• Әхбаратлар еқими
• 27 Қаңтар, 2022

Һәққаний оюн қаидилирини бәлгүләш вақти кәлди

Қазақстан Президенти чоң ички бизнес вәкиллири билән учришип, мәмликәттә қелиплашқан әһвални муһакимә қилишниң һәм һакимийәт вә бизнесниң хәлиқ пайдиси үчүн өзара һәрикәт қилиш йоллирини бәлгүләшниң зөрүр екәнлигини тәкитлиди.

Дөләт рәһбири ейтип өткәндәк, һазир алдимизда әһмийити бойичә пүткүл җәмийәт тәртивини чоңқур өзгәртиш вәзиписи туруватиду.
– Җакаланған иҗтимаий-ихтисадий күн тәртиви вә әмәлияттики әһвал оттурисидики пәриқ кәскин өсти. Нәқ шуңлашқиму биз дәрһал ихтисадий сәясәтни йеңилаш бойичә бирләшкән ишқа киришишимиз керәк. Йеңи «оюн қаидилирини» бәлгүләш лазим. Хелә адил, очуқ вә һәққаний қаидиләрни, –дәп һесаплайду Қасым-Жомарт Тоқаев. 
Президентниң пикричә, чәклик жуқури дәриҗилик тәбәқиләр тәсириниң өсүши вә көпчилик аһали кириминиң төвәнлиши бехәтәрликкә җиддий ховуп туғдурди, бу җәмийәтниң ихтисадий, иҗтимаий, андин кейин сәясий парчилинишиға елип келиши мүмкин. 
– Очуқтин-очуқ тәңпуңсизлиқ вә миллий киримни тәхсим қилишта адаләтлик проблемисиниң моҗут екәнлиги ениқ көрүнүп турупту. Хәлиқара экспертлар (җүмлидин KPMG) бари-йоқи 162 адәм Қазақстан байлиғиниң йеримини егиләп туриду, дәп тәстиқлимәктә. Шуниң билән бир вақитта аһалиниң йериминиң айлиқ кирими 50 миң тәңгидин ашмайду! Бу бир жилға чаққанда 1 300 доллардин сәлгинә ошуқ. Әмәлиятта бу ахчиға яшаш мүмкин әмәс. Мән ейтип өткәндәк, мундақ тәбәқилиниш вә тәңсизлик хәтәрликтур. Дәрһал әһвални өзгәртиш лазим, – деди Президент. 
Қасым-Жомарт Тоқаев бизнес-бирләшмини әһвалдин савақ елип, йеңи ихтисадий сәясәтни вуҗутқа кәлтүрүш үстидә бирләшкән ишни башлашқа чақирди, мундақ сәясәт Йеңи Қазақстанниң асаси болуши керәк. 
Докладта төвәндики асаслиқ принциплар – адил риқабәтлик, қобул қилиниватқан қарарларниң очуқлуғи, дөләт сәяситиниң алдин-ала тәхминлиниши, бизнес вәкиллириниң адиллиғи, тиҗарәтчиләрниң иҗтимаий җавапкәрлиги – ечип көрситилди. 
Дөләт рәһбири тиҗарәтчиләрни вәтәнпәрвәрлик вә иҗтимаий җавапкәрликни намайиш қилип, капитал, тәҗрибә, башқурғучилар командиси вә базарни ениқ тәсәввур қилиш охшаш күч-ресурсларни ихтисатни өзгәртишкә қаритишқа чақирди. 
– Йәнә бир қетим тәкитлигүм келиватиду – сөз болуватқан ислаһат «тартивелиш, қайта тәхсим қилиш» мәхситини көзлимәйду. Бу ахмақлиқ вә җавапкәрсизлик болар еди. Вәзипә силәрни, миллий буржуазияни, мәмликәтниң иҗтимаий-ихтисадий үлгисини өзгәртишкә паал қатнишишқа җәлип қилиштин ибарәт. Дөләт ишләпчиқиришқа селинған инвестиция, сүпәтлик иш орунлирини вуҗутқа кәлтүрүш вә экспорт иқтидарини ашуруш орниға хусусий мүлүкни һимайә қилиш капалитини ашурушқа, турақлиқни вә дөләт тәрипидин тәңшәшниң алдин-ала тәхминлинишини тәминләшкә, риқабәтни мәмурий арилишиштин, коррупциядин вә айрим шәхсләрдин һимайә қилишқа тәйяр, – деди Президент. 
