• Тарихтин учур
• 25 Қараша, 2021

Археологниң шанлиқ излири

Һә, инсанниң бу дунияға келиштин мәхсити – қедимий әҗдатлиримиз бәрпа қилған гөзәл турмушни техиму мукәммәлләштүрүш, улар яратқан әҗайип көркәм, бай мәдәнийәт-сәнъәт ядикарлиқлирини кейинкиләргә беҗирим өткүзүп бериш вә такамуллаштуруш, өзиниң дуниядики һәқиқий инсаний борчини ада қилип, инсанларчә һаят кәчүрүш, кәлгүси әвлатлар тилға алғидәк из қалдуруш болса керәк. Хәлқимиз арисида илим-һекмәтни қәдирләйдиған, умумән, илим-пәнниң һәқиқәтлирини испатлап намайән қилишни муқәддәс борч дәп билидиғанларму бар. Өзини илимға беғишлиған тәтқиқатчилиримизниң, миллитимизниң өзигә вә өзгиләргә тонуштуруш билән шуғуллиниватқанларниң әмгәклири һәрбиримизни хошал қилиду.
Бизниң тарихчи, археолог алимлиримиз чоңқур иҗтиһат билән тәтқиқат елип бериш арқилиқ қедимий әҗдатлиримиз яратқан нәччә миң жиллиқ мәдәнийәт тарихини қәдәмгә елип, кейинки әвлатқа қалдурди. Һә, бу җәһәттин биз икки еғиз сөз қилмақчи болуватқан Абдукерим Абдуреһимоғли Сабитовниң төһписи наһайити зор. 

Билим елиш, 
тәҗрибә топлаш дәври
Тарихий Вәтинимизниң Ғулҗа шәһиридә туғулуп өскән Абдукерим Сабитов у йәрдики “Үмүт” оттура мәктивини пүтирип, 1951-жили Үрүмчидики Шинҗаң милләтләр институтиниң тарих факультетиға оқушқа чүшиду. Алий билим елишқа чин ихласи билән тәлпүнгән яш Абдукеримниң қәлбидә студентлиқ дәвридила уйғур хәлқиниң қедимий тарихи вә мәдәнийитиниң өтмүшигә нисбәтән болған қизиқиши ойғиниду. Әйнә шуниң үчүнму у дәрис мәшғулатлиридин сирт, өзлигидин үгинип, издинип, атақлиқ тарихчи – әдипләр Турғун Алмас, Абдукерим Өткүрниң әмгәклирини оқуп, билимини мукәммәлләштүриду. Нәтиҗидә институтни әла баһалар билән тамамлиған Абдукерим Сабитов, ШУАР Мәдәнийәт министрлигиниң мәхсус қарариға бенаән, Үрүмчи шәһиридә ечилғуси тунҗа тарихий мирасгаһниң ишлирини тәшкилләштүрүш топиниң хизмитигә тайинлиниду.
Тәкитләш керәкки, у мәзгилләрдә бу саһада кәспий кадрлар наһайити аз еди. Шуңлашқа мирасгаһни қуруп, униң ишини йолға қоюш вәзиписи пешқәдәм әдип вә тарихчи Йүсүпбәг Мухлисов һәм бирнәччә алий билимлик яш мутәхәссисләр қатарида Абдукерим Сабитовниң үстигә жүкләнгән еди. У  бу изгү һәм наһайити муһим, җавапкәрлик ишниң һөддисидин чиқиш үчүнму көп издинип, еринмәй иш елип беришқа тоғра кәлди.
Әйнә шу мурәккәп җәриянда рәһбәрлик Абдукерим Сабитовниң өз билимини техиму ашурушқа нисбәтән болған чин ирадисини байқап, униң кәспий билимини техиму йетилдүрүш мәхситидә, Беҗин университетида ечилған археологларниң билимини ашуруш курсиға оқушқа әвәтиду. Мошу сәпиридә яш мутәхәссис мәзкүр билим дәргаһида тәһсил көргәндин кейин оқушини Беҗин милләтләр университетиниң хитай тилини үгиниш курсида давамлаштурушни тоғра көриду. Уни тамамлиғандин кейин мәлум вақит Хитайниң ички өлкилиридә тәҗрибилик хитай археологлири билән археологиялик қезилма ишлири билән шуғуллинип, бу саһадики салаһийәтлик мутәхәссисләрниң иш-тәҗрибилирини зеһин қоюп үгиниду.
Өз кәспи бойичә нәзәрийәвий билим вә әмәлий мәшғулатлар тәҗрибисигә егә болған Абдукерим ака 1955-жили Үрүмчигә қайтип келип, өз Вәтининиң тарихий әһмийәткә егә көплигән җайлирида кәспи бойичә қизғин ишқа киришти. Һазирқи Шинҗаң-Уйғур Автоном Районлуқ дөләт тарихий мирасгаһини тәшкиллигүчиләр қатарида Абдукерим акиға мирасгаһқа қойилидиған тарихий әсәр-әтиқиләрни, қедимий мәдәнийәт буюмларни топлаш ишида наһайити көп издинишкә, һәрхил қийинчилиқларни баштин кәчүрүшкә тоғра кәлди. Һә, мана бу хәлқимизниң қедимий тарихиниң, мәдәнийитиниң нәмунилирини жиғип, хәлқимизгә вә башқиларға тонуштуруш охшаш изгү ишниң һөддисидин Абдукерим ака сәпдашлири билән шәрәплик чиқти.

