• Йеңилиқлар
• 10 Ақпан, 2012

Қазақстанда озуқ-түлүккә муһтаҗлиқ болмаслиғи керәк

Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Назарбаев буниңдин 13 жил илгири, йәни 1997-жили Қазақстан хәлқигә йоллиған дәсләпки Мәктүбидә ахирқи оттуз жилда бәзи Азия дөләтлири илгири-кейин болмиған тәрәққиятни қолға кәлтүрүп, «Азия йолваслириға» айланғанлиғи тоғрилиқ ейтип, мундақ дегән еди: «Биздә йолваслар йоқ. Бирақ бизниң тағлиримизда илпизларниң барлиғини дуния җамаәтчилиги анчила билип кәтмәйду. Һайванатлар дуниясида йолвасқа әң йеқин болған илпиз өзигә хас алаһидиликкә егә: күчлүк, әқиллик, әркинликни халайдиған, шундақла қувлуқ-шумлуғиму бар бу һайван «қазақстанлиқ илпиз» болиду». Мана, аридин бари-йоқи 13 жил өтүп, дуния җамаәтчилиги «қазақстанлиқ мөҗүзә» тоғрилиқ ейтип, қолға кәлтүрүлгән утуқларни әйнә шу илпизниң сәкриши билән селиштурмақта. Буниң нәқ шундақ екәнлигини биз Президент Нурсултан Назарбаевниң бийил Қазақстан хәлқигә йоллиған «Иҗтимаий-ихтисадий йеңилиниш — Қазақстан тәрәққиятиниң асасий йөнилиши» намлиқ Мәктүби билән тонушқандин кейин йәнә бир қетим көз йәткүздуқ. Униңда елимизниң тәрәққиятиға асасий түрткә болидиған бир қатар вәзипиләр бәлгүлинип, дөләт тәрипидин қобул қилинған ихтисатни индустрияләштүрүш, билим бериш билән саламәтликни сақлашни йеңилаш, қазақстанлиқларниң турмуш шараити дәриҗисини ашуруш охшаш иҗтимаий-ихтисадий характерға егә барлиқ программиларниң келәчәктиму сүръәтлик әмәлгә ашурулидиғанлиғи атап көрситилди. Миллий ихтисатни мукәммәлләштүрүш арқилиқ хәлиқниң турмуш дәриҗисини көтириш елимиз тәрәққиятиниң бесим йөнилиши болуп һесаплинидиғанлиғи ениқ. Шуңлашқа Президент хәлиқни иш билән тәминләшниң нәтиҗидарлиқ системисини қурушни, турушлуқ өй билән тәминләшни, регионларни тәрәққий әткүзүшни, аһалиға дөләтлик хизмәт көрситиш сүпитини яхшилашни, кадрларни ишқа орунлаштурушни, сот вә һоқуқ системисини йеңилашни, билим бериш вә медицинилиқ хизмәт дәриҗисини ашурушни, пенсия системисини мукәммәлләштүрүшни, индустриялик-инновациялик лайиһиләрни вә йеза егилигини тәрәққий әткүзүшни новәт күтмәйдиған вәзипиләр қатарида атап өтти. Бу вәзипиләрни орунлаш ихтисатни техиму тәрәққий әткүзүшкә мүмкинчилик беридиған йөнилишләр екәнлиги ениқ. Болупму бүгүн риқабәткә қабил мутәхәссисләрни тәйярлашни асасий вәзипә дәп билидиған өзәм әмгәк қиливатқан Қазақ миллий аграр университетиниң оқутқучи-профессорлар тәркиви билән студентлар коллективи Мәктүптә ейтилған вәзипиләр билән пикир-тәклипләрни толуқ қоллап-қувәтләватиду. Чүнки билим беришни йеңилашниң дөләтлик стратегиясиниң асасий йөнилиши мошу Мәктүп билән елимиздики билим беришни тәрәққий әткүзүшниң 2011 — 2020-жилларға беғишланған дөләтлик программисиниң асасий қаидилирини бирләштүрүп туриду. Президент билим беришни йеңилаш тоғрилиқ ейтип, учумкарларниң ихтидариға мустәқил баһа беридиған система қурушқа, билим беришниң тәрбийәвий әһмийитини күчәйтишкә алаһидә диққәт бөлди. Шуниң билән биллә Мәктүптә елимиздики милләтләр ара разимәнликни, диний толерантлиқни, көп тиллиқни сақлаштики топланған тәҗрибини билим беришниң барлиқ дәриҗилиригә киргүзүп оқутуш һаҗәт екәнлиги ейтилди. Бу илғар билимлик, алий пәзиләтлик, ели үчүн хизмәт қилишқа тәйяр йеңи әвлатни тәрбийиләшниң асасиға айлиниши керәк. Бизниң университеттиму һәр