• Әхбаратлар еқими
• 01 Желтоқсан, 2021

Уятниңму чеки бар

Мәшүр САСИҚОВ,
«Уйғур авази»

Бәзидә бәлгүлүк сәвәпләргә бола, бәзи күнлири ишқа автобуста беришқа тоғра келиду. Қизиғи шуки, нәқ шу пәйтләрдә илгири аңлимиған яки көрмигән вақиәләргә дуч келисән. Бу қетимму шундақ болди.
Бүгүн биз олтарған автобусниң жүргүзгүчиси бүгүн «сол йеқи» билән турғанму, әйтәвир, қәпәздин бошинип кәткән ширдәк терикип-чечилип, өчини йолувчилардин елип кәлмәктә еди. Новәттики бекәттә йеши йәткән момай һасисиға тайинип, автобусқа аран кириведи, «Болсиңизчу, сизгә әву өйүңиздики байвәччә оғул-қизлириңизниң егиздин-егиз джиплириға хойма чапсан олтирисизғу» дәп қопаллиқ билән котулдиди. Қистаң-қистаңда амалниң йоқидин жүргүзгүчиниң әтрапидин җай издигәнләр билән соқушуп, киргән-чиққанларни «нери тур, кәйнигә өткә» селип, һәрбири билән гекитәк сиқишқидәк дәриҗидә кетип баримиз. Жүргүзгүчи йол һәққини төләшкә алдиримайватқанларғиғу иштниң аһанитини қиливатиду. У өзиниң бу қилиқлириға җәһли чиққан айрим әзимәтләрниң «сизниң бизгә мундақ сөзләрни ейтидиған һоқуқиңиз йоқ» дегән түзитишлиригиму пәрва қилар әмәс. Әксичә, өзиниң маашиниң азлиғини, бала-чақиси билән иҗаригә алған өйдә туридиғанлиғини вә башқиму проблемилардин хали әмәслигини «җакалиған» һалда, еғизи-еғизиға тәгмәй сөзләп, автобусни силкип-җулқундуруп һайдимақта. Һиссиятқа берилгән у һәтта наван-наванда йол қаидилиригә риайә қилишниму унтуп, әтрапидикиләргә ховуп туғдуратти.
Мәнзилимгә йетип, һелиқи соқушқақ жүргүзгүчидин аран дегәндә қутулдум. Автобустин мениң билән тәңла дегидәк, чирай-шәкли келишкән мулайим бир җуган чүшкән еди. У: «Сиз байиқи жүргүзгүчиниң қилиқлириға қандақ баһа берисиз?» дәп сорап қалди.
– Әлвәттә, сәлбий, – дедим мән һеч иккиләнмәй.
– Тоғра. У яқ әсла дурус қилмиди, – деди у автобустики қиста-қистаңда уян-буян болуп кәткән кийимини бир қур җөндәвалғандин кейин. 
– Әгәр байқиған болсиңиз, у әрниң мүҗәз-хулқида шу нәрсә ениқ көрүнүп туридуки, у тала-түздә шу қәдәр өзини көрситиватса, өйдә у қандақ адәмду? – деди сөһбәтдишим қайнап сөзләп. – Мениңчә, у һәқиқий тәҗавуз. Өй «батури». Өзи тонумайдиған, натонушларға шундақ мунасивәт қиливатиду, әнди униң өйдики аялиға вә бала-чақисиға болған мунасивитини мән һәтта көз алдимға кәлтүрүшкә аҗизмән. У аилисидикиләр үчүн бир худа һесапланса керәк, дәп ойлаймән. Болупму пәрзәнтлириниң атиси иштин кәлгән заман киридиған төшүк тапалмай қалидиғанлиғиға ишәнчим камил. 
Һазир җәмийитимиздә көплигән аилиләрдә әйнә шундақ батурсимақларниң дәрдини тартиватқан аҗизлиримиз йетәрлик. Улар мусулманчилиққа селип, йәни йолдишиниң қилған-әткинини йошурған һалда, өзлирини аз дегәндәк, пәрзәнтлириниму мошу кесәлниң дәрдини тартишқа мәҗбурлап келиватиду. Мени бу тоғрилиқ немә үчүн сөзләп кәтти, дәватидиғансиз. Униң өзигә чушлуқ сәвәви бар. Йолумиз бираз җайғичә биллә екәнлигини чүшәнгәч, сизгә мошу мәсилә әтрапида немә ойлайдиғанлиғимни вә сизниңму пикриңизни билмәкчи болғанлиғимни йошурмаймән. Һәқиқитигә кәлсәм, мән әйнә шундақ «өй боксериниң» тайиғини тола йегәнләрниң биримән.
