• Тәвәллуд
• 10 Қараша, 2022

Мәшһур алим вә бүйүк әдип

(Хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди  Коммунар Талиповниң туғулғиниға — 75 жил)
 

Билим даириси интайин кәң  еди

Уйғуршунас алим вә тәшкилатчи Коммунар Талипов һаят болған болса, бу күнләрдә 75 яшниң үзини көргән болар еди. Мән уни әслигәндә,1986-жили җумһурийәт Пәнләр академияси системисида Уйғуршунаслиқ институти ечиливатқан пәйтләр көз алдимға келиду. 
Уйғуршунаслиқ институти мән 1985-жили декабрьда шу чағдики Ленинград шәһиридики СССР Пәнләр академияси Шәриқшунаслиқ институтиниң Ленинград бөлүмигә аспирантуриға оқушқа кәткәндин кейин ечилған еди. Язлиқ тәтилгә чиқип, өйгә келишим биләнла йеңи қурулған институтқа қәдәм тәшрип қилип, илгири Тилшунаслиқ институтиниң Уйғуршунаслиқ бөлүмидә биллә ишлигән кәсипдаш ака-һәдилирим билән учраштим. Институт мудириниң орунбасари болуп ишләватқан Коммунар Талипов мениң үчүн йеңи, натонуш адәм еди. 
У шу күнила йеқиндин тонушуш үчүн мени өз кабинетиға тәклип қилди. Иккимизниң арисида қайси мавзуға гәп-сөзниң болғини ениқ ядимда йоқ, бирақ шу пәйттин тартипла мениңда униң тоғрилиқ иллиқ тәсәввур-тәсират пәйда болди вә у кейинки жилларда техиму күчәйди. Мән Ленинградта оқуватқинимда, Ғоҗәхмәт ака Сәдвақасов иккиси мениң рәһбирим Сергей Григорьевич Кляшторныйға бирнәччә қетим телефон қилип, илмий ишимниң қандақ кетип барғанлиғидин, һал-әһвалимдин турақлиқ  вақип болуп турған екән. Улар мениң қедимий хәнзу тилини егилишимгә мунасивәтликму бирнәччә қетим телефон қилған еди. Сәвәви, у чағда мән СССР Пәнләр академияси Шәриқшунаслиқ институтиниң Ленинград бөлүмидә шу тилни үгинивататтим. Ленинград университетиниң Шәриқшунаслиқ факультетидиму шуғуллинаттим. Бирақ бу мәшғулатларға һәқ төләш лазим еди. Уйғуршунаслиқ институти һәқ төләлмәтти, чүнки мән күндүзки аспирантурида оқаттим вә Шәриқшунаслиқ институти Ленинград бөлүминиң штатида едим. Ахирқи һесапта өзәм штатида турған Ленинград бөлүми тәрипидин мениң қошумчә билим елишимға аҗритилған бираз мәбләғ билән чәклинишкә тоғра кәлди. Һәр һалда, Коммунар Талиповниң мениң мәсиләмни һәл қилишқа көп күч чиқарғанлиғини вә Алмутидин созулған ярдәм қолниң шу чағда мениң кәйпиятимни қанчилик дәриҗигә көтәргәнлигини һеликәм унтумаймән.
Уйғуршунаслиқ институтиға қайтип келишим билән униң күндилик паалийитиниң қайнимиға шуңғуп кирип кәттим. Бу институт хадимлири, болупму сан җәһәттин көп болған яш тәтқиқатчилар чоң үмүт вә илһам билән паалийәт елип бериватқан вақит еди. Шу чағда Коммунар Талипоғли Талипов Беҗинға – Милләтләр институтида бир жиллиқ стажировкиға кәткән еди. Биз униң Хитайдин әвәтип турған һәрбир хәт-хәвирини қизғин муһакимә қилаттуқ. Коммунар Талипов билән қанчә жил арилашмай, униң һәрқачан кәспий өсүшүмгә ғәмхорлуқ қилип турғинини сезип жүрдүм. У Ғоҗәхмәт ака Сәдвақасовқа илмий катип лавазимиға мениң намзитимни көрсәткән еди вә мән бир ай мошу вәзипини атқурдум. Кейин билсәм, у мениң башқуруш тәҗрибисидин өтүшүмни көздә тутқан екән. 