 Қасым-Жомарт Тоқаев мәмликәтниң Йеңи ихтисадий йолиниң асасини тәшкил қилидиған базилиқ принципларға тәпсилий тохтилип өтти. Биринчи, униң пикричә, бу – хусусий мүлүкниң дәхилсизлиги. Очуқ вә адаләтлик сот бу мәсилидә кепил болуши керәк.
 – Сот системисини йеңилаш – муһим мәсилә. Биз қануний характерға егә чариләрни көрдуқ. Сотларға йеңи кадрлар – һоқуқниң түрлүк саһалириниң, җүмлидин корпоративлиқ секторниң мутәхәссислири чақиртиливатиду. Шуниң асасида Алий сотниң мәмурий ишлар бойичә йеңи сот коллегияси қурулди. Җүмлидин регионларда судья кәспигә күчлүк корпоратив юристлар вә адвокатларниң келиши инвесторлар билән бизнесменларниң мәнпийәтлирини һимайә қилиш сүпитини җиддий ашуриду, дәп ойлаймән. Алий сот кеңиши вә Алий соттин судьялар корпусини йеңилаш ишини җанландурушни илтимас қилимән, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири. 
Йеңи ихтисадий йолниң иккинчи асаси – инвестициялик әһвал. Президент дөләтниң өзиниң барлиқ инвестициялик мәҗбурийәтлирини еғишмай орунлайдиғанлиғи тоғрилиқ йәнә бир қетим билдүрди. Шуниң билән биллә у бизнесменларға капитални өз мәмликитигә ишлитиш чақириғи билән мураҗиәт қилди. 
 – Әгәр силәр келәчигиңларни Қазақстан билән бағлаштуруватсаңлар, у чағда мәблиғиңларни мәмликитимизгә қайта инвестиция қилишиңлар керәк. Силәрниң Қазақстан алдидики иҗтимаий вә сәясий җавапкәрлигиңлар әйнә шуниңдин ибарәт. «Бу йәрдә ахча тепип, у йәрдә хәшләймиз» принципи әнди әмәлий моҗут болуш һоқуқиға егә әмәс. Шуңлашқа иш икки йөнилиш бойичә – капиталниң мәмликәткә қайтип келишини рәғбәтләндүрүш, шундақла малийәниң офшорларға еқип кетишигә тосалғу қоюш йөнилишлири бойичә жүргүзүлиду, – дәп тәкитлиди Қасым-Жомарт Тоқаев. 
Президент докладида атап көрситилгән үчинчи принцип – адил риқабәт. 
– Буниңда биринчи новәттә сүнъий вуҗутқа кәлтүрүлгән монополияләрни тәһлил қилишни жүргүзүш керәк. Операторлар, болупму хусусийлар, өтмүштә қелиши шәрт. Әгәр есиңларда болса, илгири «селиқчилар» дегән аталғу бар еди. Хусусий компанияләр тегишлик һәқ төләп, дөләтниң бирқатар ихтисадий вәзипилирини орунлашни өз зиммисигә еливалатти. Бу һечқандақ яхшилиққа елип кәлмиди. Һөкүмәткә мундақ паалийәтни қануний мәнъий қилишни тапшуримән. Барлиқ җайлар риқабәт үчүн очуқ болуши керәк. Базарларда сүнъий вуҗутқа кәлтүрүлгән нурғунлиған дәллаллиқ йоллири йоқитилиши шәрт. Һечким биртәрәп қилишни халимайдиған кона проблема. Ихтисатни олигополиясизләштүрүш бойичә қаттиқ сәясәт керәк, – дәп билдүрди Дөләт рәһбири. 
Униңдин ташқири докладта чоң карханиларниң селиқ төлиши вә һесават бериш мәсилисидә тәртип орнитишниң зөрүр екәнлиги тоғрилиқ ейтилди. 
– Чоң карханиларниң селиқ төлиши – бу «әмәлиятта қайғулуқ нахша». Бизниң қолумизда ихтисаслаштурулған органларниң мәлуматлири бар. Улар пайда көрүватқан чоң карханиларниң түмән-түрлүк банә-сәвәпләр билән селиқни толуқ төләштин қечиватқанлиғини испатлайду. Премьер-министрға мошу проблемини үзүл-кесил биртәрәп қилишни вә ғәзнини у мунасип болған мәбләғ билән тәминләшни тапшуримән, – дәп тәләп қилди Президент. 