Аялларниң һоқуқи. Биз һазир мошу һәқтә немә билимиз? Шу һоқуқ бизни туғуп, йәни йоруқ дунияға елип кәлгән Анилиримизниң көңлидин чиқиватамду? Әгәр чиқиватса, у қайси дәриҗидә? Кейинки вақитларда мән мошу соаллар әтрапида көп ойлинидиған болдум. Ойлинипла қалмастин, бая сизгә ейтқинимдәк, өзәм шу мәйданниң җәңчисигә айлинип қалдим. Әнди мону жүргүзгүчигә келәйли. Башқиларни билмәймән, мән униң кимлигини тонуп йәттим. У – һәқиқий мәнасида тәҗавузчи. Бу биринчидин. Иккинчидин, у шу мүҗәз-хулқи арқилиқ йолувчиларниң һаятини хейим-хәтәргә тикиватқанлиғини чүшәнмәйватиду. Буниң үчүн уни ишқа алған рәһбәрлиги җазаға тартилиши керәк. Териккәк, соқушқақ әсәб системиси бузулған адәм йүзлигән адәмләрниң һаяти билән ойнаватиду. У мәлум дәриҗидики тәртип-интизамға бойсунушни тамамән ядидин чиқарған. Шәһәр ичидә миңлиған машина... Қилдин қийиқ кәттиң, болди, йол һалакити йүз беридиғанлиғи ениқ. Һә, униң ақивитини немигә елип келидиғанлиғини ейтмисамму чүшинишлик. 
Мени буларни нәдин билисиз, дәватисизғу тайлиқ. Мән нәқ мошундақ әрниң рәпиқиси едим. Қилған-әткинимиз униң көңлидин чиқмиса, болди, худаниң урғини. Қолиға немә чүшсә, шуниң билән һәммимизни думбалаватқан. Таяқниң чоңи, әлвәттә, маңа тегәтти. Андин новәт балиларға келәтти. Аһанәт тохтиғандин кейин, балилар ач болса – ач, тоқ болса тоқ, йетип қалатти. Һәммидин кечип, аҗришип кәтмәкчимму болдум. Бирақ пәрзәнтлиримни тирик житим қилмай дегән нийәттә бәрдашлиқ берип, көнүп жүрдүм. Аиләмдә йүз бериватқан бу келишмәсликләрни сиртқа чиқиришқа көңлүм һәргизму унуматти. Униң үстигә биз, мусулманларда, һәммигә чәк қойидиған «уят» дегән нәрсимиз бар әмәсму? Сөз-чөчәктин қорқимиз. «Әйнә түзилип қалар, мана әс кирип қалар» билән һаятимниң йерими өтти. Һазир ойлисам, пушайманни алидиған қача тапалмаймән.
Ечинарлиғи, өзлирини арамхуда сезинип, һадуқ чиқиридиған өйидә әшундақ тәҗавузчи залим билән яшимақниң нәқәдәр еғирлиғини мениң охшашларла чүшиниду, бәлким. Чүнки улар иштин келип яки ери өйдә чағда көрмигәнни көрүп, йемигәнни «йәйду». Бу – җәмийитимиздики әң еғир вә вақит күткүзмәйдиған, йәни қанчә чапсан болса, шунчә һәл қилишқа тегиш мәсилиләрниң биридур.
Сөһбәтдишимниң пикри мошу йәргә кәлгәндә, иккимизниң йоли айрилди. Һә, мән болсам, һәқиқәтәнму һазир җәмийәттә пат-пат көтирилип туридиған бу проблема үстидә издинип көрүш қарариға кәлдим. Интернетқа кирип, хелә нурғун мәлуматқа егә болдум.
