• Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевниң Қазақстан хәлқигә Мәктүби
• 21 Сәуір, 2022

Сәясий вә ихтисадий ислаһатлар – Йеңи Қазақстанниң һули

Һәммигә мәлумки, 2022-жил дәсләпки күнлири мәмликәтни зил-зилигә кәлтүргән вақиәләр тәшвишләндүрди. Қазақстан аһалиси миқияслиғи вә уюштурулуши бойичә мисли көрүлмигән тәртипсизликләрни көрди. Бу исиян мәмликәтни демократияләштүрүшкә вә йеңилашқа қаритилған ислаһатлар җәриянида мәнтиқисиз болди. Мәмликәттики течлиқ һаят 15 күн тохтап қалди, адәмләр кочиларға чиқиштин қорқти, туюқсизла қамалда қалди. Адәмләр арисида йүз бериватқан вақиәләргә бепәрва қариғанлар болмиди, шуңлашқа аммивий әхбарат васитилирисиз вә Интернетсиз қалған аһали вақиәләргә һәрхил баһа бәрди, нормал һаят тәризигә қайтқандиму вақиәни қизғин муһакимә қилди. Бу йосунда мәмликәт Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев тәшвиш ичидә қалған хәлиққә бирнәччә қетим мураҗиәт қилип, мәмликәт аһалисини хатирҗәм қилди. 
 2022-жили 16-мартта Дөләт рәһбири «Йеңи Қазақстан: йеңилаш вә йеңилиниш йоли» Мәктүби билән Қазақстан хәлқигә мураҗиәт қилди. Президент Мәктүптә баян қилинған мәхсәтләрниң алаһидә әһмийәткә егә екәнлигини тәкитлиди. Мәзкүр тарихий һөҗҗәт Йеңи Қазақстанни қурушқа бағлиқ дөләт һаятиниң барлиқ муһим саһалирини йеңилашқа қаритилди. 
Президент өз Мәктүбидә һәрхил чүшәнчиләрниң пәйда болушиға йол қоймаслиқ үчүн 2022-жилқи январь паҗиәси вақиәлирини чоңқур тәһлил қилди. У январь вақиәсини Вәтән хаинлириниң, радикалларниң вә террористларниң, мәмликәттики миқияслиқ өзгиришләрни халимиғанларниң теч турғунларниң һалак болушиға елип кәлгән дөләт ағдурушини әмәлгә ашуруш урунуши, дәп баһалиди. Бу урунуш әмәлгә ашмиди, бирақ дөләт бехәтәрлиги ховуп астида қалди. Қелиплашқан шараитта Президент дөләт мәнпийәтлиригә вә хәлиқара нормиларға толуқ риайә қилған һалда, Коллективлиқ бехәтәрлик тоғрилиқ шәртнамә тәшкилатиға мураҗиәт қилишқа мәҗбур болди. Қазақстан әза болған КБШТниң течлиқпәрвәр күчлири өз операциясини наһайити сүпәтлик жүргүзди. Улар мәмликәттә бир пайму оқ атмиди, пәқәт стратегиялик объектларни күзәтти.
Қасым-Жомарт Тоқаев өз Мәктүбидә хәлиқ тәләп қиливатқан ислаһатларни жүргүзүш стратегиясиниң тәрәпдари екәнлигини тәстиқлиди. Униң тәкитлишичә, мәмликәтни турақлиқ тәрәққий әткүзүш, миқияслиқ иҗтимаий-ихтисадий өзгиришләрни сәясий йеңилашсиз әмәлгә ашуруш мүмкин әмәс. 
Президент мәмликәткә түп-асаслиқ өзгиришләрниң керәк екәнлигини тәкитлиди. Өткән икки йерим жилда мәмликәтни демократияләштүрүш йөнилишидә әһмийәтлик қәдәмләр ташланди вә әмәлгә ашурулған чариләр нәтиҗилири пәйдин-пәй байқалмақта. Пәқәт сәясий саһадила течлиқ жиғинлар тоғрилиқ демократик қанун охшаш ондин ошуқ қанун қобул қилинди. 
