• Асасий мақалилар
• 22 Қыркүйек, 2022

Бехәтәр, турақлиқ дуниявий җәмийәт қуруш йолида

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң БМТ Баш Ассамблеясиниң 77-сессиясиниң умумий дебатида сөзлигән сөзи
 

Һөрмәтлик Рәис!
Һөрмәтлик Баш катип!
Алий җанаплири!
Дәсләп Кереши җанаплирини БМТ Баш Ассамблеяси 77-сессиясиниң рәиси хизмитигә тайинлиниши билән тәбрикләймән. Биз бу йәрдә — БМТниң штаб-квартирисида инсанийәт үчүн муһим бир пәйттә баш қошуватимиз. Дуния геосәясий зиддийәтләр күчийиватқан йеңи басқучқа қәдәм ташлиғанға охшайду. 
 Тәртип билән җавапкәрликкә асасланған һәм илгири қелиплашқан хәлиқара системиниң орниға хаос билән тәхмин қилишқа болмайдиған шараит пәйда болмақта. Чәкләш вә тәңпуңлуқниң дуниявий системиси течлиқ билән турақлиқни сақлалмиди. Бехәтәрлик архитектуриси кәлмәскә кетип бариду. Дуниядики чоң дөләтләр арисидики өзара ишәнчисизлик тез көпәймәктә. Дуния йеңи һәрбий тоқунушлар очақлириға айланди. Биз икки әвлаттин кейин дәсләпки қетим ядролуқ қурални пайдилиниш ховупиға дуч кәлдуқ.
 Зиддийәтләр сүнъий тосалғулар билән ихтисадий изоляциягә елип келиду.
 Ихтисадий вә сәясий санкцияләр озуқ-түлүк бехәтәрлигини тәминләш йолини йоқ қилип, миллионлиған, болупму җәмийитимизниң тәминати начар топлириға ховуп туғдуридиған «йеңи нормиға» айланди. 
 Бу һис-туйғулар ахири климатниң өзгиришигә қарши күрәшни вә турақлиқ тәрәққиятни қоллаш бойичә биз һәммимиз келишкән чариләрни әмәлгә ашурушқа тосалғу болиду.
 Мошуниңдин 77-жил илгири БМТниң асасини салғучи дөләтләр Тәшкилатниң низамнамисиға хәлиқара һоқуқларниң қаидилири билән нормилирини киргүзди. Бу қаидиләр мошу вақит ичидә бизниң паалийитимизни нәтиҗидар рәтләп кәлди. 
 Һазир мошу аммибап Тәшкилатниң асасида қелиплашқан қаидиләрни қайта қараш муһим. Атап ейтқанда, биз дөләтләр мустәқиллигиниң тәңлиги, дөләтләр зимининиң туташлиғи, дөләтләрниң течлиқта һаят кәчүрүши охшаш дәсләпки үч қаидә арисидики мунасивәтни қайта тәһлил қилишимиз шәрт. Бу үч қаидә бир-биригә беқиндар. Мошу қаидиләрниң бирини сақлап қелиш – иккисини пайдилинишни билдүриду. Әнди уларниң бириниң бузулуши, башқа иккисини бузған болуп һесаплиниду. 
 Әнъәнивий вә ядролуқ қуралсизлинишниң дуниявий системиси аҗизлашқан пәйттә ейтилған үч қаидигә ховуп туғулмақта. Әксичә, үч қаидиниң күчийиши уларниң күчийишигә тәсир қилиду. Бу қаидиләр биллә кәңәйтилгән дөләтләрара һәмкарлиқниң төвәндики үч дәриҗисигә асас болиду: субрегионлуқ, регионлуқ вә дуниявий. Бу инсанийәт үчүн пайдилиқ.
 БМТ даирисидә бәкитилгән қәдрийәтләр системиси дунияниң җай-җайлиридики миллионлиған адәмгә үмүт шолиси болуп қаливериду. 
