• Асасий мақалилар
• 20 Шілде, 2022

Алаһидә боһран шараитида

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң рәислигидә Һөкүмәтниң кәңәйтилгән мәҗлиси өткүзүлүп, униңда иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятниң биринчи йеримжиллиқтики йәкүни муһакимә қилинди. 
Дөләт рәһбири сөзиниң бешида буниңдин икки жилдин ошуқ вақит илгири дүң сетиш-тәхсим қилиш мәркәзлири билән Миллий товар әвәтиш системисини ишқа қошуш тапшурмисини бәргәнлигини тәкитлиди. 
– Һөкүмәт униң орунлинишини арқиға созувәтти. Планлар вә очуқ билдүрүшләр қәғәз йүзидә қалди. Чоң тиҗарәтчиләр билән бирликтә дөләт-хусусий шериклик схемиси бойичә дүң сетиш-тәхсим қилиш мәркәзлирини селиш лайиһилири орунланмиди. Һөкүмәткә октябрьда мошу саһада неминиң әмәлгә ашурулғанлиғини доклад қилишни тапшуримән. Мәнпийәтдар инвесторларни җәлип қилиңлар,­ – деди Президент. 
­ У шундақла һазир у яки бу мәһсулатни экспортқа чиқиришни мәнъий қилиш тоғрилиқ қарарларниң товар тәңпуңлуғини һесапқа алмай қобул қилиниватқанлиғини қәйт қилди.
– Бу зөрүр товарларниң тапчиллиғиға яки уларни ишләпчиқиришқа болған қизиқишниң төвәнлишигә елип келиду. Ақивәттә мундақ чариләрниң нәтиҗидарлиғи кәскин төвәнләйду. Һөкүмәт асасий товарлар тәңпуңлуғини шәкилләндүрүш, әң муһими, бирпүтүн әхбарат мониторинги системисини ишләп чиқиш қаидилирини тәстиқлиши керәк. Бу қарарларни қобул қилиш үчүн мәһсулат қалдуқлири тоғрилиқ асаслиқ мәлуматқа егә болуш имканийитини яритиду, – дәп тәкитлиди Қасым-Жомарт Тоқаев. 
Президентниң сөзичә, турақлаштуруш фондлири паалийитиниң нәтиҗидарлиғи төвән. Уларниң базарға болған тәсири аз. Бәзидә улар виждансиз адәмләрниң җан беқиш мәнбәсигә айланған. 
– Йошурун ихтисатниң әң жуқури дәриҗисигә – 40 пайиз – егә болған сода системисида тәртип орнитиш наһайити муһим, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири. 
Қасым-Жомарт Тоқаев Һөкүмәтниң Баш прокуратура билән бирликтә ғоҗайинларниң базарларни күтүш, адил риқабәтчиликкә әмәл қилиш, сетиқчилар мәнпийәтлирини сода мәйданлири мәмурийитиниң қанунға зит һәрикәтлиридин һимайә қилиш бойичә җавапкәрлигини күчәйтиш чарилирини ишләп чиқиши керәклигини билдүрди.
– Мурәккәп хәлиқара вәзийәт шараитида, – дәп давамлаштурди Қасым-Жомарт Тоқаев, – озуқ-түлүк бехәтәрлиги проблемисиниң актуаллиғи һәссиләп өсмәктә. Озуқ-түлүк мәһсулатлири дуниявий баһасиниң өсүши 34 пайизға йәтти. Буғдай баһаси 47 пайиз, ярма 18 пайиз өсти. Қурғақчилиқ һава райи тәсиридин Европа иттипақи, АҚШ, Канада вә башқа әлләрдә һосулдарлиқниң төвәнләйдиғанлиғи күтүлмәктә. Мундақ әһвалда Қазақстанда йеза егилиги ишләпчиқириши сүръитиниң пәсийиши байқалмақта. Сериқ май йетиштүрүш 12 пайиз, қайта ишләнгән сүт 7,5 пайиз, қәнт 5,5 пайиз, пишлақ 3 пайиз қисқарди. Шуниң билән бир вақитта чәттин мәһсулат кәлтүрүш көләми 22 пайиз өсти. Җүмлидин сүт кәлтүрүш 17 пайиз көпәйди, – дәп тәкитлиди Президент. 
Униң сөзичә, саһа министрлиги 2023-жилда Қазақстанниң қуш гөши (һазир чәттин кәлтүрүш үлүши 40 пайизни тәшкил қилиду), колбаса мәһсулатлири (44 пайиз), белиқ (60 пайиз), пишлақ вә сүзмә (50 пайиз), қәнт (60 пайиз), сүт мәһсулатлири (4 пайиз) бойичә озуқ-түлүк мустәқиллигини қолға кәлтүридиғанлиғи тоғрилиқ доклад қилмақта. 