Қасым-Жомарт Тоқаев нәтиҗидарлиқ селиқ сәясити тоғрилиқ гәп қилип, 2020-жилни йәкүни бойичә дөләт бюджети кириминиң 34,6 миллиард долларни (14,6 триллион тәңгә) яки умумий ички мәһсулатниң 20 пайизини тәшкил қилғанлиғини атап көрсәтти. 
 – Бу муһим дөләт вәзипилирини һәл қилиш үчүн тамамән йетишмәйду. Ихтисадий һәмкарлиқ вә тәрәққият тәшкилати әллиридә дөләт бюджетиниң кирими умумий ички мәһсулатниң 40 — 50 пайизиға йетиду. Һәтта бизниң йеқин хошнилиримизда бу нисбәт сезиләрлик дәриҗидә жуқури: Украинида – 40, Россиядә – 35,4, Қирғизстанда 31 пайиз. Андин кейин он жилда мәмликәтниң умумий ички мәһсулат қурулумидики селиқ үлүши 9,9 пайиздин 7,3 пайизғичә төвәнлиди. Мошуниң тәсиридин 2019 – 2021-жилларда Миллий фондтин трансфертлар наһайити нурғун, 12 триллион тәңгә, йәни 30 миллиард доллар өсти, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири.
Президентниң пикричә, мундақ әһвал җиддий қарарларниң қобул қилинишини тәләп қилиду. 
– Бизгә йеңи селиқ сәясити керәк. Йошурун проблемиларсиз вә саһалиқ риқабәтлишишсиз, очуқ вә һәм бизнесқа, һәм Һөкүмәткә чүшинишлик селиқ сәясити, – дәп билдүрди Дөләт рәһбири. 
Мәһсулат сетивелишни ислаһат қилиш Қасым-Жомарт Тоқаев йәнә мураҗиәт қилған муһим мавзу болди. 
– Дөләт мәһсулат сетивелиш – чоң ихтисадий ресурс, уни тоғра пайдилиниш керәк. Бу мәсилидә биздә чоң проблемилар моҗут. Мәһсулатни риқабәтсиз усуллар билән сетивелиш илгәркидәкла бесим. «Самруқ-Қазына» фонди компаниялириниң мәһсулат сетивелиш үлүшигә алаһидә диққәт ағдуруш керәк. Мәсилини йәң ичидә һәл қилиш, очуқ әмәслиги, жуқури баһалар – дәрһал бу фактларни биртәрәп қилиш керәк. Бир айлиқ қәрәл беримән. Мәсилә һәл қилинмиса, қаттиқ чариләр көрүлиду. Мениң үчүн «Платон мениң достум, бирақ һәқиқәт әла» формулисиниң мәхсәтчанлиқ екәнлигигә һәммиңларниң көзи йәткәнлигигә үмүт қилимән, – дәп билдүрди Президент. 
Дөләт рәһбири қойған алтинчи вәзипә – дөләтниң ихтисатқа қатнишишини төвәнлитиш.
– Квазидөләт сектори аталмишни ислаһат қилиш бойичә түп-асаслиқ чариләрни көрүш лазим. Бүгүнки күнгә қәдәр бу 6,5 миңға йеқин тәшкилат. Дөләтниң тиҗарәтчилик паалийәткә қатнишиш асасини вә шәртини қисқартиш тәрәпкә қайта қараш керәк, – дәп тапшурди Қасым-Жомарт Тоқаев. 
Докладта «Самруқ-Қазына» фондини ислаһат қилиш истиқбалиға айрим диққәт бөлүнди. 