 Биз һәмкарлиқниң роһиға асасланған БМТни рәһбәрликкә елип, ейтилған қәдрийәтләрни дадил қоллишимиз лазим.
 Башқичә ейтқанда, биз қол қоштуруп, дунияниң полярлинишиға вә башқиму бөлүнүшигә көнмәймиз. Ортақ мирасимизға вә пайдимизға сәлбий тәсир қилидиған ирадисизликкә яки биртәрәплимә мәнпийәткә йол беришкә һоқуқимиз йоқ. 
 Көп нәрсигә тавакәлчилик қилишқа тоғра келиду. Мошуниңға мунасивәтлик Қазақстан инклюзивлиқ, һәртәрәплимик вә изгү нийәт йолида һаҗәт субъектларниң һәммиси билән һәмкарлиқ орнитишқа тәйяр.
 Биз пәқәт күч сәпәрвәр қилипла заманниң ховуп-хәтәрлиригә тақабил туридиғинимизға ишәнчим камил. 
 Ортақ мәхситимизгә қол йәткүзүш үчүн биз мону йөнилишләрдә ишлишимиз лазим.
 Өткән жиллардики нурғунлиған вә көп җәһәттин өзара алақиси бар боһранлар дуниявий башқурушта тилға алғидәк камчилиқлар бар екәнлигини көрсәтти. Улар БМТни йеңилаш вә ислаһатлаш һаҗәт екәнлигини ениқлап бәрди.
 БМТ алдики ховуп-хәтәрләргә вә пәйда болидиған имканийәтләргә тәйяр болушимиз лазим. Мошуниңға мунасивәтлик Қазақстан Баш катипниң «Бизниң умумий мәсилимиз» намлиқ докладида ейтилған тәклипләрни қоллайду. 
 Бизгә БМТ Низамнамисиниң қаидилирини бәкитишкә, һәртәрәплимиликкә сүръәт беришкә, әмәлияттики вәзипиләрниң әмәлгә ешишини күчәйтишкә, йеңи ховупларға мунасивәтлик ениқ қарарларни қобул қилишқа вә Тәшкилатқа әза дөләтләрниң өзара ишәнчисини әслигә кәлтүрүшкә зор имканийәт пәйда болуватиду. 
 Биз келәр жили Тәшкилатқа әза дөләтләр министрлириниң учришиши даирисидә өтидиған консультацияләргә қатнишишни, шундақла 2024-жили Келәчәк саммитини тәқәзалиқ билән күтимиз. 
 Биз дуниявий ховуп-хәтәрләр билән боһранларға қарши қобул қилинидиған аддий чарә-тәдбирләрдин уларни болғусмаслиққа вә сүпәтлик тәхмингә, шундақла сәясий йөнилишләрни стратегиялик планлаш вә тәйярлаш даирисидә баһалаш услублиримизни сәпәрвәр қилишқа көчүшимиз лазим.
 Қазақстан 30 жил илгири нәқ мошу мәхсәт билән Азиядики өзара һәрикәт вә ишәнчә чарилири бойичә кеңәш (АӨҺЧК) қурушни тәклип қилди.
 Йеңи хәтәрләргә мунасивәтлик алдимиздики октябрь ейида достанә вә течлиқпәрвәрликкә интилиш мәхситидә өтидиған Саммитта АӨҺЧК мунасип дәриҗидики хәлиқара тәшкилатқа айлиниду дәп үмүт қилимән.
 2030-жилғичә йәнә сәккиз жил бар. Шу мәзгилгичә Турақлиқ тәрәққий етиш мәхсәтлиригә қол йәткүзүшкә COVID-19 пандемияси, «үч дуниявий боһран» (климатниң өзгириши, биоһәрхиллиқниң йоқилиши вә әтрап муһитниң паскинилишиши), шундақла дунияниң һәрхил җайлиридики тоқунушлар тосалғу болди. Һели кәч болмиған пәйттә илгәрки тәрәққият йолиға чүшүшимиз керәк.