Мәктүптә мәмликәтниң сәясий системисини йеңилашниң тәтқиқатчилар вә җәмийәт әрбаплириниң, сәясий партияләр һәм һөкүмәтлик әмәс тәшкилатларниң ениқ тәклиплирини әкис әттүргән комплекслиқ программиси баян қилинди. Илгири башланған ислаһатларниң мәнтиқий давами болған йеңи ислаһатлар икки асасий вәзипини­ – җәмийәтни изчил демократияләштүрүшкә вә дөләтниң турақлиқлиғини һәм башқурулушини тәминләшкә қаритилди. Улар мәмликәттә йүз бериватқан муһим иҗтимаий илгириләшләр вә күчийиватқан геосәясий кәскинлик шараитида алаһидә әһмийәткә егә болуватиду. 
Һәммидин авал ислаһатлар һакимийәтниң жуқарқи қатлимини өз ичигә алиду. Дөләт рәһбири башқурушниң уттур президентлиқ шәклидин күчлүк Парламент билән Президент башқуридиған җумһурийәткә үзүл-кесил көчүш әмәлгә ашурулидиғанлиғини билдүрди. Қазақстанда «Күчлүк Президент – тәсири күчлүк Парламент – һесават беридиған Һөкүмәт» дөләт башқурушиниң асасий формулиси болиду, униң әмәлгә ашурулуши «күчлүк гражданлиқ җәмийәт билән нәтиҗидарлиқ дөләтниң вуҗутқа кәлтүрүлүшини тәминлиши керәк. Дөләт рәһбири қоюлған мәхсәтни қолға кәлтүрүш үчүн, биринчидин, Президентниң вә регионлар рәһбәрлириниң вәзипилирини қануний рәсмийләштүрүшкә вә көпполярлиқ партиявий системини қелиплаштурушқа мунасивәтлик бирқатар тәшәббусларни тәклип қилди. Президентниң йеқин уруқ-туққанлириниң сәясий дөләт хизмитидә вә квазидөләт секторида лавазим егилишини қануний мәнъий қилиш һәм бу нормини Конституциядә әкис әттүрүш тәклип қилинди. 
Иккинчидин, дөләтниң институционал турақлиқлиғини ашуруш үчүн вакаләтлик һакимийәт тармиғини, йәни Парламент ролини күчәйтиш тәклип қилинди. Буниң үчүн Сенатни шәкилләндүрүш тәртиви вә униң вәзипилири қайта қарилиду: Сенаттики Президент квотиси қисқириди, Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң Мәҗлистики квотиси бекар қилинди. Бу йеңилиқ жуқарқи палатида түрлүк этник топларға мандат вә қошумчә аваз тәминлиши керәк. Мәҗлискә қанунларни қобул қилиш, Сенатқа болса, Мәҗлис қобул қилған қанунларни мақуллаш һоқуқи берилиду. Сенат өз новитидә Конституциялик кеңәш вә Алий сот кеңиши рәислириниң лавазимлириға намзатларға разилиқ бериш һоқуқини алиду. 
Үчинчи – гражданларниң, шу җүмлидин электорал җәриян арқилиқ дөләтни башқуруштики ролини ашурушқа қаритилған сайлам системисини мукәммләштүрүш. Президент тәклип қилған арилаш сайлам системиси (пропорционал-мажоритарлиқ үлгә) барлиқ гражданларниң һоқуқлирини толуқ һесапқа елиши, җайларда хелә риқабәткә тақабил муһитни вуҗутқа кәлтүрүши вә йеңи абройлуқ сәясәтчиләрниң пәйда болуши үчүн қошумчә имканийәтләрни ечиши керәк. 
Төртинчи йеңилиқ партиявий системини тәрәққий    әткүзүш үчүн имканийәтләрни кәңәйтишни көздә тутиду. У адил вә әркин сәясий риқабәтни тәминләш зөрүрийити билән тәләп қилинди. Мәзкүр ислаһат даирисидә партияләрни ройхәткә елиш җәрияни хелә аддийлаштурулиду, бу болса, өз электоратиниң муһим проблемилирини һәл қилишқа қабилийәтлик йеңи партияләрниң пәйда болушиға елип келиши керәк. 