Кейинирәк тәшәббускарлиқ вә интилиш дәври Кеңәш Иттипақиниң парчилиниши билән башланған ихтисадий еғирчилиқлар, өткүнчи дәвир билән алмашти. Шу чағда хадимларниң көпчилиги илим-пән саһасидин нурғун ахча төлинидиған әмәлий саһаларға кәтти. Мәнму, яшларниң көпчилиги охшаш, бирнәччә қетим илим-пәндин кәтмәкчи болған едим. Бирақ нәқ Коммунар Талипов мени институтта вә умумән илим-пән саһасида елип қалалиди. Ядимда әйнә шундақ әһвалларниң бири сақлинип қапту:  мени Әхбарат министрлигидә йеңидин ечилған хәлиқара бөлүмгә тәклип қилишти. Мәзкүр бөлүмгә чәт әл тиллирини билидиған хадим керәк екән вә мени министр Қуаныш Султановниң һозуриға тәклип қилди. У мени министрликниң инглиз вә хәнзу тиллирини өзләштүргән хадим тәләп қилиниватқанлиғини ейтти. Маңа кадрлар бөлүмигә йолуқуп, рәсмийәтләрни өтәш вә әтисила ишқа киришиш тәвсийә қилинди. Мән арисалда әһвалда қалдим, чүнки Пәнләр академиясидики ишни ташлашқа тоғра келәтти. Мән иккилиниш илкидә Коммунар Талипов билән мәслиһәтләшмәкчи болуп, униңға йолуқтум. У узақ вә сәмимий сөһбәттин кейин қәлбим тарлирини чекип, уйғуршунаслиқ саһасидин кетиш-кәтмәслик тоғрилиқ қарарға тәсир қилған сөзләрни тапалиған еди. Шу чағда мән униң кабинетидин илим-пәндин кәтмәслик тоғрилиқ үзүл-кесил қарар билән чиққан едим. Шуниңдин кейинму мени бирнәччә қетим башқа ишларға тәклип қилишти бирақ нәқ Коммунар Талипоғли түпәйлила мән илим-пән саһасида қалдим.
Коммунар акиниң инсаний хисләт-сүпәтлирини очуқ көрситидиған йәнә бир әһвал һәққидә ейтип берәй. Чоң әвлат вәкиллири яхши билидуки, Қазақстан уйғурлириниң мәсилиси билән шуғуллиниватқан америкилиқ тәтқиқатчи Шон Робертс 1990-жилларниң оттурилирида Алмутида бираз вақит ишлиди. У һәрхил даиридики уйғурлар билән мунасивәттә болғини билән Уйғуршунаслиқ институтиға стажер-тәтқиқатчи сүпитидә тиркәлгән еди. Мән Шон билән қоюқ достанә вә кәспий мунасивәттә болдум. Кейинирәк Шон Коммунар Талипов тоғрилиқ тәсиратлири билән ортақлашқан еди: Коммунар ака Шон билән болған сөһбәтләрниң биридә униңға мениң АҚШта тәтқиқатларни жүргүзүшүм үчүн илмий программиларни издәштә, шундақла грантлар вә илмий алақиларни орнитишқа болидиған тәтқиқат мәркәзләр тоғрилиқ мәсилиләрдә маңа ярдәм қилиш илтимаси билән мураҗиәт қилған екән. Шу чағда Шон бизниң мәмликитимиздә өзи яки аилә әзалири үчүн әмәс, бәлки башқа адәм үчүн бирәр нәрсә сориған адәмни биринчи қетим учритиватқанлиғини ейтиведи. Коммунар Талипов әйнә шундақ ғәрәзсиз, умумий иш мәнпийитидә башқилар тоғрилиқ ойлап, ғәм қилидиған инсан еди. 2006-жили мән Токио университетида уйғурлар тарихи вә мәдәнийити бойичә өткүзүлгән конференциядә Шон билән учраштим. У Коммунар Талиповниң әһвалини сориди. Коммунар ака у чағда еғир ағриққа муптила болған еди.
Мениң Коммунар ака тоғрилиқ көплигән хатирилирим униң һәм илмий, һәм тәшкилий ишларға болған мунасивити билән бағлиқ. Мени униң һәрқандақ ишқа виждан әмри билән жуқури җавапкәрлик билән җиддий қариши һәйран қалдуратти. Бу униң мақалилар вә монографияләрни нәшир қилишқа болған мунасивитидинму яққал көрүнәтти. У өзи язмақчи болған һәрбир ибарини пухта тәрипләтти вә башқиларниң әмгәклиригиму шунчилик пухтилиқ билән қарайдиған. Адәттә, көпчилигимизниң башқиларниң әмгәклирини оқуп, түзитишкә вақтимиз йетишмәйду вә көпчилигимиз мундақ ишқа анчила келишип кәтмәймиз. Коммунар ака болса, бизниң әмгәклиримизни оқушқа вақит тапатти вә наһайити пайдилиқ мәслиһәтләрни берәтти. Буниңда өзи әдәбий дәриҗидә мукәммәл өзләштүргән үч тилда —уйғур, рус, қазақ тиллиридики мәтинләрни охшашла тәһрирлик қилатти.