Лутпулла Мутәллипниң 1943 – 1946-жиллардики паалийитини тәкшүрүш

1956-жили Шинҗаң-Уйғур Автоном Районлуқ Мәдәнийәт министрлигиниң вә Язғучилар иттипақиниң тапшуруғи билән Абдукерим ака уйғур хәлқиниң атақлиқ инқилапчи шаири Лутпулла Мутәллипниң Ақсу шәһиридики 1943 –1946-жиллири елип барған паалийитигә даир материалларни ениқлаш вә шаирниң сәпдашлири арисида сақлинип қалған әдәбий мираслирини топлаш ишлириға иштрак қилип, у йәрдин көплигән материалларни тепип, шаир һаятиниң ахирқи жиллардики паалийити вә қисмити һәққидә һөҗҗәтлик материалларни жиғиду. У өзиниң мошу сәпири тоғрилиқ маңа тәпсилий сөзләп бәргән еди. Мән Лутпулла Мутәллип һаятиниң ахирқи күнлириниң тәпсилати тоғрилиқ бир мақалә йезишни тәвсийә қилғинимда, Абдукерим ака уни бирдин қобул қилип, шуниңдин көп өтмәйла, мәтбуатта униң“Лутпулла Мутәллип қандақ өлтүрүлгән?” дегән мақалисиниң йоруқ көргәнлиги һелиму ядимда. Хаталашмисам, бу 1996-жили еди. Абдукерим акиниң тәкитлишичә, 1946-жили 12-сентябрьда “Учқучлар иттипақи” мәхпий тәшкилатини қурған Лутпулла Мутәллип вә униң сәпдашлири өлүм җазасиға һөкүм қилиниду. Ақсудики гоминдаң әскәрлириниң қомандани Җавхәнҗи мәһбусларниң алдиға келип: “Силәргә һазир өлүм җазаси берилиду” дәйду, һә, бу вақитта Лутпулла Мутәллип нәпрәтлик қияпәттә туруп: “Қолуңдин кәлгинини қил! Мени өлтүргиниң билән мениң изимдин миңлап, миллионлап Лутпулла Мутәллип чиқиду!” дәйду. Андин асманға қарап, “Һәй қуяш, сән пүтүн дунияни йорутуватисән, һәҗәп бүгүн мениң жүригимни йоруталмидиңа?! Мәйли, мән бүгүн өлгиним билән мениң роһим һечқачан өлмәйду», дәп налә  қилиду. Шу вақитта Җавхәнҗи Лөтүнгә: “Сән техи яш, талантлиқ язғучи, сениң хәлқиңгә ишләйдиған вақтиң алдиңда, әнди өз мәслигиңдин қайт! Әгәр сән һазир болсиму товва қилсаң, кәчүрүм қилимиз” дәйду. Бирақ Мутәллип ғәзәп билән һүрпийип туруп: «Гоминдаңчи җанаплар, билип қоюңларки: Йәр бизниң, Вәтән бизниң, Хәлиқ бизниң. Сәнләрниң муқәддәс Вәтинимизни ихтияриңларчә дәпсәндә қилишиңларға йол қоюлмайду, сәнләр бу зиминдин кәтмигичә биз бир саатму күришимизни тохтатмаймиз. Биз тарихтики мустәқиллигимизни тикләш үчүн һаман күрәш қилимиз. Бу күрәш һечқачан тохтап қалмайду. Шуниң үчүн биз мошу кишиләр билән күрәшкә атланған, әнди атамсән, чапамсән қолуңдин кәлгинини қил!» – дәп хитап қилип, басқунчиларға ахирқи тиниғичә қарши туруп, дүшмән оқида һалак болған.