 Бизниң асасий әвзәллигимиз – еһтимал турақсизлиққа қарши турушқа қабиллиқ, шундақла турақлиқ, тәңпуңлуғи бар вә инклюзивлиқ түрдә қайта әслигә келишни тәминләш.
 Шундақ қилип, Шәриқ билән Ғәрип арисида очуқ диалог жүргүзүш һаҗәт, шундақла өзара ишәнчә вә һәртәрәплимә һәмкарлиқ қаидилиригә асасланған бехәтәрликниң йеңи дуниявий парадигмисини орнитиш керәк.
 Һазирқи боһран әһвали билән геосәясий тоқунушларниң күчийишини әскә елип, БМТ даирисидә хәлиқара зиддийәтләрни астилитиш вә тоқунушларни болдурмаслиқ ишлирини әмәлгә ашуруш шәрт. 
Мошуниңғичә Қазақстан ядролуқ қурал синақлиридин көп зәрдап чәкти. Шуңлашқа ядролуқ державилар арисидики зиддийәтләрниң күчийиши ховупини яхши чүшинимиз.
 Мошуниңға мунасивәтлик қуралсизлиниш Қазақстанниң ташқи сәяситиниң муһим йөнилишигә айланди. Биз ядролуқ қуралдин азат дуния қуруш йолидики күришимизни давамлаштуримиз.
 Бу саһадики бәзибир утуқлиримизға қаримастин, әпсус, умумий әһвал яхши әмәс. Ядролуқ державилар арисида күчийиватқан риқабәт вә зиддийәт дуния әһлини вәһимигә салмақта.
 Шундақла биз Ядролуқ қурал тарқатмаслиқ тоғрилиқ шәртнаминиң умумий конференцияси даирисидә илгириләш йоқ екәнлигигә тәшвишлинимиз. Алдимизда қуралсизлиниш вә ядролуқ қурал тарқатмаслиқ саһасидики йеңи механизмларни тәйярлаш бойичә җиддий вәзипә туриду.
 Шуниң билән биллә COVID-19 пандемияси биологиялик хәтәрләрни башқурушқа вә азайтишқа қаритилған дәрһал чариларни қобул қилиш һаҗәт екәнлигини ениқлап бәрди.
 Хәлиқара һәмкарлиқ үчүн мәхсус институт яки орган қурушни қолға алмай, 50 жилдин бу ян биологиялик қурал тоғрилиқ Конвенция қаидилирини техичә пайдилиниватқанлиғимиз тәшвиш пәйда қилиду.
 Әйнә шуниңға мунасивәтлик мошу вақитқичә тәклип қилинған Биологиялик бехәтәрлик бойичә хәлиқара агентлиқ қуруш тоғрилиқ тәшәббусумни қайта әскә салғум келиду. 
 Хәлиқара бехәтәрликкә пәйда болған ховуп билән қатар климатниң өзгириши мәсилисиму кәңдаирилик һәмкарлиқни тәләп қилиду.
 Пүткүл дуния хәлқи һава райи билән қорчиған муһитниң өзгиришигә мунасивәтлик пәйда болуватқан ховупларға дуч кәлмәктә.
 Әгәр әһвални яхшилашни халисақ, дәрһал һәрикәт қилишимиз һаҗәт.
 Көпчилигимиз һазирниң өзидә бу йөнилиштә дадил қәдәмләр ташлидуқ. Қазақстан 2060-жилға қәдәр елимизниң энергетика саһасини нефть вә газға беқиндарлиқтин углеводородтин бетәрәп ихтисатқа толуқ көчириш вәзиписини алди.
 Каинатимизни қутулдуруш үчүн илгири-кейин болмиған көләмлик инвестиция һаҗәт. Бирақ климатниң өзгиришигә қарши күрәш йеңилиниш җәрияниниң һесавиға жүргүзүлмәслиги керәк.