Коммунар Талиповниң билим даириси наһайити кәң еди. Униң философиялик әқил-идриги, көзқариши, иҗтимаий җәриянларни чоңқур билиши униңға һәрқандақ һадисә яки фактта башқилар көрәлмигән нәрсиләрни көрүш вә уларни өз дәриҗисидә баһалаш имканийитини берәтти. Униң һәрқачан мәнтиқилик түзүлгән вә проблеминиң мәзмун-маһийитини өз ичигә алидиған нутуқлирини, изаһлирини тиңшаш кишигә һөзүр-һалавәт беғишлатти. Униң философиялик әқил-идриги, билими, кәспий тәйярлиғи әйнә шуниңдин байқилатти. Униң һәрқандақ мәсилигә философиялик яндишиши, билими, кәспийлиги вә тилларни яхши билиши әйнә шундақ бирпүтүнлүкни тәшкил қилатти.
Мән кейинки вақитларда Шәрқий Түркстанниң заманивий тарихиниң проблемилирини үгинишкә киришкәндә, һәр иккимизниң илмий қизиқишлири охшаш болуп чиқти.
Мениң ахирқи тәтқиқатлиримниң бири Шәрқий Түркстан тарихи бойичә яднамә әдәбиятқа беғишлинип, у Мәркизий Азияниң илгәрки кеңәш җумһурийәтлиридә елан қилинди. Мошу мавзу бойичә мақалә үстидә ишләватқинимда Коммунар Талипов ШТҖ дөләт кативи Абдурауп Мәхсум Ибраһимий билән өткүзгән сөһбитини йезивататти. Уйғуршунаслиқ мәркизиниң хадимлири мону бир көңүлсиз әһвални яхши билиду: Коммунар Талипов компьютерға язған барлиқ материаллар күтмигән йәрдин жүтүп кетиду. У миң бир җапалар билән жүтүп кәткән мәтинниң пәқәт мәлум қисминила әслигә кәлтүрәләйду. Шу чағда у роһий җәһәттин наһайити азап чәккән еди. Шундақ болсиму, әслигә кәлтүрүлгән қисим «Уйғур авази» гезитида бесилип чиқти. У сөһбәт мәтининиң көчәрмисини маңа бәргән еди. Шуңлашқиму мән ШТҖ тарихи бойичә яднамә әдәбият тоғрилиқ мақаләмдә униңға асасландим. Мәзкүр мақаләм «Источники по истории Синьцзяна» намлиқ топламға киргүзүлди. 
Коммунар Талипов өзиниң илмий планлириниң һәммисини рояпқа чиқиралмиди. Чүнки у Қазақстан Җумһурийити Миллий пәнләр академияси Р.Сүлейменов намидики Шәриқшунаслиқ институти мудириниң орунбасари вә Уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири болуп ишләштин ташқири Қазақстан уйғурлириниң җәмийәтлик һаятиғиму паал қатнишатти. Униң Уйғуршунаслиқ мәркизиниң рәһбири лавазимидики паалийити айрим мавзуни тәшкил қилиду. Бу йәрдә мән, биринчи новәттә, униң уйғуршунаслиқ проблемилири билән шуғуллиниватқан бөлүмләрни сақлап қелиш үчүн барлиқ күч-ғәйритини сәрип қилғанлиғини нәзәрдә тутуватимән. Қазақстан Пәнләр академияси системисидики Уйғуршунаслиқ бөлүминиң, андин институтиниң объектив шәрт-шараитларға, Кеңәш дәвридин кейинки тәрәққиятниң һәққанийитигә вә геосәясий сәвәпләргә бағлиқ өзгириш-алмашқанлиғиму уни ойландурмай қоймиди. Бу җәһәттин елип қариғанда, уйғуршунаслиқ пәни тәрәққиятиниң бизниң һәрбиримизниң паалийити билән мунасивәтлик екәнлиги һаятий һәқиқәт.
Қазақстан уйғуршунаслиғиниң тарихида алаһидә из қалдурған алимлар бар. Амма уларниң әмгәклири кәң җамаәтчиликкә анчила тонуш әмәс. Бу күнләрдә туғулғиниға 75 жил толуватқан Коммунар Талиповниң әмгәклириму асасий җәһәттин умумий топламларда орун алған. Шундақ екән, униң илмий әмгәклири алаһидә топлам болуп нәшир қилинса, у Қазақстан уйғурлириниң мәнивий һаятидики чоң вақиә болған болар еди.