Носорог скелетиниң тепилиши
1958-жили Абдукерим Сабитов археологиялик илмий экспедиция отрядини уюштуруп, Қумул шәһириниң ғәрбий-җәнубий тәрипидики җайларда қезилма ишлириға йетәкчилик қилиду. Бирнәччә җайда ташқа айланған қедимий омуртқилиқ һайванларниң скелетини тепип, уларни тәтқиқ қилишта чоң илмий тәкшүрүш ишлирини елип бариду. 1959-жили июньда ХХҖ Пәнләр академиясиниң қедимий омуртқилиқ һайванатларни тәтқиқ қилиш институти тәрипидин нәшир қилинған “Қедимий омуртқилиқ һайванлар вә адәмләр” намлиқ мәҗмуәдә елан қилған носорог һәққидики мақалидә: “Бу һайван скелетиниң пүткүл Оттура Азия бойичә тунҗа тепилиши болуп, әйни дәвирдә яшиған носорогларниң ичидики әң гигант түри екән” дейилгән.

Тәклимаканға сәпәр

Әнди Абдукерим акиниң 1959-жили сентябрь-октябрь айлирида уйғурлар дияриниң Тәклимакан қумлуғида археологиялик қезилма ишлирини елип барғанлиғи – мемарчилиқ саһасидики паалийитиниң әң диққәткә сазавәр тәрипидур. Мән 1994-жили Үрүмчигә барғинимда, ШУАР дөләт мирасгаһини зиярәт қилған едим. Достлар мени мошу мирасгаһниң мудири, атақлиқ археолог Абдуқейим Ғоҗа билән тонуштуруп, мениң Алмутидин кәлгәнлигимни, униң өз вақтидики хизмәтдиши Абдукерим Сабитовниң йеқин адими екәнлигимни тәкитлигән еди. Шу чағда Абдуқейим ака қолумни қаттиқ қисип: “Мениң устазим, һөрмәткә сазавәр Абдукерим акам аманму? Мениңдин чоң салам ейтиң!» дәп, мени мирасгаһ заллиридики хәлқимизниң нәччә миңлиған жиллиқ тарихиға гувалиқ қилидиған әсәр-әтиқиләр билән тонуштурди. Андин Абдуқейим ака сәпдиши вә устази Абдукерим Сабитов билән 1959-жили Тәклимаканға қилған археологиялик қезилма ишлирини елип бериш сәпири тоғрилиқ сөзләп бәргән еди. 
«1959-жили сентябрь-октябрь айлирида биз, уйғур археологлири, тунҗа қетим Тәклимаканға жүрүш қилип, Керийә наһийәси тәвәсидики “Марҗанлиқ”, “Қарадөң”, “Өйлүк харабилири билән Нийә наһийәси тәвәсидики “Нийә харабиси”, “Ақ қошқирақ” қәлъәси қатарлиқ қумға көмүлгән харабиларда умумйүзлүк археолологиялик тәкшүрүш ишлирини әмәлгә ашурдуқ. Әйнә шу чағларда экспедиция отряд башлиғи Абдукерим Сабитов, отряд әзалиридин мән, Әхмәт Решит, Исмайил Җелил, Турсун Әйса, Обулқасим һаҗи, Муһәммәд һаҗи, Абдуреһим Һошур, Миҗит Қасим қатарлиқ хадимларниң һәммиси 18 яш қурамидики ғәйрәтлик жигитләрдин едуқ. Һәммимиздә өз кәспимизни қизғин сөйүш, әҗдатлар мирас қилип кәткән қиммәтлик ядикарлиқларни тепип, хәлқимиз билән үз көрүштүрүш истиги күчлүк болғанлиғи үчүн, бепаян қум деңизида йолуққан қум-боран апити, уссизлиқ, уйқисизлиқ, бәзидә ачлиқ, һерип-чарчашларға бәрдашлиқ берип, җапалиқ ишләп, дияримиз археологиясиниң тәрәққиятиға муһим төһпиләрни қошқандуқ. 