– Бирақ биз башқа әһвални көрүватимиз. Мәсилән, илгири пайдилинишқа берилгән йәттә қәнт заводидин һазир пәқәт төртила (Алмута вә Җамбул вилайәтлиридә) ишләватиду. Йеза егилиги министрлиги 2026-жилға қәдәр қәнт қизилчисиниң үлүшини алтә һәссә көпәйтишни планлимақта. Амма кейинки төрт жилда қәнт қизилчиси мәйданиниң үчтин бир қисми қисқарди, – дәп тәкитлиди Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президентниң билдүрүшичә, биз қәнтниң 90 пайизини чәттин кәлтүримиз. 
– Буниңда ЕАИИ даирисидики қарарларға асаслинишқа болиду, бирақ һәрқандақ әһвалда, бу Һөкүмәтниң җиддий камчилиғи. Демәк, дөләтниң тутулған йолини қоғдалмиди. Шуңлашқа мән министрлар Бақыт Султанов билән Ербол Қарашөкеевқа сөкүш елан қилимән, – деди Дөләт рәһбири. 
Президент сөзини давамлаштуруп, Һөкүмәтниң кечиктүрмәй қәнт саһасини тәрәққий әткүзүш бойичә айрим саһалиқ лайиһә ишләп чиқиши керәклигини билдүрди. 
Униң мәхсити – чәттин кәлтүрүшни хелә қисқартиш, пәйдин-пәй өзини өзи тәминләшкә көчүш. Ички вә чәт әл инвесторлириниң мәзкүр саһаға қизиқиши хелә дәриҗидә жуқури, тоғра яндишишлар керәк. Бу, җүмлидин ички сәясий әмийәткә егә принципиал мәсилә. 
Президент андин кейин озуқ-түлүк мавзусиға тохталди.
– Һазир биз магазинларда немә болуватқанлиғини көрүватимиз. Уят! Илгири мениң тапшурмам бойичә Оттура муддәтлик қәрәлгә озуқ-түлүк бехәтәрлигини тәминләш плани ишләнгән еди. Бирақ бу планда ениқ иш-һәрикәт орниға пәқәт изгү интилишларла орун алди. Униң орунланмай қелиши мүмкин, дегән хәтәр бар. Йеза егилиги техникисини аммивий йеңилаш бойичә муһим мәсилини қошумчә қарап чиқиш керәк, – дәп тәкитлиди Қасым-Жомарт Тоқаев. 
Униң сөзичә, мәбләғ билән тәминләшниң мүмкин болған барлиқ мәнбәлирини ишқа қошуш керәк. 
– Елимиздә ишләп чиқирилған йеза егилиги техникисини сетивелиш мәхситидә имтиязлиқ несийә бериш механизмини җарий қилишни тапшуримән. Тәрәққий әткән аграр-санаәт комплексисиз озуқ-түлүк бехәтәрлигини тәминләш тоғрилиқ гәп қилиш мүмкин әмәс. Бу испатни тәләп қилмайду. Деханчилиқ һосулдарлиғи дуниявий көрсәткүчтин хелә кейин туриду. Униңдин ташқири өз уруғумиз билән тәминлиниш бари-йоқи 51 пайизни тәшкил қилиду. Яңию вә қәнт қизилчиси бойичә бу көрсәткүч 10 пайиздинму ашмайду. Биз чәттин кәлтүрүлгән уруққа бағлиқ. Һөкүмәт тәҗрибә егиликлири асасида уруқ йетиштүрүшни тәрәққий әткүзүши керәк. Бизнесқа җабдуқларни йеңилашқа ярдәм қилиш, шундақла аграр пәнни комплекслиқ рәғбәтләндүрүш лазим. Әмгәк үнүми вә һосулдарлиқ көп җәһәттин агротехнологиягә әмәл қилишқа бағлиқ. Елимиздә фермерлар зөрүр оғут миқдариниң пәқәт төрттин бир қисминила ишлитиду. Бу униң қиммәтлигигә бағлиқ. Бизниң оғут базиримиз чәттин кәлтүрүлгәнгә вә бирнәччә ички ишләпчиқарғучиларға бағлиқ, – дәп тәкитлиди Президент. 
Қазақстан һәр жили чәттин 600 миң тоннидин ошуқ минерал оғут кәлтүриду, униң 80 пайизи (500 миң тонна) – Россиядин. Һөкүмәт оғут тапчиллиғиға вә униң баһасиниң ашурулушиға йол қоймаслиқ үчүн комплекслиқ чариләрни көрүши керәк. 