Шуниң билән мән немигә көз йәткүздүм? Бу соалға җавап бериштин авал, статистикилиқ мәлуматларға көз жүгәртип чиқайли. Һәйран қаларлиғи, аилидики, йәни гендерлиқ зорлуқ-зомблиқтин йәр-йүзидә күнигә 137 аял өлүп кетидекән. Бу – чүшәнгән адәмгә чоң паҗиә. Әнди уларниң пәқәт қириқ пайизила һәрхил ярдәм бериш органлириға шикайәт қилған. Иҗтимаий торлар тарқатқан хәвәрләргә тохтилидиған болсақ, бизниң айрим аҗизлар, жуқурида ейтқинимиздәк, «уятниң» тәсиридин һелиму азаплинип келиватқан көрүниду. Мәсилән, 2021-жилниң он ейиниң ичидила, Қазақстанда аилидики зорлуқ-зомбилиқ нәтиҗисидә, 48 аял өлүп, 300 аял һәрхил тән җараһәтлирини алған. Көрүп туруптимизки, елимиздә әһвал махтиғидәк әмәс. Уят күчидин һарақ-шарапқа тоювелип, халиғинини қиливатқанларниң җинайитини йошуруватқан аҗизлар қанчиму десиңизчу? 
Аилидә йүз бәргән айрим мошундақ әһвалларни «қол сунса – йәң ичидә, баш сунса – бөк ичидә» дәп, сиртқа чиқармаслиқ – әҗдатлиримиздин келиватқан әнъәнә. Лекин һазир заманимиз башқа. Әр-аял арисидики җаңҗал-маҗра ақивитиниң еғир әһвалларға елип келидиғанлиғиниң, мәсилән, пәрзәнтләрниң әсәб системисиға сәлбий тәсир йәткүзүп, һәтта уларниң бәзидә суицидқа бериватқанлиғиниңму гувачиси болуватимиз. Алмута шәһиридә йеқинда йүз бәргән паҗиә сөзүмизгә мисал болалайду. Дуч кәлгән проблемиға бәрдашлиқ берәлмигән яш ана ичидин чиққан үч пәрзәндини бириниң кәйнидин бирини тоққузинчи қәвәттин ташлап, ахирида өзи сәкрәп, қаза болди. Бу вақиә иҗтимаий торларда чақмақ тезлигидә тарқап, җәмийәттә чоң резонанс пәйда қилди. Айрим журналистларниң тәхминлири бойичә, паҗиәниң йүз беришигә  аилидики ихтисадий қийинчилиқ, төләнмигән несийә, әрниң талаға қарап кетиши охшаш һаятниң йеқимсиз көрүнүшлири сәвәп болған. 
Әлвәттә, аялларниң һоқуқи уларға етилған муш биләнла чәкләнмәйду. Ейтсақ, уларниң тизими хелила узун. Мәсилән, аҗизларға тәһдит селиш, безарлиқ, камситиш охшашлар һәрикәтләрниң һәммиси гендерлиқ зорлуққа ятиду. Аҗизларниң һоқуқини қоғдаш иши билән шуғуллинип келиватқанлар Асасий қанунда мошундақ әһвалларниң уютқуси болуватқанларни җазаға тартиш, җәмийәтлик ишларға җәлип қилиш, бәлгүлүк миқдарда җәриман төлитиш арқилиқ өзлириниң хаталиқлирини түзитишкә йүзләндүрүш бойичә мәхсус қанун қобул қилиш тәкливини бериватиду. Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаев йеқинда бу мәсилини җәмийитимиздики әң еғир проблемиларниң қатариға ятқузуп, зомигәрләрни қаттиқ җазалашни тапшурғини һәммимизгә мәлум. Демәк, әгәр һәрқандақ аял жуқурида тәкитләнгән зорлуқ-зомбилиқларқа дуч кәлсә, ишәшлик һалда һакимийәт яки һоқуқ қоғдаш органлириға мураҗиәт қилиш һоқуқиға егә. 