Абдукерим ака рәһбәрлигидики археологларниң әҗри бекарға кәтмиди. Тәклимакандики икки ай җәриянидики қезилма ишлирини елип бериш паалийитидә 2000 жилдин ошуқ тарихқа егә һәрхил бебаһа мәдәнийәт ядикарлиқлирини таптуқ. Буларниң ичидә Нийә харабисидин хәлқимизниң деханчилиқ, чарвичилиқ, бағвәнчилик, тоқумичилиқ, бенакарлиқ, қолһүнәрвәнчиликкә аит қиммәтлик ядикарлиқлар тепилди. Шундақла бу харабилиқтин карушти йезиғи пүтүлгән тарша түтүкләр, будда диниға аит ядикарлиқлар, зебу-зинәт буюмлири, ишләпчиқириш қурал-сайманлири, һәрхил металл пуллар вә Нийә харабисидики “Есилзадиләр қәбирстанлиғидин” өз пети сақлинип қалған “Сандуқлуқ қәбир”, униңға селинған әр-аялниң җәсиди, һәрхил рәңдар кимхап, шайи-дурданлардин тикилгән кийим-кечәкләр қезивелинди. Хәлқимизниң бу қедимий мәдәнийәт ядикарлиқлириниң бир қисми елан қилинғандин кейин мәмликәттә вә чәт әлләрдә зор тәсир қозғиди. Буларниң ичидә бәзи кам учрайдиған буюмлар дөләт бойичә 1-дәриҗилик ядикарлиқ қилип бәкитилди. ШУАР мирасгаһиниң тарихий мәдәнийәт ядикарлиқлири көргәзмиси ечилғандин буян Нийә харабисидин тепилған муһим ядикарлиқларниң бир қисми давамлиқ көргәзмә қилинғандин ташқири, уларниң ичидики бәзи есил ядикарлиқлар чәт әлләрдә ечилған көргәзмиләргә қатнаштурулуп, Тарим вадисидики уйғур хәлқиниң қедимий мәдәнийити билән “Ипәк йоли” мәдәнийитини дунияға тонуштурушта муһим роль ойниди. Мана мошу Нийә харабисида археологиялик илмий-тәтқиқат, қезилма ишлирини елип беришта экспедиция отрядиниң рәһбири Абдукерим Сабитов акиниң сиңәргән әмгигини алаһидә тәкитләшкә әрзийду», – дегән еди Абдуқейим Ғоҗа әпәнди.
Тәклимакан қумлуғида һәрхил дәвирләрдә Швеция, Германия, Россия, АҚШ, Япония, Финляндия, Англия охшаш чәт әл алимлири илмий экспедицияләрни уюштуруп, тәкшүрүш ишлирини елип барған болсиму, йәрлик уйғур хәлқиниң дәсләпки вәкили Абдукерим Сабитов рәһбәрлигидики археология отрядиниң әзалири бу шәрәплик ишниң һөддисидин утуқлуқ чиққан еди.
Шундақла мошу археология отрядиниң Нийә харабисидики ишлириниң нәтиҗилик болғанлиғи һәққидә шу вақитта Беҗинда чиқидиған “Ренмин жибав” гезитида чоң һәҗимлик очерк елан қилинип, яш мемарчи А.Сабитовниң бу иштики роли алаһидә тәрипләнгән.

