• Замандаш
• 22 Ақпан, 2023

Кичигимдин пир тутуп өстүм

Қириқ жил муқәддәм, йәни 1983-жили 14-февраль күни, жирик әдәбиятшунас алим, филология пәнлириниң доктори, профессор, шаир вә җәмийәт әрбаби Мурат Һәмраев туюқсиз вапат болди.
Әтималим, һәрбир адәмниң мүҗәз-хулқиниң, көзқарашлириниң, ишәнч-қәдрийәт тоғрилиқ чүшәнчилириниң шәкиллинишигә зор иқбал йәткүзидиған шәхсләр болса керәк. Мениң тәғдиримдә бу җәһәттин ата-анам биринчи орунда туриду, әлвәттә. Амма бирқатар устазлиримни, сөйүмлүк язғучи-шаирлирим билән уларниң китаплирини һәм шундақла бәзибир достлирим билән туққанлиримниму мән шундақ шәхсләрниң қатариға қошқум келиду. Шуларниң ичидә атақлиқ шәриқшунас-алим вә шаир-тәрҗиман Мурат Һәмраевниң һаят йоли билән иҗадийитиниң маңа һәм мениң тәңтуш дост-бурадәрлиримгә тәсири алаһидә зор болди.
Мән әнди есимни билгән чағлиримдила, униң исмини аңлиғандим. Бу жирақта қалған вә әсләшниң өзи иллиқ һис-туйғуларға бөләйдиған өткән әсирниң атмишинчи жиллири болидиған. У чағда көпмилләтлик Қазақстанниң көплигән пухралири Мурат Һәмраев билән мәғрурлинатти. Әйни вақитта пән докторлири билән намзатларниң сани җумһурийәт бойичә санақлиқла еди. Һә, у болса, 28 йешида филология пәнлириниң доктори аталди! Униң үстигә у уйғурлар арисидин чиққан дәсләпки пән доктори еди.
Мурат Һәмраев 1936-жилниң дәсләпки күни Алмута шәһиридә дунияға көз ачқан. Оттура мәктәпни түгитип, Ташкәнттики Оттура Азия Дөләт университетиниң Шәриқ факультетиға оқушқа чүшиду. Алий билим дәргаһини әла баһалар билән тамамлап, 1961-жили Алмутида «Уйғур классик вә заманивий шеирийитидики қапийә» мавзусиға йезилған намзатлиқ диссертациясини утуқлуқ һимайә қилиду.
Әгәр һазир көплигән балилар тиҗарәтчи, банк хадими болушни халиса, өткән әсирниң 60 – 70-жиллирида биз алим, устаз, дохтур болушни арман қилаттуқ. Ечинишлиғи шуки, мән Мурат Һәмраев билән һечқачан үзму-үз учрашмидим. Уни пәқәт китаплири, шеирлири арқилиқла тонуймән. Шундақ болсиму, униң мән демәтлик көплигән жигит-қизларниң пири болғанлиғини билимән. 
Мурат акиниң һечкимниңкигә охшимайдиған тәғдири бизниму беарамлиққа бөлигән еди. Шуниң үчүн униң сүрәтлири билән у тоғрилиқ мақалилар елан қилинған һәрхил тиллардики нәширләрни издәп жүрүп оқушқа тиришаттуқ. ВЛКСМ Мәркизий комитетиниң тохтамиға мувапиқ Мурат Һәмраевқа уйғуршунаслиққа аит бир түркүм әмгәклири үчүн Ленин комсомоли мукапитиниң берилгәнлиги тоғрилиқ мақалә елан қилинған «Комсомольская правда» гезитиниң 1970-жилқи санини һелиғичә сақлап келиватимән. У – Оттура Азия вә Қазақстан бойичә мәзкүр мукапатқа еришкән әң дәсләпки алим вә шаирдур. Бу утуқ уни пүткүл Кеңәш Иттипақиға тонутти. У шу түпәйли СССРдики әң яш әдәбиятшунас-алим сүпитидә рәсмий етирап қилинди. Шуниңға мунасивәтлик көплигән милләт вәкиллириниң хәлқимиз әдәбиятиға, тарихиға вә мәдәнийитигә дегән қизиқиши өсти.
Мениң хәлқимиз тоғрилиқ оқуған әң дәсләпки китаплиримму йәнә шу Мурат Һәмраевниң қәлимигә мәнсүп «Уйғур хәлиқ мәдәнийитиниң гүллиниши» («Расцвет культуры уйгурского народа») вә «Әсирләр бойи өлмәйдиған сөз» («Веков неумирающее слово») намлиқ китаплар болди.