Абләт КАМАЛОВ, 
«Туран» университетиниң профессори, 
тарих пәнлириниң доктори.

Вақит өткәнсири шөһритиму өсиду

Мән Коммунар билән 1970-жили тонушқан едим. Күз айлири болса керәк, Илияс ака Семәтов («Коммунизм туғи» гезити баш муһәрририниң «Йеңи һаят» қошумчиси бойичә орунбасари) иккимиз бир материални көздин кәчүрүвататтуқ, ишик чекилип, сумбатлиқ бир жигит әдәп билән салам берип кирип кәлди. Илияс ака: «Һә, Коммунар, кәл, олтар», дәп иллиқ қарши алди вә «Бу Ядикар, тәрҗиман» дәп мени тонуштурған еди.
Коммунар шу чағда бүйүк қамусчи алим, философ, мутәпәккүр әл-Фараби тоғрилиқ материал йезип кәлгән екән. Коммунар кәмтарлиқ билән «Илияс ака, материални көрүп чиқип, өзиңиз пикир берәрсиз, мән бирәр һәптидин кейин келәй» дәп хошлишип чиқип кәтти. Шу чағда Илияс ака (ейтмақчи, өзиму алим еди) Коммунар келәчәктә йетүк философ алимлиримиз қатаридин орун алидиғанлиғини көп издинидиған, һәқиқәтәнму «жиңнә билән қудуқ қезишқа» қияс қилинидиған, җапалиқ әмгәк қилишқа бәл бағлиған жигит екәнлигини ейтқан еди. 
Илияс ака хаталашмиған екән, у һәқиқәтәнму «жиңнә билән қудуқ қезип» әмгәк қилди. Коммунар билән йеқин дост-бурадәр болуп өтмигән болсақму, лекин гезит редакциясидә, у ишләйдиған Пәнләр академиясиниң Уйғуршунаслиқ институтида, һәрхил жиғин-сорунларда учришип қалсақ, сәмимий муңдишип, сирдишаттуқ.