Шуңлашқа бийил өтидиған СОР27 климатлиқ конференциясидә Тәшкилатқа әза дөләтләр, шундақла дуниявий бизнес-җәмийәт климатқа мунасивәтлик мәбләғ билән тәминләш бойичә өз вәзипилирини техиму күчәйтиши керәк.
Бу мәсилә озуқ-түлүк бәхәтәрлиги саһасидики дуниявий боһранға беваситә бағлиқ. Ашлиқ ишләпчиқиришта йәттинчи орунда турған мениң елим – Мәркизий Азиядики ашлиқ фонди әң мол мәмликәт. Биз дуниявий озуқ-түлүк тапчиллиғи билән күришиш үчүн мошу йеза егилиги иқтидарини пайдилинишқа тәйяр.
 Қазақстан келәчәктә ашлиқ билән башқиму иҗтимаий әһмийити бар озуқ-түлүк мәһсулатлириниң ишәшлик йәткүзгүчиси болуп қаливериду. Шуңлашқа бизниң Қазақстанда орунлашқан Озуқ-түлүк бехәтәрлиги бойичә Ислам тәшкилати билән, шундақла БМТ агентлиқлири билән һәмкарлиқни күчәйтиш нийитимиз бар. 
 Бу җәһәттин, озуқ-түлүк билән оғутларни барлиқ санкция вә чәклимиләрдин бошитиш лазим.
 Һазирқи ихтисадий вә иҗтимаий қийинчилиқларниң коллективлиқ күч-ғәйрәтни сәпәрвәр қилишқа муһтаҗ екәнлигини йәнә бир қетим ейтқум келиду. 
 2030-жилғичә күн тәртивигә мунасивәтлик мәвқәмиз бизниң миллий вә дуниявий мәсилимизниң аҗралмас қисми болуп қаливериду. 
 Униң үстигә дуниявий ихтисатни әслигә кәлтүрүш үчүн адил сода режимлири муһим. 
Бу җәһәттин қариғанда Қазақстанниң рәислиги билән өткән Дуниявий сода тәшкилатиға әза дөләтләр министрлириниң 12-конференциясидә қобул қилинған конструктив қарарларни алаһидә тәкитлигүм келиду.
 Шуниң билән биллә һазирқи геосәясий әһвал ишәшлик һәм һәртәрәплимә дуниявий транзитлиқ вә транспорт инфрақурулуминиң муһим екәнлигини көрситиду. 
 Бу әһвал бизниң регионимиздиму байқилиду. Қазақстан – деңизға чиқидиған йоли йоқ әң чоң мәмликәт вә Азия билән Европа арисидики муһим қуруқлуқ дәлизигә егә. 
 Транскаспий хәлиқара транспорт йөнилишигә яки «Оттура дәлизгә» йеңи сүръәт берилди. Алдимиздики жилларда Қазақстан арқилиқ жүк тошуш иқтидариниң ашидиғанлиғиға ишәнчимиз камил. 
 Биз Каспий деңизиниң течлиқ вә йеңи имканийәтләр деңизи сүпитидики позициясини тәминлишимиз керәк. 
Алдимиздики айларда Қазақстан сода вә йәткүзүш йолиниң иштин чиқиши ақивитидин пәйда болидиған энергиягә вә муһим хам әшияға кол йәткүзүшниң чәклинишини азайтишқа ярдәм қилиду.
 Узақ муддәтлик истиқбалда биз йешил водород вә йеңиланған энергия мәнбәлиригә алаһидә диққәт бөлүп, энергия мәнбәлириниң һәрхиллиғиға интилидиған болимиз. 
Мәркизий Азия тоғрилиқ ейтидиған болсақ, биз униң һазирниң өзидә хәлиқара һәмкарлиқ үчүн зор имканийәтлири бар регион екәнлигини ядимизда сақлишимиз керәк. 