Қасым-Жомарт Тоқаев сөзини давамлаштуруп, өзиниң тапшурмиси бойичә Президент Мәмурийитиниң «Һәммә җәһәттин қолайлиқ мәктәп» вә «Йеза саламәтликни сақлаш саһасини йеңилаш» охшаш икки миллий синақ лайиһисини ишләп чиқишни уйғунлаштуруватқанлиғини қәйт қилди. Уларниң бәлгүләнгән ениқ қәрәли бар, ениқ нәтиҗиләргә нишан қилинған. 
Президент андин кейин ахча-несийә вә селиқ-бюджет сәяситини мукәммәлләштүрүш мавзусиға тәпсилий тохтилип өтти.
Дөләт рәһбириниң тәкитлишичә, мәмликәтниң геология саһаси ишиниң очуқлуғини вә нәтиҗидарлиғини тәминләш – муһим вәзипә. 
– Биз бу тоғрилиқ нурғун гәп қилимиз, һәтта айрим министрлик қурдуқ. Амма очуқлуқниң йоқ болуши вә қарарларниң нарәсмий қобул қилиниши мошу кәмгичә саһаниң тәрәққий етишини тохтитип туриду –геологиялик әхбаратқа егә болған адәмләр бейиватиду, – деди Дөләт рәһбири. 
Президентниң тәкитлишичә, Һөкүмәт мана бирнәччә жилдин буян очуқ геологиялик әхбаратқа егә минерал ресурсларниң рәқәмләштүрүлгән мәлуматлар банкини вуҗутқа кәлтүрүшни вәдә қиливатиду. Мәбләғ бөлүнди, бирақ бу муһим вәзипә мошу кәмгичә орунланмай, һәрхил банә-сәвәпләр билән арқиға созулуватиду. 
– Бу йәрдә, әгәр юмшитип ейтсақ, сөз кәспийсизлик тоғрилиқ, әң яминиға кәлсәк – қәстән ишқа тосалғулуқ қилиш тоғрилиқ болуватиду. Агаһландуримәнки, һәр икки әһвал орунлиғучилар үчүн җиддий ақивәтләрни елип келиши мүмкин. Бу һәммидин авал саһа министрлигигә, шундақла башқа идариләргиму мунасивәтлик. Саһа министрлигигә кәлсәк, мән министрға сөкүш елан қилимән. Бөкәнләрниң буниңдин кейинки сани әтрапида чүшиниксиз қәғәзвазлиқ вә муназирини ойлап тапти. Мошуниң һәммисини җәмийәтлик муһакиминиң шундақ дәриҗисигә елип чиқиш керәкмеди? Бу мәсилигә, миллитимизниң менталитетини һесапқа алған һалда кәспий җәһәттин яндишиш керәк, – дәп тәкитлиди Қасым-Жомарт Тоқаев вә бөкәнниң қазақлар үчүн һәқиқәтәнму муқәддәс җанивар екәнлигини айдиңлаштуруп өтти. 
– Йәр асти байлиғини пайдилиниш саһасидиму нәтиҗидарсиз сәясәт сақланмақта, – дәп давамлаштурди у. – Мениң тапшурмам бойичә пайдилинилмайватқан канларни миқияслиқ тәкшүрүш вә кейин уларни вижданлиқ инвесторларға тапшуруш иши жүргүзүлүватиду. Бирақ нәтиҗиләр һазирчә тәсират қалдурмайду. Шундақла қезилмиларни қанунсиз қезишниң вә муддити түгигән шәртнамиләрниң күчкә егә болуватқанлиғиниң нурғунлиған фактлири моҗут. 
Президент ички нефтьни қайта ишләш заводлириниң йеңиланғанлиғиға қаримай, мәмликәттә һәр жили нефть мәһсулатлири тапчиллиғиниң пәйда болуватқанлиғини атап көрсәтти. 
Қасым-Жомарт Тоқаев экспертларниң баһалишичә, күздә мәмликәттә дизель йеқилғусиниң тапчиллиғи (100 миң тонна) пәйда болуши мүмкин екәнлигини билдүрди. Мундақ әһвал һәр жили вә һәрқачан ома вақтида қелиплишиватиду. Һөкүмәтниң асасий испати – транзит транспорти вә хошна әлләрниң чегариға йеқин регионлири турғунлириниң йеқилғуни бизниң базардин елип чиқиши. 
Бирақ проблема хелә чоңқурлуқта – ички нефть мәһсулатлирини йеқин дөләтләргә елип чиқиш бойичә уюшқан, жиллар мабайнида йолға қоюлған схемилар моҗут. 