Һелиму ядимда, 1989-жили август ейида ШУАРниң Һөкүмәт делегацияси Алмутиға кәлди. Уларни аэропортта күтүвелишқа барған көплигән кишиләр арисида мәнму болдум. Мән Үрүмчидин кәлгән делегация әзаси Музәппәр Меҗит билән көрүшкинимдә, «Сиз Коммунар Талиповни тонамсиз, униңға Исмайил Әмәт акиниң (ШУАР һөкүмитиниң сабиқ рәиси, кейин Беҗинда Пүткүл хитай хәлиқ вәкиллири жиғини рәисиниң орунбасари лавазимлирида болған дөләт әрбаби) соғиси бар еди, шу аманәтни егисигә тапшурсам болатти» деди. «Мән Коммунарни тонуймән», дәп униңдин аманәтни алдим вә ишқа қайтип келип Коммунарға телефон қилдим. Коммунар дәрһал редакциягә йетип кәлди. Мән аманәтни Коммунарға тапшуруп: «Сәнму чиң адәм екәнсән, Исмайил Әмәттәк дөләт әрбаби сени әсләп соға әвәтипту» дәп чақчақ қилсам, Коммунар наһайити кәмтарлиқ билән мундақ дегән еди: «Өткән жили докторантурида оқуш мунасивити билән Беҗинда болғинимда, бирнәччә қетим бу интайин салаһийәтлик, хәлиқниң һөрмитигә сазавәр болған адәм билән дидарлашқан едим. Бу наһайити дилкәш, кичик пейил инсан билән муңдишиш пурситигә егә болғанлиғим үчүн бешим көккә йәтти».
Шуниңдин кейин Коммунар ШУАР делегациясиниң қайтидиған вақтини мәндин ениқлап, «Исмайил Әмәт акиға мәнму бирәр соға әвәтсәм, қандақ болар?» дәп маңа бақти. Мән иккиләнмәйла: «Исмайил ака сени унтумай әслигән екән, демәк, сәнму тоғра ойлапсән, соғаңни елип кәл, иккимиз Музәппәргә тапшурайли» дедим. 
Коммунар үч күндин кейин редакциягә келип, маңа йолуқти. Янчуғидин бир қутини елип: «Мону алтун саатни тоғра көрдүм, сениңчә қандақ, соғиға ярарму?” дәп сориди. Мән саатни қолумға елип: «Буниңдин артуқ соға болмайду, Исмайил ака саатқа һәрбир қетим қариғанда, сени әсләйду» девидим, Коммунар мийиғида аста күлүп: «Һә, бу гепиң җайида болди» дедидә, портфелидин бир блок «Мальборо» тамакисини алдидә: «Һә, буни Исмайил ака ағинилиригә берәр, буниму қошуп қойдум» деди.
2004-жили Коммунар Шәрқий Түркстан Җумһурийитиниң қурулғанлиғиниң атмиш жиллиғи мунасивити билән ШТҖ һөкүмитиниң сабиқ баш кативи Абдурауп Мәхсум Ибраһимий билән болған 1944 — 1949-жиллардики миллий-азатлиқ инқилап, бу инқилапни тәйярлаш үчүн Ғулҗида мәхпий қурулған «Азатлиқ тәшкилати», инқилапта муһим роль ойниған тарихий шәхсләр тоғрилиқ көләмлик сөһбитини елип кәлгән екән. У бу материални «Уйғур авазиниң» баш муһәррири Йолдаш Азаматовқа тапшурғанлиғини ейтип, маңа мундақ деди: “Сөһбәттә сениң дадаң тоғрилиқму сөз болиду. Тейип һаҗи ака Йәттисудики Абдулла Розибақиев, әнди уйғурлар елидә Әхмәтҗан Қасимий охшаш дөләт әрбаплириниң сәпдиши болған екән. Әнди сән болсаң, еғиз ачмай, җим жүрисән!». Мән көп нәрсиләрдин хәвәрсиз екәнлигимни, мәрһум дадамниң өз вақтида бизгә өз ишлири тоғрилиқ сөзләп бәрмигәнлигини ейттим.
Әйнә шу сөһбитимиз җәриянида Коммунар өзиниң Россия вә Қазақстан Җумһурийити архивлиридин өткән әсирниң 30 — 40-жиллирида тарихий Вәтинимиздә партлиған миллий-азатлиқ һәрикәтләр вә уларға нисбәтән СССР һөкүмитиниң тутқан мәвқәси, умумән, уйғурлар муәммаси тоғрилиқ мәлум муһим һөҗҗәтләр үстидә җиддий ишләш нийитиниң барлиғини ейтқан еди. Болғуси әмгигиниң айрим баплирини йезипму үлгәргән бир пәйттә еғир ағриқ алимниң көңлигә пүккәнлирини толуқ рояпқа чиқиришқа яр бәрмиди...
ШУАРлиқ шаир Аблемит һаҗи өзиниң бир рубаийисида:
Надан өлүп ниһайәт йәттиси өтти,
Күндүздики чүштәкла унтулуп кәтти.
Алим өлүп нәччиләп әсирләр өтти,
Барғансири шөһрити пәләккә йәтти,
— дәп һәқиқий алимларға шундақ баһа бәргән еди. Һә, өз хәлқиниң ғәм-тәшвиши, хошаллиғи билән яшиған Коммунар Талиповтәк алимларниң һазир наһайити азлиғи бәк билинмәктә, ундақ алимларниң шөһрити вақит өткәнсири техиму өсидиғанлиғида шәк йоқ.

Ядикар САБИТОВ, 
Қазақстан Журналистлар 
иттипақиниң әзаси.