Пурсити кәлгәндә шуниму ейтиш керәкки, һазир елимиз бойичә мошундақ әһваллар билән күришиш мәхситидә көплигән паалийәтләр әмәлгә ашурулмақта. Мәсилән, һәр жили «Гендерлиқ зорлуқ-зомбилиққа қарши паал һәрикәтлириниң 16 күни» мавзусида өткүзүлидиған хәлиқара кампания шулар җүмлисидиндур. У 16-декабрьғичә давамлишиду. Бу күнләрдә дуния җамаәтчилиги, җүмлидин сәясәтчиләр, аилидики зорлуқ-зомбилиқниң алдини елиш йолида күрәш қиливатқан шәхсләр вә башқа активистлар өзлириниң қаршилиғини билдүргәч, җамаәтчиликни бу әһвални түп йилтизидин йоқитишқа чақириду. Кампанияниң рәсмий байриғиниң рәңги һал қизил болуп, у дуниядики аялларни зорлуқ-зомбилиқтин қутулдурушниң нишанидур. Әгәр сиз дунияниң һәрқандақ җайида шундақ рәңгә боялған яки йоруқлуқ билән безәлгән беналарни көрүп қалсиңиз, у сөз болуватқан аилидики зорлуқ-зомбилиққа қарши өткүзүлүватқан чарә-тәдбир екәнлигигә көз йәткүзисиз.
Аилидики бу хил көңүлсизликләрниң йәнә бир сәлбий тәрипи, у болсиму, пәрзәнтлиримизниң шу әһвалларниң шаһиди болуши түпәйли, уларму абьюзер, тәҗавузчи яки залимларчә яшашқа адәтлинип қалидекән. Буниңға мисал кәлтүрүшниңму һаҗити йоқ. Байқисиңиз, һазирқи еғизидин анисиниң сүти кәтмигән өсмүрләрниң тәңтушлири билән болған мунасивәтлиригә һәйран қалисиз. Бәзән уларниң мүҗәзидин, һәттә чоңларниң ядиға кәлмәйдиған өчмәнлик-адавәт, залимлиқ-рәһимсизлик аламәтлирини байқавелишқа болиду. Буни, әлвәттә, телевизордин  көрситиливатқан һечбир тәрбийәвий әһмийити йоқ, әксичә вәһшиликкә дәвәт қилидиған көрситиш, фильм, мультфильмларниң вә аилидики баш-айиғи йоқ маҗраларниң сәлбий «пайдиси» десәк, һәргиз хаталашмаймиз. Буниңға қошумчә, бешимизға бала болған Интернеттики «қириш-җоюш» оюнлириму балиниң берәһим өсүшигә өз тәсирини йәткүзмәй қоймайватиду, әлвәттә. Виртуал оюнларни бешини көтәрмәй ойниғанниң нәтиҗисидә өсмүрләрниң өз һәрикитини назарәт қилиш қабилийитидин мәһрум болидиғанлиғини салаһийәтлик мутәхәссисләр қанчә ейтиватсиму, биз, ата-аниларға, пәрзәнтлиримизни униңдин аҗритишқа аҗизлиқ қиливатқанлиғимизни иқрар қилишқа тоғра келиду. Әлвәттә, биз бу йәрдә барлиқ балилар билән пәрзәнтлириниң тәрбийисигә алаһидә көңүл бөлүватқан ата-аниларни қошуп, һәммини бир таяқта һайдаштин жирақмиз. Шундақтиму, бизниң вәзипимиз –   тирикчилик яки күндилик оюн-тамашә билән болуп, пәрзәндиниң қәйәрдә немә қилип жүргинидин бехәвәр инсанларрни агаһландуруп қоюштин ибарәт, халас.
Йошуридиғини йоқки, аилидики зорлуқ-зомбилиқ, орунсиз маҗралар бурунму болған. Улардин йеқин келәчәктә бирәтола қутулидиғинимиз икки тайин. Бирақ униң билән турақлиқ күрәш жүргүзүш –  һәрбиримизниң муқәддәс пәрзи. Бу җәһәттин биз, уйғурларда, яхши әнъәнилиримиз моҗут. Бу җәһәттин жут башқуруватқан атилар билән аниларниң роли алаһидә. Улар холум-хошна, әл-жут болуп, бир-бирини тоғра чүшәнмәй яки һаятниң азду-тола синақлириға бәрдашлиқ берәлмәй, аразлишип қалған әр-аялларни пайдилиқ мәслиһәтлири билән яхши-хоп қилип қойиду. Жуттики көпни көргән абройлуқ-инавәтлик инсанлиримиз гунакарниң әйивини бетигә шундақ басидуки, униң өз хаталиғини тәкрарлашқа виждани яр бәрмәйду. Нәтиҗидә аилиниң нәпәси қиниға чүшүп, униңда хатирҗәм вә бәхитлик һаят башлиниду. Һә, һәрбир аилә үчүн буниңдин артуқ бәхит болмиса керәк.