хил милләт вәкиллири хизмәт қилиду, студентлар тәркивиму көп милләтлик. Улар, вәтәнпәрвәрлик роһ билән елимиздики сәясий турақлиқни сақлашни вә йетилдүрүшни өзлириниң гражданлиқ борчи дәп билидиған барлиқ қазақстанлиқлар охшаш, тәрәққий әткән вә риқабәткә қабил җәмийәтни шәкилләндүрүшкә қаритилған миллий стратегияни әмәлгә ашурушниң паал қатнашқучилири екәнлигини яхши һис қилиду. Шуниң билән биллә һазир Президентниң беваситә назарити астида турған әң муһим мәсилиләрниң бири елимизниң инновациялик тәрәққияти болуп һесаплиниду. Йәни җәмийитимиз һаятиниң барлиқ саһалирида йеңилиқни җарий қилиш тәләп қилиниватиду. Демәк, илим-пәнниң утуқлири билән илғар тәҗрибилиригә асасланған техника билән технологияләрни вә әмгәкни уюштуруш билән башқуруш саһалиридики йеңилиқларни әмәлиятта җарий қилиш үлгиси алий билим бериш дәргаһлириниң аудиториялиридин башлиниши керәк. Бу системиниң әң муһим һәрикәтләндүргүчи күчи илим-пән йеңилиқлиридин тоғра пайдилинишни билиш екәнлиги өз-өзидин чүшинишликтур. Униң үчүн адәм чоңқур билимгә вә һәртәрәплимә ихтидарға егә болуши керәк. Өз кәспиниң һәқиқий маһири болған яш кадрларни тәйярлаш вә уларниң өзлириниң лаяқитигә мувапиқ мутәхәссислик егилишигә  асас яритиш аһалини иш билән тәминләшниң йеңи стратегияси арқилиқ әмәлгә ашурулмақчи. Чүнки елимизда қобул қилинған 2010 — 2014-жилларға беғишланған индустриялик-инновациялик тәрәққият программисида көздә тутулғинидәк вә Президент өз Мәктүбидә «Миллий ихтисатни қуруп, инновациягә көңүл бөлүшимиз керәк» дәп атап көрсәткинидәк, әндики келәчәк илғар технологиялик ихтисатқа чәмбәрчас мунасивәтликтур. Өзәм йеза егилиги саһаси бойичә илмий иш билән шуғуллиниватқачқа, Президент Мәктүбидә йеза егилигини тәрәққий әткүзүшниң муһим он вәзипиниң қатариға киргүзүлгәнлигини алаһидә қәйт қилғум келиду. Дөләт рәһбири Қазақстанниң аграрлиқ сектори чоң экспортлуқ мүмкинчиликләргә егә екәнлигини атап көрсәтти. Шуниң билән биллә озуқ-түлүккә болған еһтияҗ жилдин-жилға өсүватқан дунияда бу мүмкинчиликтин толуқ пайдилиниш һаҗәтлигини ениқ ейтти. Шундақ екән, елимизда чарвичилиқ мәһсулатлирини йетиштүрүш вә қайта ишләш мәсилилирини, ениқ ейтсақ, аһалини гөш-сүт мәһсулатлири билән тәминләш мәсилисини ениқ мисал сүпитидә кәлтүрүп өтүшни тоғра көрүватимән. Биринчидин, биз техи 1991-жили социалистик җәмийәттә һаят кәчүрсәк, һазир капиталистик тәрәққият йолидики җәмийәттә яшаватимиз. Нәрқ, базар мунасивити, шәхсий егилик охшаш уқумларға хелила үгинип қалдуқ. Бүгүн Қазақстанда чарвилиқ вә деханчилиқ мәһсулатлирини йетиштүрүш билән 201 миңға йеқин йеза егилиги қурулуми бәнт. Шуларниң ичидә, ениқ ейтсақ, 176 миң дехан егилиги билән фермерлар, 110 ишләп чиқириш кооперативи, 50кә йеқин акционерлиқ җәмийәт, 4500 әтрапида һәр хил йолдашлиқлар билән 41 дөләтлик егилик бар. Буниң сиртида 2,2 миллион шәхсий қошумчә егилик моҗут. Улар елимизда йетиштүрүлүватқан барлиқ йеза егилиги мәһсулатлириниң 83 пайизини ишләп чиқириду. Гөш вә сүт мәһсулатлири озуқ-түлүк базириниң әһмийәтлик бир бөлигини тәшкил қилиду. Қазақ тамақлиниш академиясиниң мәлуматлири бойичә гөш вә сүт мәһсулатлирини қайта ишләш, җан бешиға чеқип һесаплиғанда, жилиға пәқәт 8 килограмм гөш вә 67 килограмм сүтни тәшкил қилиду. Әнди биз билән Бажхана иттипақиға әза Беларуссиядә бу көрсәткүч 73 