  Қазақстандики һаят

Әнди миңлиған вәтәндашлири қатарида тәғдирниң тәтүр қисмити билән маочиларниң зулум-оқубәтлири түпәйли 1961-жили Қазақстанға көчүп келип, орунлашқан Абдукерим Сабитов бу йәрдә рус тилини билмәслиги түпәйли өз кәспидә ишләш иканийитигә егә болмисиму, лекин кичигидин көңлигә пүккән ихласидин қайтмиди. Шуңлашқа турмуш еһтияҗи билән һәрхил иш орунлирида ишләп жүрүп, қолида бар материалларға асаслинип, хәлқимизниң тарихи, қедимий әсәр-әтиқилири, мәдәнийәт ядикарлиқлири һәққидә көплигән илмий мақалиларни йезип, уларни ана тилимизда вә рус тилида чиқидиған нәширләр сәһипилиридә елан қилди. Униң “Коммунизм туғи” (һазирқи “Уйғур авази”) вә униң қошумчиси “Йеңи һаят”, “Ленинская смена” (һазирқи “Экспресс К”) гезитлирида “Тәклимакан – тәкти макан”, “Қедимий уйғур мәдәнийитигә бир нәзәр”, “Уйғур билән түрк миллитиниң шәкиллиниши”, “Ипәк йоли вә будда дини тоғрисида”, “Бурмиланған уйғур тарихи”, “Әҗдиһа – мөҗүзиму яки...”, “Яқупбәг зади ким?”, “Лутпулла Мутәллип қандақ өлтүрүлгән?” қатарлиқ нурғунлиған мақалиларни елан қилди.