Бәшинчидин, сайлам җәриянини йеңилаш көздә тутулди, у аваз беришниң альтернатив шәкиллирини (электронлуқ, қәрәлидин илгири, жирақтин, көпкүнлүк аваз бериш) кәңәйтишни көздә тутиду. Президент тегишлик регламент вә қаидиләрни бәкитип, иҗтимаий тармақларда тәшвиқат жүргүзүшкә, байқиғучиларниң паалийитини қануний рәсмийләштүрүшкә, сайлиғучиларниң бирпүтүн базисини вуҗутқа кәлтүрүшниң мәхсәткә мувапиқлиғини қарап чиқишқа, мәмликитимиздики сайламға чәт әлниң арилишишиға йол қоймаслиқ үчүн сайлам кампаниялириниң барлиқ қатнашқучилириниң толуқ малийәвий очуқлуғини тәминләшкә рухсәт қилди. 
Алтинчи ислаһат һоқуқ қоғдаш институтлирини күчәйтишкә қаритилди. Һазир Қазақстанда түрлүк һоқуқ нормилирини Конституциялик кеңәш чүшәндүриду. Бирақ гражданлар униңға уттур мураҗиәт қилалмайду. Нурғунлиған мәмликәтләрдә Конституциялик сотлар ишләйду, һәрбир халиған адәм шуларға тегишлик тәләпләрни әвәтәләйду. Экспертлар мошу мошу әһвални тәһлил қилип, Конституциялик сот Асасий қанун қаидилиригә әмәл қилинишини хелә нәтиҗидарлиқ тәминләйду, дегән пикирни оттуриға қойди. Президент Конституциялик сотни тәсис қилиш, шундақла Баш прокурорға вә Инсан һоқуқи бойичә вәкилгә Конституциялик сотқа мураҗиәт қилиш һоқуқини бериш тәшәббусини оттуриға қойди. 
Алтинчи ислаһат даирисидә шундақла гражданларниң асаслиқ һоқуқлирини һимайә қилишқа, җәмийәттә зорлуқ-зомбилиқ дәриҗисини төвәнлитиш үчүн системилиқ чариләрни көрүшкә диққәт бөлүнди. Һоқуқ қоғдаш мәсилисини мукәммәлләштүрүш мәхситидә мошу вәзипиләрни Баш прокуратуриға жүкләш тәклип қилинди. 
Йәттинчи ислаһат аммивий әхбарат васитилириниң риқабәткә тақабиллиғини ашуруш вә гражданлиқ җәмийәт институтлириниң ролини күчәйтиш проблемилирини һәл қилиду. Президент Мәктүптә елимиз аммивий әхбарат васитилириниң Қазақстанда, регионда вә дунияда йүз бериватқан җәриянларға мунасивәтлик көзқарашқа егә болуши керәклигини, чүнки мәмликәтниң һәқиқий әхбарат бехәтәрлигиниң вә идеологиялик суверенитетиниң шуниңға бағлиқ екәнлигини тәкитлиди. Шуңлашқа дөләт очуқ әхбарат кәңлигини, һакимийәт вә хәлиқ оттурисидики нәтиҗидарлиқ алақә сүпитидә тәләп қилинған күчлүк медиани вуҗутқа кәлтүрүшкә алаһидә диққәт бөлүватиду. 
Президент җәмийәтлик тәшкилатлар паалийитини мәмликәтниң турақлиқ вә һәртәрәплимә тәрәққий етишиниң муһим амили дәп атиди. У гражданлиқ җәмийәт институтлирини системилиқ йеңилашни, дөләт вә һөкүмәтлик әмәс тәшкилатларниң күчлүк өзара һәрикәт қилишини тәклип қилди. Бу йол Улуқ даланиң умуммиллий бирлик асаслирини вуҗутқа кәлтүргән демократик әнъәнилирини тиклиши шәрт. 