Қияпити техичә көз алдимда

Сәмимий вә меһриван инсанлар йенимизда жүрсә, һәрқайсимиз өзимизни әркин һис қилип, улардин роһий күч-қувәт елип, һаятниң қийинчилиқлириға тақабил туралайдекәнмиз. Уйғуршунаслиқ мәркизиниң сабиқ рәһбири, көрнәклик уйғуршунас алим Коммунар Талипов әйнә шундақ инсанлардин еди. Әпсус, рәһимсиз әҗәл уни аримиздин бәк әтигән елип кәтти. У бари-йоқи 59 жил өмүр сүрди. Әгәр  һаят болғинида, бу күнләрдә 75 яшқа келәтти...
Җәмийитимиздә йүз бәргән иҗтимаий-ихтисадий өзгиришләр илим-пән саһасидики мутәхәссисләрниң маддий вә мәнивий һаятиғиму өз тәсирини йәткүзүп, уларниң алдиға наһайити чоң синақларни қойди. Әйнә шу қийинчилиқларға толуп-ташқан жилларда сан җәһәттин анчә чоң болмиған илмий мәркәзгә уйғуршунаслиқ пәнини тәрәққий әткүзүш үчүн бар мүмкинчиликләрдин пайдиланған һалда, тинимсиз әмгәк қилишқа тоғра кәлди. Мундақ шараитта, әлвәттә, Коммунар акиниң алдида жүкниң еғирини көтириш, мурәккәп мәсилиләр үстидә баш қатуруп, уларни һәл қилиш үчүн өзиниң барлиқ күч-қувитини сәрип қилиш мәҗбурийити турди. Болупму Уйғуршунаслиқ мәркизиниң пилдирлап қалған чириғини өчәрмәслик, һалсизланған нәпәсини күчләндүрүш йолида кечә-күндүз күрәш елип бериш зөрүрийити пәйда болди. 
Өз мәзгилидә Уйғуршунаслиқ институтини бәрпа қилған көрнәклик җәмийәт әрбаби, талантлиқ тилшунас алим Ғоҗәхмәт Сәдвақасов мәзгилсиз дуниядин өткәндин кейин, униң ишини давамлаштурушта, болупму яш алимларниң йетилип чиқишини тәминләштәк муһим вәзипини әмәлгә ашурушта Коммунар Талипоғлиниң әмгиги зор болди. У һәммимизни алға илгириләшкә, жуқуриға өрләшкә, тиришип ишләшкә дайим дәвәт қилатти. Бу җәриянда Коммунар акиниң бәзидә хуш чақчақ, бәзидә җиддий болуп, көрсәткүч бармиғини силкип, җонуп: «Һә-әй, бошаңлиқ қилмаңлар, җиддий ишләңлар!» дегән қияпити техичә көз алдимда.
 У иш йүзидә һәрбиримиз үчүн қайғуратти, һәрбиримизниң утуқлириға хошал болатти. Ундақ пәйтләрдә бөләкчила хуш чақчақ болуп, үзидә қанаәтлиниш әләңгүси, көзлиридә нур чақнап кетәтти. Аилисидә қандақ көйүмчан ата болса, иш орнидиму һәммимизгила көйүмчан атидәк еди. Биз үчүн мурәккәп болған мәсилиләрни йешиштә қолидин кәлгән ярдимини, мәслиһитини айиматти. Узақ жиллар давамида Коммунар ака бизгә илмий һаятниң иссиқ-соғида яр-йөләк, һәмдәм болди. Яхши инсаний пәзиләтлик ағимизниң ярдими дайим һечқандақ тамасиз вә ғәрәзсиз еди. Коммунар ака әхлақи, ойи вә дили пак инсан болуп яшиди дәп ишәшлик ейтсам, мубалиғә болмайду, дәп ойлаймән. 
Раст, у «баштин егиз сәкрәлмиди». Ундақ қилишиму мүмкин әмәс еди. Мундақ шараитта униң үчүн «барни асраш» муһимирақ болди. Биз һелиғичә тәҗрибилик алим вә рәһбәр, кәң тәпәккүр егиси Коммунар Талипоғлиниң аримизда йетишмәйватқанлиғини чоңқур һис қилимиз. Униң хәтәрлик ағриққа челиқип, тезла аримиздин кетип қалидиғанлиғини һечқайсимиз көз алдимизға кәлтүрмигән екәнмиз. Кейинки вақитларда қәдди сәл мүкчәйгәндәк, чирайи пучулғандәк көрүнүп жүрсиму, иш җәриянида һечким буниңға етивар қилмаптимиз. Ахирқи алтә-йәттә айда у көп вақтини өзиниң иш бөлмисидә өткүзүп, биздин бираз жирақлашқандәк болди. Һәтта, у немишкиду, маңа жирақ бир йәргә баридиғандәкла туюлди. Мән униңдин «бир йәргә командировкиға барғиливатамсиз?» дәп соримақчиму болған едим. Бираз вақит өткәндин кейин Коммунар ака ишта көрүнмәс болди. Дәсләп «ағрип қапту» десә, туму-пушқақ болса керәк, дәп ойлаптимән. Кейин һәммимиз дәртниң еғирлиғини билип, һәсрәткә чөмдуқ...
Коммунар акиниң өмүр йолини хиялән тәсәввур қилсақ, униң җапа-мәшәқәт вә күрәштин ибарәт екәнлигигә көз йәткүзимиз. Бәлки шулар униң өмрини қисқартқанду?! Әқиллик инсанниң һаяти һәқиқий күрәш мәйдани болғинидәк, мәнму Коммунар акини күрәштә батурларчә җан бәргән қәһриманларға қияс қилғум келиду. Ундақ қәһриманлар өз хәлқиниң хатирисидә мәңгү қалғуси...

Гүлнарә АВУТОВА, 
шаирә, филология пәнлириниң намзити.