вә 75 килограммға, Россиядә 24 вә 66 килограммға баравәр. Қазақстан бойичә жилиға 5,4 миллион тонна сүт йетиштүрүлиду. Буниңға қурғақ вә майсизландурулған сүт, музшекәр вә башқиму сүтлүк мәһсулатлар сүпитидә келидиған импортни қошайли. Шу вақитта җан бешиға чеқип һесаплиғанда, биз 310 килограмм сүт вә сүт мәһсулатлирини истимал қилидекәнмиз. Демәк,  Қазақстанда сүтни вә сүт мәһсулатлирини қайта ишләш, йәни санаәтлик асаста йетиштүрүш, жуқурида ейтқинимиздәк, бари-йоқи 67 килограммни тәшкил қилиду. Бу саһада хелила илгириләш тәләп қилинидиғанлиғи ениқ. Селиштуруш турғусидин ейтип өтсәк, 1990-жили 1 559,6 миң тонна гөш йетиштүрүлгән екән. Шу вақитта җан бешиға 54,5 килограмм гөш вә гөш мәһсулатлири тоғра келәтти. Шундақла хам әшияни комплекслиқ пайдилинишқа наһайити чоң көңүл бөлүнгәнлигини ейтиш керәк. Мәсилән, шуниң нәтиҗисидә эндокринлиқ-ферментлиқ хам әшияни қайта ишләш билән қан-жинни пайдилиниш арқилиқ қошумчә медицинилиқ мәһсулатларни чиқириш йолға қоюлди, қан арилаштурулған  чужуқлар чиқирилди, қан йәм вә техникилиқ ун ишләп чиқириш үчүн пайдилинилди. Устиханлар һәр хил шорпиларни, үчәй-қеринлар хирургиялик-медицинилиқ тикиш жиплирини ишләп чиқириш үчүн пайдилинилди. Демәк, биздә гөш вә гөш мәһсулатлирини санаәт асасида қайта ишләшни йолға қоймай туруп, бу саһадин елинидиған мәһсулатниму, пайдиниму көпәйтиш мүмкин әмәс. Бу йәрдә шуни әслитип өтмәкчимизки, Қазақ тамақлиниш академияси илмий асаста испатлиған миқдарға мувапиқ, адәм бир жилда 82 килограмм гөш истимал қилиши керәк. Әнди һазир йәнә шу академия бир адәм жилиға 41,6 гөш вә 306 килограмм сүт истимал қилиш нормисини бәлгүлиди. Бу мошу мәһсулатларниң чәкләнгән ресурслириға лайиқлаштурулған вақитлиқ чарә болуп һесаплиниду. Дунияда озуқ-түлүк тапчиллиғи ениқ сезиливатқан бүгүнки күндә Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиниң озуқ-түлүк вә йеза егилиги мәһсулатлири бойичә мәлуматлири 2010-жили дунияда 300 миллион тонна гөш йетиштүрүлгәнлигидин далаләт бериду. Бүгүн 16,3 миллион адәм истиқамәт қиливатқан елимизда бир жилда йетиштүрүлгән гөш 896 миң тоннини тәшкил қилидекән. Бу әһвални дунияниң башқа әллири билән селиштуридиған болсақ, Беларуссиядә — 921 миң, Украинида — 1917 миң, Россиядә — 6703 миң,  Австриядә — 767 миң, Венгриядә — 779 миң, Грекиядә — 458 миң, Ирландиядә — 883 миң, Португалиядә — 778 миң, Чехиядә  556 миң тонна гөш истимал қилиниду. Йәнә бир қизиқ мисал: бүгүн дуния хәлқиниң сани 6,8 миллиард адәмдин көп. Мошуниңға мувапиқ, дунияда 1358,2 миллион баш қара мал бар дәйду статистикилиқ мәлуматлар. Жилиға униң 228 миллиони гөш үчүн союлидекән. Бу барлиқ қара малниң 21,2 пайизиға тәң. Һәр бир башниң союлған салмиғи 228 килограмм. Нәқ мошу көрсәткүчләр бойичә Қазақстанда 6,1 миллион қара мал бар, униң 2,4 миллиони союлиду, йәни бу 39,3 пайизни тәшкил қилиду. Союлуватқан малниң тирик салмиғи — 310 килограмм. Көрүп туримизки, Қазақстанда мал хелила нурғун союлиду, демәк, биз гөшни нурғун истимал қилимиз. Әгәр Қазақстан йәнә ашлиқ кани екәнлигини һесапқа алсақ, биздә озуқ-түлүккә муһтаҗлиқ болмаслиғи керәк, пәқәт йеза егилиги мәһсулатлирини санаәт асасида қайта ишләшни кечиктүрмәй қолға елиш лазим. Президент Мәктүбиму биздин шуни тәләп қилиду.

Нурлан ӘЛАХУНОВ,

йеза егилиги пәнлириниң доктори, профессор.