– Малийәвий мониторинг агентлиғи бу мәсилини ениқлиши керәк. Маңа буниң билән кимниң ениқ шуғуллиниватқанлиғи тоғрилиқ әхбарат бериңлар. Андин кейин үзүл-кесил қарар қобул қилимиз, – деди Дөләт рәһбири. 
Мәлумки, Қазақстанниң ихтисадий вә иҗтимаий хатирҗәмлигидә газ саһаси асаслиқ роль ойнайду. Йеңи санаәт объектлириниң ишқа қошулуши вә мәмликәтниң газландурулуши һесавиға ички базарда газни истимал қилиш һәр жили көпийиватиду. Кейинки 10 жилда ички базарда газни истимал қилиш көләми икки һәссә – 9 миллиард кубометрдин 19 миллиардқичә өсти. 
Қасым-Жомарт Тоқаевниң сөзичә, мәмликәттә газниң келәр жили тапчил болидиғанлиғи тәхмин қилинмақта. Буниңда газни чәткә чиқириштин ички базарға қайта нишан қилишниң мәҗбурий қәдәм екәнлигини чүшиниш лазим, у валютидин чүшидиған пайдиниң азийишиға вә сода тәңпуңлуғиниң начарлишишиға елип келиду. 
– Шуңлашқа мәзкүр проблемини һәл қилиш үчүн системилиқ чариләрни, шу җүмлидин ресурс асасини вә газни қайта ишләшни көпәйтиш чарилирини әмәлгә ашуруш зөрүр. Дөләт пәқәт газ чиқиришни вә қайта ишләшни көпәйткәндила, уни чәткә чиқириштин пайда алалайду вә ички еһтияҗни толуқ тәминләләйду. Һөкүмәт шундақла тегишлик миллий компанияләр оттурисидики вәзипиләрни ениқ тәхсим қилиши керәк, – дәп тәкитлиди Президент. 
Дөләт рәһбириниң сөзичә, аһалиниң иҗтимаий җәһәттин аҗиз қатламлириниң қоллап-қувәтлинишини тәминләш наһайити муһимдур.
– Һөкүмәт иҗтимаий қоллап-қувәтләшниң проактив шәклигә көчүп, уни хелә адреслиқ қилиши керәк. Аилиниң иҗтимаий хәритисиниң реаллиққа айлиниши үчүн уни қошумчә ишләп, ахириға йәткүзүш лазим. Лайиһиниң дәсләпки концепцияси, уни ишләп чиқишқа бирнәччә идариниң қатнишиши ақивитидин, бирнәччә қетим өзгәрди. Һөкүмәткә жил ахириғичә Аилиниң рәқәмлик хәритисини ишқа қошушни вә Иҗтимаий қапчуқни җарий қилишни тапшуримән, – дәп билдүрди Президент. 
Шундақла энергия қувәтлири тапчиллиғиниң моҗут екәнлигини әстин чиқиришқа болмайду. Энергия тәңпуңлуғи планлириға мувапиқ бийил биз бир гигавттин ошуқ қувәтни ишқа қошушимиз керәк еди. Ваһаләнки, бир қатар лайиһиләрниң әмәлгә ашурулуши кейингә қалдурулди. Бийил планланған қувәтниң (347 МВт) пәқәт 31 пайизила ишқа қошулиду.
– Энергия тапчил болуватқан шараитта мундақ сүръәт әмәлиятқа мувапиқ кәлмәйду. Һөкүмәттә буни чүшиниду, дәп үмүт қилимән. Мәмликәтниң бирпүтүн энергия системисида Җәнубий вә Ғәрбий зониларниң электр тармиғини күчәйтишму төвән сүръәт билән кетип бариду. Һазирқи вақитта Ғәрбий зона бойичә ишларниң пәқәт 10 пайизила аяқлашти. Лайиһиләрниң өз вақтида аяқлаштурулуши үчүн барлиқ чариләрни көрүш зөрүр. Қазақстанниң энергетика бехәтәрлиги шуниңға бағлиқ,­ – дәп тәкитлиди Қасым-Жомарт Тоқаев.
Умумән, Президент Һөкүмәтниң ишини оттура һал дәп баһалиди вә, әтималим, күзгә қәдәр кадрларға мунасивәтлик қарарларниң қобул қилишқа тоғра келидиғанлиғини, чүнки «алаһидә боһран шараитида буниң наһайити зөрүр екәнлигини» билдүрди.
Мәҗлистә шундақла Премьер-министр Әлихан Смайылов вә Миллий банк рәиси Ғалымжан Пирманов сөзгә чиқти.