Хәлқиниң ғәм-тәшвиши, хошаллиғи билән яшиди 

1987-жилниң август ейиниң башлирида Алмутиға кәлдим. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, армиядә жүргән вақитлиримда өзәмниң Уйғуршунаслиқ институтиға йолланма билән әвәтилгәнлигимни пат-пат ойлап, қәлбимдә алаһидә бир күч-қувәт, мәғрурлиниш һиссиятлири пәйда болатти. Устазлиримниң, ата-анамниң, әл-ағинилиримниң маңа чоң үмүт артиватқанлиғини һәм у үмүтни қандақ ақлаш керәклиги үстидә ойлинип, келәчәккә қандақту-бир планларни түзүшкә башлидим.
Шәһәргә келишим билән удул Җамбул вә Пушкин кочилириниң дохмушиға орунлашқан Уйғуршунаслиқ институтиға йетишкә алдиридим. «Бисмилла» дәп киришимгә, алдимға бир аял чиқип, кимгә кәлгәнлигимни сориди. Келиш мәхситимни ейтқандин кейин, у бир бөлминиң ишигини көрсәтти. Ишикни еһтият билән аста чәктимдә, ечип, «рухсәтму» дегән һалда бешимни тиқип, ичигә көз жүгәрттим. Бөлминиң ичи азадә, оттуриға узун үстәл қоюлған болуп, униң жуқурисида бир киши олтиратти. У, әтималим, зөрүр бир нәрсә йезиватқан болуши керәк, лекин мени көрүши биләнла қәлимини үстәл үстигә ташлап қоюп, «Кәл!» дегән һалда, орнидин турдидә, ишик тәрәпкә қарап маңди. Алдимға келип, салимимни очуқ алған һалда орундуқларниң биригә тәклип қилди. Бойи анчә егиз болмиған, чачлири бөдрә, бурути өзигә тазиму ярашқан иллиқ чирай бу кишини дәсләпки қетим көрүшүм еди. Униң өз ишини дәрру ташлап, алдимға қарши чиқип, салимимни алаһидә бир сәмимийлик билән елиши һәм орундуққа тәклип қилиши мени, бир тәрәптин, алаһидә бир һаяҗанға бөлигән болса, йәнә бир тәрәптин, чин көңлүмдин рази болдумки, худди өзәмни бир туққан акам билән көрүшкәндәк һис қилдим. Байиқи киши өзини «Коммунар Талипов» дәп қисқила тонуштурди. У өзиниң әслидә кимлигини, қандақ лавазимда екәнлигини ейтмиғини билән, униң мошу идариниң бир башлиғи екәнлигини мөлчәрлидим. У мениң һөҗҗәтлиримгә бир қур көз жүгәрткәндин кейин:
— Яхши бопту бизгә кәлгиниң, — дедидә, алдиримай сөзини давамлаштурди. — Институтимиз техи йеңидин қурулди. Һазирчә тилшунаслиқ, әдәбият вә сәнъәт, тарих вә мәнбәшунаслиқ, ихтисат бөлүмлири ишләватиду. Институтимизниң рәһбири Ғоҗәхмәт Сәдвақасов дегән киши...
— Һә, мән у кишини яхши билимән. У бизгә дәрис бәргән, — дедиму, амма кейин Коммунар акиниң гепини бөлүвәткәнлигимдин хиҗаләт болдум.
— Һә-һә. Шу киши, — дәп еғир-бесиқлиқ билән сөзини давам қилди у. – Бизгә һазир мутәхәссисләр һавадәк һаҗәт, болупму яшлар. Яшларниң илим билән шуғуллинишиға барлиқ имканийәтләрни яритип беришни мәхсәт қиливатимиз. Ленинград, Ташкәнт вә башқиму шәһәрләргә оқушқа әвәтиш нийәтлиримиз бар. Умумән, келәчәктә қилинидиған ишлар интайин нурғун...
Биз йерим саатчә сөһбәтләштуқ. У институтниң вуҗутқа келиш тарихи, әмәлгә ашурулуватқан ишлар, кимләрниң ишләватқанлиғи һәққидә қисқичә сөзләп бәрди. Ахирида орнидин туруп:
— Аман-есән хизмитиңни пүтирип кәл, — дәп, йәнә бир қетим қолумни қистидә, босуғиғичә узитип барди.
Коммунар ака Талипов билән мән әйнә шундақ тонушқан едим. Шу жилниң ахирида мән институтқа ишқа қобул қилиндим вә шуниңдин етиварән Коммунар ака билән бир коллективта ишләшкә башлидим. Пәқәт шу чағдила Коммунар акиниң мәзкүр институт мудириниң орунбасари лавазимида екәнлигини билдим...