Мәркизий Азиядики кәсипдашлиримиз билән биллә, регионни буниңдин кейинму тәрәққий әткүзүш мәхситидә, өзара сәясий һәрикәтләрни күчәйтишкә вә ихтисадий мунасивәтләрни чоңқурлитишқа һәрикәт қилимиз.
Биз хошнидарчилиқ мунасивәтләрни сақлашқа вә һәмкарлиқни һәрхиллаштурушқа тәйяр.
 Бу ишәнчә бизниң муһим тәбиий вә йеза егилиги ресурслиримизға, адимий капиталға вә транзитлиқ иқтидаримизға асасланған. Биз – Шәриқ билән Ғәрипниң, Җәнуп билән Шималниң арисидики базар. 
Биз климатниң өзгиришигә, Арал деңизи, су ресурслирини утуқлуқ пайдилиниш, чегарини делимитизацияләш, экстремизмға қарши күрәш вә регион ичидики содини кәңәйтиш мәсилилирини өз ичигә алидиған регионлуқ күн тәртивидики мәсилиләрни һәл қилиш үчүн барлиқ мәнпийәтдар тәрәпләр билән һәмкарлишишни давамлашутуримиз. 
Шуңлашқа Алмута шәһиридә БМТниң Мәркизий Азия вә Авғанстан үчүн Турақлиқ тәрәққият мәхсити бойичә регионлуқ мәркизини ечиш муһим дәп һесаплаймиз. 
Қазақстан Авғанстанниң келәчигини хошна дөләтләр билән течлиқ мунасивәттә болидиған һәқиқий мустәқил, бетәрәп, бирпүтүн, тәрәққий әткән дөләт сүпитидә көргүси келиду. 
 Шуңлашқа муһим гуманитарлиқ ярдәм көрситип, мошу әлдә дөләтчиликниң қелиплишишиниң җиддий җәриянини қоллаймиз. 
Һөрмәтлик кәсипдашлар!
Қазақстан Президенти сүпитидики мәвқәм — һәрбир граждан тәң имканийәтләргә егә һәм һоқуқи қоғдалған Адаләтлик Қазақстан қуруш. 
 Мениң елимдә адаләтлик орниши керәк. Қанун билән тәртип – җәмийитимизниң асаси болиду. 
 Бу йолниң әң муһим бөлиги – трансформациялик сәясий ислаһатлар. 
 Алдимиздики айларда Қазақстанда президент вә парламент сайлими өтиду. Мән президент вакалитини йәттә жиллиқ бир муддәт билән чәкләшни тәклип қилдим. Бу — Қазақстанда демократияни тәрәққий әткүзүштики йеңи сүръәт.
 Бу җәһәттин қариғанда «Күчлүк Президент – тәсири күчлүк Парламент — һесават беридиған Һөкүмәт» дегән мениң йеңи формуламға қәтъий әмәл қилимиз. Бу формулиниң Қазақстанниң миллий мәнпийәтлиригә толуқ мувапиқ келидиғанлиғиға ишәнчим камил. 
Шуниң билән биллә ихтисатниң монополиядин қутулдурушни мәхсәт қиливатимиз.
 Биз җәмийәтниң әң бай бөлигини Адаләтлик Қазақстан қурушқа, шундақла ихтисатниң һәрхил болушини тәминләшкә вә адәм капиталиға инвестицияни ашурушқа қатнаштурушқа шараит яритиватимиз.
 Йеқинда балиларға беғишланған Миллий фонд қуруш тоғрилиқ тәшәббус көтәрдим. 2024-жилдин башлап Миллий паравәнлик фондиниң инвестициялик кириминиң 50 пайизи балағәт йешиға толғичә балиларниң мәхсус һесап-чотлириға авдурулиду. Бу мәбләғни билим елиш яки өй сетивелиш мәхситидә  хираҗиәт қилишқа болиду. 
