқ шундақ бояп көрсәтти. Ечинарлиғи, һоқуқ қоғдаш органлири тәрипидинму, Президент Мәмурийити тәрипидинму мундақ иғвагәрләргә мунасивәтлик һечқандақ чарә көрүлмәйватиду. Биз чарә көрүшимиз керәққу. Бу иғвагәрләр дөлитимизниң миллий бехәтәрлигигә җиддий зиян йәткүзүватиду. Шуңлашқа мошу маҗрадин дурус хуласә чиқиришимиз керәк, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири.
 Президент җәмийәттә түрлүк милләтләр вә конфессияләр вәкиллириниң достлуқ һәм яхши хошнидарчилиқ әнъәнилирини күчәйтишниң, шундақла мундақ маҗраларға инкас қилиш чарилирини ишләп чиқишниң зөрүр екәнлигини атап көрсәтти. Дөләт рәһбириниң сөзичә, хәлқимизниң бирлигини, шу җүмлидин иҗтимаий тармақлар вә мессенджерлар арқилиқ бузушқа вә миллий бехәтәрликкә зиян йәткүзүшкә қаритилған һәрқандақ көрүнүш һәм һәрикәтләргә һоқуқ қоғдаш органлири тәрипидин чарә көрүлидиғанлиғини атап көрсәтти.
Қасым-Жомарт Тоқаев сөзини хуласиләп, дөләт аппаратиниң дөләтни башқурушниң асаси болуп һесаплинидиғанлиғини тәкитләп, униң өз зиммисигә җавапкәрлик елип, әң еғир ишни орунлиши керәклигини алаһидә қәйт қилди.
Кеңәшмидә шундақла Премьер-министрниң орунбасари Роман Скляр, «Самруқ-Қазына» МПФ» акционерлиқ җәмийитиниң башқарма рәиси Алмасадам Сәтқалиев, Павлодар вилайитиниң һакими Әбылқайир Сқақов, шундақла видеоконференцалақә арқилиқ ERG компанияси мудирлар кеңишиниң рәиси Александр Машкевич, «Корпорация «Казахмыс» ҖЧЙниң башқарма рәиси Эдуард Огай, Қариғанда вилайитиниң һакими Жеңис Қасымбек вә Риддер шәһириниң һакими Дмитрий Горьковой сөзгә чиқти.
Кеңәшмә аяқлашқандин кейин Павлодар вилайитиниң һакими Дөләт рәһбиригә регионниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққияти тоғрилиқ айрим доклад қилди, шундақла Екибастузни тәрәққий әткүзүшниң асаслиқ лайиһилири билән тонуштурди.
Қасым-Жомарт Тоқаев Павлодар вилайитигә әмәлгә ашурған иш бабидики сәпири давамида Президентниң яш кадрлар резервида регион вәкиллири билән учрашти. Президент яшлар билән вилайәтттики әһвални муһакимә қилип, алда туруватқан проблемиларни һәл қилишта уларға жуқури җавапкәрлик жүклиниватқанлиғини тәкитлиди. 
Андин кейин Екибастуздики төмүрйол җабдуқлирини ишләп чиқиридиған «Проммашкомплект» заводида болуп, карханиниң иш җәрияни билән тонушти вә әвришим клемма һәм шуруп чиқиридиған «Ферротрансрейд» заводини ишқа қошти.