Атмишинчи жиллар – бу, һәқиқәтәнму, 80-жилларға қәдәр созулған кеңәш уйғурлири мәдәнийитиниң тарихидики алтун дәвирниң башланған вақти болса керәк. Буниң һәммиси униң китаплиридин өз ипадисини тапқан. Улар шуқәдәр қизиқарлиқ йезилғанки, оқуған адәмниң йерим йолда тохтитип қоймиғи қийин. У әмгәкләр мениң вә тәңтушлиримниң аң-сәвийәсиниң өсүшигә интайин чоң тәсир қилди. Уларни оқуп чиқип, мән һәқиқий зиялиниң пәқәт әқиллик һәм билимликла әмәс, шуниң билән биллә әхлақий җәһәттин таза, өз миллитини чин сөйидиған, тарихини, әдәбиятини, сәнъитини яхши билидиған вә башқа хәлиқләргиму һөрмәт билән қарайдиған адәм болуши керәк екәнлигини чүшәндим. Мурат Һәмраевниң өзини болса, бәәйни уруқ-туққинимдәк йеқин көрүп кәттим. Махмут Қәшқәрий, Йүсүп Хас Һаҗип, Хирқитий, Нөвбитий, Низарий, Билал Назим, Садир палван охшаш миллий намайәндилиримиз тоғрилиқму дәсләп шуниң китаплиридин оқудум. Аридин талай жиллар өтсиму, у китапларда учришидиған айрим мәлуматлар һелиғичә сөзму-сөз дегидәк хатирәмдә сақлинип кәлмәктә.
Атақлиқ түрк шаири Назим Һекмәт Мурат Һәмраевниң балилиқ вақтидики әң сөйүмлүк шаирлириниң бири болған екән. Бала Мурат униңға өзиниң дәсләпки шеирлириниң бирини әвәтипту. Улуқ шаир, уни оқуп чиқип: «Саламәтмусән, Мурат! Сениң шеириң чин жүрәктин, қайнақ һиссият билән йезилипту. Вәтиниңниң бәхтигә, камал тап...» дәп хәт йоллиған екән униңға. 
Мурат Һәмраев Оттура Азия дөләт университети Шәриқ факультетини тамамлиди, өмриниң ахирқи жиллириниму Ташкәнт шәһиридә өткүзди. Бирақ өзи туғулуп, өскән, оттура билим алған, дәсләпки муһәббитини учратқан, достларни тапқан Алмута шәһири униң әң сөйүмлүк шәһири еди. У Өзбәкстанда жүргән чағлирида киндик қени тамған шәһәрни, Алитағ тизмилирини көп сеғинди. Бу тоғрилиқ вапатидин кейин елан қилинған униң ахирқи шеирлириниң биридә очуқ күйлиниду:
Сөйимән сени, әзиз Алитеғим,
Улуқлар тәғдиридәк сәлтәнәт қурған.
Елимниң өлмәс һур шөһрити кәби –
Ақбашлиқ Ақилсән мәрданә турған.
Сөйимән һәрқачан – қишта һәм язда,
Бу сөйгү күн санап өсүп бариду.
Нурлуқ нигаһиңлар жираққа баққан –
Вәтән оғланлирин әскә салиду.
Гува болғанларниң ейтишичә, яш алимниң докторлуқ диссертациясини һимайә қилиши, рәқиплириниң аз әмәслиги сәвәвидин, интайин қийин болған екән. Шу чағда қазақ әдәбиятиниң классиги, академик Ғабит Мүсрепов сөз новитини елип: «У – яш, у – қабилийәтлик, у – әмгәксөйгүч. Нәқ шу хисләтлири униңға дост болмиған җаһил вә көрәлмәс адәмләрни һәс-һәскә салмақта», – дегән екән. Ақсақалниң бу сөзи йәшкүчи әһмийәткә егә болуп, илмий кеңәш яш алимни қоллап-қувәтләпту.
Мурат акиниң докторлуқ диссертацияси асасида барлиққа кәлгән вә академик В.М. Жирмунский киришмисини язған монографиялик әмгиги 1963-жили Е.С. Исмаиловниң тәһрирлигидә йоруқ көрди. Бу әмгәк уни пәқәт Кеңәш Иттипақиниңла әмәс, бәлки пүткүл дунияниң көрнәклик шәриқшунас-алимлири билән тәңләштүрди. Гуннар Ярринг, Герхард Дарфер, фон Габен, Юлиус Немет, Людек Гржебчик қатарлиқ чәтәллик алимлар у тоғрилиқ интайин жуқури инкасларни билдүрди. Тонулған чех алими, академик Ян Рипка болса, униңға: «Сизниң язғанлириңиз әҗайип. Бүгүн Сиз өз китавиңиз билән һәқлиқ рәвиштә махтиналайсиз. Шүбһисизки, у барчә амминиң диққитини җәлип қилиду...» дәп язди.
Көплигән қазақстанлиқ шаир-язғучилар, алимлар Мурат Һәмраевқа чоң һөрмәт билән қариди. Яш түркийшунас-шәриқшунас алимниң, шаирниң қабилийитини әмгәклиригә мунасип баһалиди. Шу түпәйли уни 25 йешида ҚазССР Пәнләр академияси Әдәбият вә сәнъәт институтиниң илмий кативи қилип тайинлиди. Яш алим Сәбит Муқанов, Зия Сәмәди, Әбдилда Тәжибаев, Қуддус Ғоҗамияров, Һезим Искәндәров, Мухаметжан Қаратаев, Турсынбек Кәкишев, Долқун Ясенов, Турсун Рәһимов, Тамара Мадзигон, Оразгүл Нурмағамбетова, Евгения Лизунова, Коммунар Талипов, Йолдаш Азаматов билән өзара йеқин һәм сәмимий мунасивәттә болди.