Һазир «Қазақстан хәлқигә» мәхсус хәйрихаһлиқ фонди аддий адәмләргә саламәтлик, маарип, иҗтимаий ғәмсизләндүрүш мәсилилиридә ярдәм көрситип келиватиду. 
 Аялларниң һоқуқини буниңдин кейинму кәңәйтиш вә уларниң ихтисадий һәм иҗтимаий һаятқа қатнишишини тәминләш – бизниң асасий мәхситимиз.
 Һәртәрәплимә миллий қайта қуруш оңай җәриян әмәс, бу йолда алдимизда айрим қийинчилиқлар учришиду. 
 Әгәр биз Қазақстан гражданлириниң үмүтини ақлиғимиз кәлсә, бу стратегиялик йолдин қайтмаймиз!
 Кейинки үч жилда биз ислаһатларниң төрт пакетини әмәлгә ашуруш арқилиқ чоң өзгиришләрни қолға кәлтүрдуқ. Мәсилән, Парламент қобул қилған йеңи қанунлар сәясий партияләрни тиркәшни йеникләштүрүп, сәясий бирләшмиләрниң Парламентқа өтүш чекини 7 пайиздин 5 пайизғичә қисқартти.
 Гражданларниң дөләт башқурушиға арилишиш имканийитини кәңәйтиш үчүн партиялик сайлам тизимлириға аяллар билән яшларниң мәҗбурий 30 пайизлиқ квота қараштурулған.
 Йәрлик өзини-өзи башқуруш органлириниң җавапкәрлигини ашуруш үчүн йәрлик һакимларни беваситә сайлаш киргүзүлди.
Җәмийәт билән һакимийәт арисидики ашкарилиқ мәдәнийитини тәрәққий әткүзүш үчүн биз течлиқ жиғинларни өткүзүш тоғрилиқ қанунларға өзгәртишләр киргүздуқ. Әнди шундақ жиғинларни өткүзүш үчүн дөләт органлириниң рухсити, келишими керәк әмәс.
 Қазақстанда адәм һаятиға вә адәмниң қәдир-қиммитигә умумға бирдәк мәлум қанунлар даирисидә, хәлиқара вәзипиләргә мувапиқ, өлүм җазаси елинип ташланди.
 Адаләтлик Қазақстан бизниң көпмилләтлик вә көпконфессиялик өмлүгимизгә асасланған. Биз «Бирлигимиз — һәрхиллиғимизда» қаидисигә қәтъий әмәл қилимиз. 
 Өткән һәптидә Қазақстанда VII Дуниявий вә әнъәнивий динлар лидерлириниң қурултийи утуқлуқ өтти. Униңда толерантлиқ, диалог арқилиқ  мәсилиләрни течлиқ йоли билән һәл қилиш әһмийитиниң зор екәнлиги йәнә бир қетим ейтилди. Биз һаҗәт болса, бу мәсилидә дәллал болушқа вә диалог мәйданлирини тәвсийә қилишқа тәйяр.
 Һөрмәтлик достлар!
 Бийил Қазақстан билән БМТ арисидики һәмкарлиққа 30 жил толиду. Мустәқил Қазақстанниң қелиплишишиға вә күчийишигә БМТ зор төһпә қошти. Мошу вақит ичидә биз ЭКОСОС билән Инсан һоқуқлири бойичә кеңәштин башлап Бехәтәрлик Кеңишигичә болған Тәшкилатниң барлиқ асасий органлирида БМТ Низамнамисида бәкитилгән мәхсәтләргә йетиш үчүн ишлидуқ.
 Келәчәк әвлат мәнпийити үчүн җавапкәр рәһбәрликкә мошундақ һаҗәтмәнлик илгири-кейин болмиған. Өткәнни әскә елиш биздин келәчәк үчүн җавапкәрликни тәләп қилиду.
 Силәр билән биллә бехәтәр, турақлиқ вә тәрәққий әткән дуниявий җәмийәт қуруш йолида күч-ғәйритимизни айимаймиз.
 Рәхмәт!