            Мурат Һәмраев вә Юрий Зенюк билән

Абдукерим ака уйғур хәлқиниң пәхирлик оғлани, Кеңәш уйғурлиридин чиққан тунҗа пән доктори, СССР Педагогика пәнлири академиясиниң мухбир-әзаси, мәрһум Мурат Һәмраев билән йеқин арилашқан, бәзи мәсилиләр үстидә бир-бири билән пикирләшкән сәпдаш дост-бурадәрләрдин еди. У “Мурат Һәмраевни әсләймән” дегән хатирә мақалисида мундақ дәйду: “Мән мәрһум Мурат Һәмраев билән пешқәдәм алим, публицист Рабик Исмайиловниң васитиси билән 1963-жили тонушқан едим. У вақитта Мурат Қазақстан Пәнләр академияси Тилшунаслиқ институтиниң Уйғуршунаслиқ бөлүмидә йетәкчи илмий хадим болуп ишләватқан екән. Рабик мени униңға тонуштуруп: Абдукерим ШУАР дөләт мирасгаһида ишлигән, Тәклимакан бойидики қедимий харабиларни, “Миң өйләрни” тәтқиқ қилған, қедимий уйғур мәдәнийитиниң дурданилирини қезип тепип, тәкшүрүш ишлириға қатнашқан уйғур археологлириниң бири, – дегән сөзләрни қилди. Биз Мурат, Рабик үчимиз хәлқимизниң қедимий тарихи, мәдәнийити, рус вә башқа чәтәллик уйғуршунас алимларниң бәзи әмгәклири һәққидә узақ муңдаштуқ. Мурат мәндә әҗайип өткүр, һәртәрәплимә билимлик, наһайити сәмимий, дилкәш, муһими, милләтпәрвәр, вәтәнпәрвәр адәм сүпитидә тәсират қалдурған еди. Әнди новәттики бир учришишимизда Мурат маңа мураҗиәт қилип: “Абдукерим сиз ШУАР дөләт мирасгаһида ишлигән, Тарим вадисидики, Тәклимакан қумлуғидики қедимий харабиларни тәкшүргән археолог сүпитиңиз билән уйғур хәлқиниң әйнә шу қедимий тарихи, мәдәнийити тоғрилиқ мақалиларни язған болсиңиз, һәқиқий муддиа болған болар еди. Йәнә бир мәсилә, йеқинда Москвада дуния яшлириниң новәттики хәлиқара фестивали өткүзүлмәкчи, шуниңға үлгәртип уйғурларму өз мәдәнийитини тонуштуруп, намайиш қилиши керәк екән. Шуңа сиз уйғур мәдәнийитиниң гүлтаҗиси һесаплинидиған уйғур “Миң өй” мәдәнийити тоғрилиқ бир илмий мақалә тәйярлап бәрсиңиз яхши болатти” деди. Мән сәл ойлинип қалдим. Чүнки Қазақстанға көчүп чиқип, турмуш һәләкчилиги билән күнләр өтүватқан қийин заманлар еди. Униң үстигә қолумға қәләм алмиғили хелә вақит болған. Мурат мениң ойлинип қалғанлиғимни сезип: “Һечнәрсидин вайим қилмай, билгиниңизни әйнән йезиң. Мән мақалиңизни рус тилиға тәрҗимә қилимән, андин уни яшларниң “Ленинская смена” гезитиға әвәтимиз. Гезитниң баш муһәррири Юрий Зенюк – мениң йеқин ағинәм, у уйғур мәдәнийити тоғрилиқ бир мақалә тәйярлаш тоғрилиқ маңа илтимас қилған” деди.
Мән Муратниң илһам бериши билән “Миң өй” дегән көләмлик мақалини вә “Миң өйләрдин” чүширивалған фотосүрәтләрни тәйярлап бардим. Мурат мақаләмни оқуп чиқип, наһайити хурсән болди, андин сүрәтләрни көрүп: “Ваһ, немә дегән есил дурданилар, 2 миң жилдин ошуқ буддизм дәвридики уйғур мәдәнийити қалтис екәнғу!”, дәп наһайити һаяҗанланған еди.
Шундақ қилип, Мурат бир кечидила мақалини рус тилиға тәрҗимә қилип, андин мениң билән хәвәрләшти. У “Юрий Зенюк билән келиштим, мақалиңизни гезитқа беридиған болди. Юрий сиз билән бир учрашсам дегән тәләпни қоюватиду, сиз дәм алған күнләрниң биридә. униң өйигә барайли”, деди. 1964-жили август ейиниң бир күни иккимиз Юрий Зенюкниң өйигә бардуқ. Юрий Зенюк әпәндим иккимизни көрүп, бәк хошал болуп кәтти...
Юрий Зенюк Муратқа қарап: “Сизниң бу достуңизниң “Миң өй” тоғрисидики мақалисини түнүгүн оқуп чиқтим, наһайити яхши йезилған илмий мақалә екән. Оттура Азиядә уйғурларниң мунчилик үстүн мәдәнийити бар хәлиқ екәнлигини мошу мақалидинла көрүватимән. Буддизм мәдәнийити һәққидә гәп болғанда, көз алдимға Һиндстан, Въетнам, Лаос охшаш әлләрдики хәлиқләрла келәтти. Бу мақалида тонуштурулған “Миң өй” мәдәнийитигә қариғанда, уйғурлар буддизм дәвридә бәк тәрәққий қилған, гүлләнгән хәлиқ екән һәм уйғурларниң һазирқи әвладиға қалдуруп кәткән уйғур буддизм мәдәнийитиму әҗайип мол екән...”, дегән еди.
Шундақ қилип, “Миң өй” намлиқ мақаләм 1964-жили 6-сентябрь күни “Ленинская смена” гезитида бир бәт һәҗимдә бесилип чиқти.
Һә, мән әйнә шу әҗайип, тилларда дастан болғидәк алимимиз Мурат Һәмраевниң маңа илһам бериши билән қолумға қайтидин қәләм елип, өзәм көргән-билгән, тәтқиқ қилған тарихий вақиәләр, мемарчилиқ қезилма ишлириниң нәтиҗилири һәққидә кейин “Уйғур авази” вә униң қошумчиси “Йеңи һаят” гезитлирида, шундақла Рабик Исмайиловниң рус тилиға тәрҗимә қилиши билән Москвада нәшир қилинидиған “Проблемы Дальнего Востока” дегән журналда мақалилирим елан қилинди. 2011-жили шу мақалилиримни җәмләп, “Мир” нәшриятидин “Тарихниң өчмәс излири” дегән китапни нәшир қилдурдум”, дәп әслигән еди Абдукерим ака.

Ядикар САБИТОВ.