Өткән әсирниң 90-жиллириниң бешида, йәни институтимиз әндила айиғиға турушқа башлиғанда, туюқсиз Ғоҗәхмәт ака Сәдвақасовтин айрилип қалдуқтә, һәрқайсимизниң көңлидә келәчигимизгә нисбәтән әнсирәш аламәтлири пәйда болди. Биз әнди бу ишни пәқәт Коммунар акиниң давамлаштуруши мүмкин екәнлигигә үмүт қилдуқ вә униңға қәтъий ишәндуқ. Коммунар акиму бизниң ишәнчимизни ақлашқа бар күч-қувитини сәпәрвәр қилди. У вақитларда вәзийәтму хелә еғир еди. Коммунар ака мошу мурәккәп вәзийәттә институтимиз паалийитиниң суслишип қелишиға йол қоймаслиққа, униң абройини сақлап қелишқа барлиқ күч-ғәйритини сәрип қилди. Амма бәзи объектив сәвәпләргә бенаән, 1996-жили мәзкүр илим дәргаһи өз ишини рәсмий тохтатти. Уйғуршунаслиқ институти мәркәзгә айлинип, униң асасида Шәриқшунаслиқ институти қурулди. Коммунар ака шу мәркәзниң рәһбири болуш билән биллә институт мудириниң орунбасари вәзиписиниму атқурди. У әйнә шу ихтисат җәһәттин мурәккәп дәвирдә яшларни тутуп қелишқа хелә тиришти. Униң билән болған сөһбәтлиримизниң биридә Коммунар ака мундақ дегән еди: «Мән силәрниң әһвалиңларни яхши чүшинимән. Силәр көпчилигиңлар техи йеңидин аилә қурдуңлар, әнди уни аяққа турғузуш керәк. Буниң үчүн, әлвәттә, уни маддий җәһәттин асраш лазим. Мән қолумдин келишичә ярдәм қилишқа тиришимән. Амма һәрбир қәдимиңларни бесиштин илгири яхши ойлиниңлар, әтә-өгүн пушайман йәп қалмаңлар. Бу еғирчилиқларниң барлиғи вақитчә». Коммунар ака қолидин келишичә, бизни һәр җәһәттин роһландуруп, үмүтләндүрүп турди. Һәқиқәтәнму, униң гәплириниң җени бар еди. Бәзилиримиз илмий иш билән бирқатарда қошумчә тирикчилигимизни қилип жүрдуқ. Бәзидә Коммунар ака бизни һәтта маддий җәһәттинму қоллап турди. Бизму Коммунар акиға шунчилик үгинип кәттуқки, аилимиздиму, ишимиздиму һәрқандақ зөрүр бир мәсилә туғулуп қалса, биринчи болуп униңға мураҗиәт қилаттуқ, сәвәви Коммунар акиға чин дилимиз билән ишинәттуқ...
Коммунар акиниң арман-мәхсәтлири нурғун еди. У рәһбәрлик қиливатқан Уйғуршунаслиқ мәркизи кейинки жилларда көплигән фундаменталлиқ лайиһиләр бойичә тәтқиқат ишлирини әмәлгә ашурди. Буниңдин ташқири, институт тәрипидин уюштурулған онлиған илмий конференцияләр, симпозиумлар, семинарлар, «дүгләк үстәлләр» вә башқиму чарә-тәдбирләрниң өткүзүлүшигә, онлиған монографияләрниң, илмий мақалиларниң елан қилинишиға Коммунар Талипов рәһбәрлигидики Уйғуршунаслиқ мәркизиниң қошқан үлүши алаһидә. У мәркәзниң бу паалийитини техиму җанландуруш, униң елимиздики вә чәт әлләрдики башқиму илмий идариләр билән болған алақилирини тикләш вә риваҗландурушни мәхсәт қилған еди. Коммунар ака кейинки вақитларда, болупму Шәрқий Түркстанниң өткән әсирниң 30 — 40-жиллардики тарихи, шундақла хәлқимизниң Абдулла Розибақиев, Әхмәтҗан Қасимий, Абдурауп Мәхсум охшаш мунәввәр пәрзәнтлириниң һаяти вә паалийити үстидә тәтқиқат елип беривататти. Хәлқимиз үчүн техи аян болмиған көплигән сирларни ечиш йөнилишидә тинмай әмгәк қиливататти. Миңларчә әпсуски, у арман-мәхсәтлирини өзи билән биллә елип кәтти...
Һә, өз хәлқиниң ғәм-тәшвиши, хошаллиғи билән яшиған, әгәр һаят болғинида, 75 яшниң үзини көридиған Коммунар Талиповтәк көрнәклик алимларниң шөһрити вақит өткәнсири техиму ярқин билиниду.

Рәхмәтҗан ЙҮСҮПОВ, 
Р.Сүлейменов намидики Шәриқшунаслиқ институти Уйғуршунаслиқ

мәркизиниң йетәкчи илмий хадими, филология пәнлириниң намзити.