Сәккизинчи ислаһат Қазақстанниң йеңи иҗтимаий-ихтисадий вә демографиялик вәзийәттә тәрәққий     етишини һесапқа елип, мәмликәтниң мәмурий-территориялик қурулушини мувапиқ һәл қилишқа қаритилди. Президент мәзкүр мәсилә бойичә бирқатар тәшәббусларни оттуриға қойди. Мәсилән, Алмута агломерациясини Жетысу вә Алмута вилайәтлиригә бөлүш тәклип қилинди. Қапчиғай шәһири Алмута вилайитиниң, Талдиқорған шәһири Жетысу вилайитиниң мәркизи болуши керәк. Мундақ өзгириш регионниң тәрәққиятиға йеңичә сүръәт бериши керәк. Сәккизинчи ислаһат шундақла илгәрки географиялик намларға қайтип келишни көздә тутиду вә мәмликәтниң улуқ әрбаплириниң хатирисини тикләйду. Мәзкүр ислаһат даирисидә оттуриға қоюлған вәзипиләрни һәл қилиш Һөкүмәт вә Президент Мәмурийитигә тапшурулди. 
Президентниң пикричә, һакимийәтни мәркәзсизләштүрүш җәриянини техиму чоңқурлатмай, утуқлуқ сәясий йеңилашни әмәлгә ашуруш вә гражданлиқ җәмийәтни тәрәққий әткүзүш мүмкин әмәс. Тоққузинчи ислаһат мана мошу муһим проблемини һәл қилишқа беғишланди. Бу йолда, һәммидин авал, дөләт вә йәрлик өзини өзи башқуруш институтлириниң вәзипилирини нәтиҗидарлиқ бөлүш зөрүр. Қазақстанлиқлар өз шәһири, наһийәси вә йезиси үчүн җавапкәрликни елишқа тәйяр екәнлигини көрсәтти. Күчлүк йәрлик өзини өзи башқуруш системиси гражданларниң өз аһалилиқ пунктида турмуш сүпитини яхшилашқа уттур қатнишишиниң базилиқ асаси, мәслиһәтләр болса, йәрлик өзини өзи башқурушниң муһим һалқиси болуши керәк. Тәклип қилинған өзгиришләрни әмәлгә ашуруш Һөкүмәт вә Президент Мәмурийитигә жүкләнди. 
Онинчи ислаһат биринчи новәтлик боһранға қарши чариләргә вә уларни әмәлгә ашурушқа беғишланди. Президент мәмликитимизниң дуниявий конъюнктуриниң кәскин өзгиришигә бағлиқ пәйда болған миқияслиқ боһранни йеңип чиқишниң барлиқ зөрүр резервиға егә екәнлигини тәкитлиди. Биринчи новәтлик боһранға қарши чариләр миллий валютиниң турақлиқлиғини, мәмликәтниң озуқ-түлүк бехәтәрлигини өз ичигә елиши керәк. Қелиплашқан шараитта дөләт аппарати вәзийәткә оператив инкас қилиши, уйғун ишлиши лазим. 
Қазақстан Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев өз Мәктүбидә тәклип қилинған ислаһатларниң мәмликәтниң сәясий системисини вә мәмурий-территориялик қурулумини өзгәртидиғанлиғиға ишәнчә билдүрди. Уларни әмәлгә ашуруш үчүн Конституцияниң 30дин ошуқ маддисиға өзгиришләрни киргүзүп, 20дин ошуқ қанун қобул қилиш зөрүр. Ислаһатлар Йеңи Қазақстанни – суверен елимизниң келәчәктики үлгисини вуҗутқа кәлтүрүшкә ярдәм қилиду.

 Рисаләт КӘРИМОВА,
Қазақстан Җумһурийити Билим вә пән министрлиги Пән комитети Р.Сүлейменов намидики Шәриқшунаслиқ институти Уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири, тарих пәнлириниң доктори.