– Һазир фонд һәддидин ташқири келәңсиз қурулумни әкис әттүриду. Мәсилиләрниң йошурун қарилиши, «сәясий әһмийәтлик адәмләрни» тайинлаш, мәһсулат сетивелишниң нәтиҗидарсиз системиси, әмгәк тоқунушлири, зиян тартип ишләш вә миқияслиқ лайиһиләрниң аяқлашмайватқанлиғи, уни тәминләшкә кәткән һәддидин ташқири хираҗәт – мәсилиләрниң мундақ тизими җәмийәтниң наразилиғиға елип келиду. Бизниң мошу вақитқичә нефть-химия саһасини вуҗутқа кәлтүрәлмигәнлигимиз фактиму шу җүмлидин. Биз кеңәш дәвридә селинған заводларни җөндәватимиз. Мудирлар кеңишиниң роли вә мустәқил мудирларниң қатнишиши көп җәһәттин шәклән болуватиду. Фондни түп-асасидин ислаһат қилиш вәзиписини қойимән. Мән бу тоғрилиқ Сәтқалиев билән сөзләштим. Ислаһат қилиш вәзиписини орунлалмиса, иштин кетиду, шундақла фондниң өзиму өтмүштә қалиду, – деди Президент. 
Мәмурий тосалғуларниң төвәнлиши Йеңи ихтисадий йолниң йәттинчи элементи болуши керәк.
– Өткән жили прокуратура органлири тәрипидин җинаий тәргәв органлири лавазимлиқ шәхслириниң һәрикәтлири билән қарарлириға келишмәйдиғанлиғи тоғрилиқ тиҗарәтчиләрдин келип чүшкән 2,5 миңдин ошуқ шикайәт қаралди. Миңдин ошуқ шикайәт қанаәтләндүрүлди. Тиҗарәтчиләр полиция хадимлириға (һәммидин көп), ихтисадий тәргәв хизмитигә, коррупциягә қарши хизмәткә, миллий бехәтәрлик хизмитигә шикайәт қилди, – дәп атап көрсәтти Дөләт рәһбири. 
Баш прокуратуриға мундақ һоқуқни бузушларға ярдәм қилидиған сәвәп-шәртләрни ениқлаш вә әйиплик шәхсләрниң иш-һәрикитигә принципиал баһа бериш тапшурулди. 
Қасым-Жомарт Тоқаев учришиш йәкүнини чиқирип, дөләт органлири вә бизнес диалогиниң һакимийәт билән бизнес оттурисида умумий келишимни тәминлиши керәклигини тәкитлиди.
– Биз «хәлиқ авазиға қулақ салидиған дөләт» қуруватимиз вә бизниң учришишимиз – бу бизнесқа қулақ селинип, барлиқ әмәлий тәклипләрниң саһалиқ вә қурулумлуқ сәясәтләрдә һесапқа елинидиғанлиғиниң бәлгүси, – дәп тәкитлиди Президент. 
Дөләт рәһбири Һөкүмәт йенида Ички тиҗарәтчиләр кеңишини қурушни тапшурди, шундақла иҗтимаий-ихтисадий ислаһатларниң һәрбир йөнилиши бойичә бизнес вәкиллириниң қатнишиши билән лайиһә топлирини қурушниң зөрүр екәнлигини атап көрсәтти. Қасым-Жомарт Тоқаев шундақла «Қазақстан халқына» фондини қуруш тәшәббусини қоллап-қувәтлигән вә мәбләғ әвәткән бизнес вәкиллиригә тәшәккүр билдүрди. 
– Йәнә бир қетим тәкитләймән – бу бюджет фонди әмәс, бу Қазақстан хәлқиниң фонди. Шуңлашқа униң иши узақ бюрократик җәриянларсиз, қарарларни қобул қилишта мәсъулийәттин қечишларсиз түзүлүши керәк. Ярдәм ениқ, оператив вә адреслиқ болуши лазим. Барлиқ чоң компанияләр селиқ селинидиған киримдин хәйрихаһлиқ паалийәт билән шуғуллинидиған фондқа һәр жили Һөкүмәт бәлгүләп беридиған пайизни салиду. Бизнес-бирләшминиң мәзкүр башланмини сәмимий қоллап-қувәтләп, фондқа лайиһиләрни әмәлгә ашурушта ярдәм қилидиғанлиғиға үмүт қилимән, – дәп хуласилиди Президент.
Учришишта шундақла Премьер-министр Әлихан Смайылов, Миллий банк рәиси Ерболат Досаев, Eurasian Resources Group компаниясиниң шерик егиси Александр Машкевич, «Фридом Финанс» акционерлиқ җәмийити мудирлар кеңишиниң рәиси Тимур Турлов, «Алтын Қыран» компанияләр топиниң тәсисчиси Исламбек Салжанов вә башқа чарә-тәдбир қатнашқучилири сөзгә чиқти.