Мурат Һәмраев қийин әһвалларға дучар болған чағларда, уни узақ жиллар җәриянида йеқин дости, шаир һәм алим, филология пәнлириниң доктори, профессор Александр Жовтис қоллап-қувәтләп, яр-йөләк болди. Әйнә шу киши униң Москва шәһиридә нәшир қилинидиған «Народы Азии и Африки» журналида бесилған дәсләпки монографиясигә тәқриз язди. Башқиларға охшимайдиған бу икки шәхсниң достлуғи интайин мустәһкәм болуп, таки өмүрлириниң адаққи дәқиқилиригичә давамлашти.
Көрнәклик рус язғучиси, тарих пәнлириниң доктори, «Роман-газета» нәшриниң баш муһәррири Валерий Ганивеч Мурат Һәмраев тоғрилиқ: «Алимларға хас аналитикилиқ тәмкин әқил вә шаирларға тәәллуқ назук, лирикилиқ мүҗәз-хулуқ охшаш бир-биригә қошулуши мүмкин әмәс хисләтләр униң бойиға мүҗәссәмләнгән. Һә-ә, у шундақ әҗайип адәм, педагог, пән доктори, тәрҗиман вә шаир, өз хәлқиниң роһий байлиғиниң қизғин тәрғибатчиси, бәйнәлмиләл һәм садиқ дост болған еди» дәп язиду.
1975-жили «Комсомольская правда» гезитидин (у мәзгилләрдә көпмиллионлуқ тиражға егә болған мәзкүр гезитни Кеңәш Иттипақиниң һәммә турғунлири дегидәк оқатти) мән Лутпулла Мутәллип тоғрилиқ ихчам мақалә билән униң М.Һәмраев тәрипидин рус тилиға тәрҗимә қилинған шеирлирини оқуған. У шеирларниң көпчилигини һеликәм ядқа билимән. Шу гезитни узақ жиллар бойи сақлап жүрдүм. Кейинирәк, йәни өткән әсирниң 90-жиллирида мән уни йеқин достум, көрнәклик һоқуқшунас-алим Әнвәр Һаҗиевқа тәғдим қилған едим. Гезит һазирму мәрһумниң архивида сақлиниватқан болса керәк.
Мән, әлвәттә, Лутпулла Мутәллипниң иҗадийити вә униң паҗиәлик тәғдири һәққидә биләттим. Униң шеириға йезилған «Зоһра җеним» нахшисини интайин яхши көрәттим. Амма Мурат Һәмраев униң иҗадийитини пәқәт Кеңәш Иттипақиғила әмәс, бәлки дунияниң көплигән әллиригә тонутти. Шуниңдин бираз вақит өтүп униң шеирлири «Огонек» китапханиси» серияси бойичә миллионлиған нусхида нәшир қилинидиған топламдиму бесилди. Шу жили мән Мурат Һәмраев тәрипидин топлинип, «Жазушы» нәшриятидин йоруқ көргән Лутпулла Мутәллипниң «Талланма әсәрләр» намлиқ китавини қолумға чүшәрдим. Уни һелиғичә әтивалап, сақлап келиватимән.
10-синипта оқуватқан чеғимда мән мәктәптики там гезитиниң муһәррири едим. «Юность» дәп атилидиған бу гезитниң узунлуғи икки метрчә болуп, мәктәптики устазлар билән оқуғучиларниң һәммиси дегидәк уни интайин қизиқип оқатти. Шу йәрдә мән Л.Мутәллип тоғрилиқ ихчам мақалини вә униң М.Һәмраев тәрипидин тәрҗимә қилинған бир түркүм шеирлирини елан қилдим. Мәктивимизниң көпмилләтлик коллективи инқилапчи-шаирниң шеирлирини наһайити қизғинлиқ билән қарши алған еди.
Мән Лутпулла Мутәллипниң шеирлириниң әсли нусхилири билән тәрҗимилирини селиштурғанни яхши көрәттим. Уларни талантлиқ шаирниң тәрҗимә қилғанлиғи, әң муһими, Лөтүн лирикисидики әрикпәрвәрлик роһниң сақланғанлиғи яққал сезилип туратти.
Қазақ дөләт университетиниң филология факультетида билим елип жүргән чағлиримда мән униң «Түркий шеир түзүлүшиниң асаслири» («Основы тюркского стихосложения») мавзусиға йезилған докторлуқ диссертациясини мәмнунийәт билән оқуп чиқтим. Шу мәзгилләрдә мән шундақла «Литературная газета» һәптилигидә бесилған Мурат Һәмраевниң Билал Назим тоғрилиқ мақалисини вә рус тилиға муәллип тәрипидин тәрҗимә қилинған шеирлирини оқудум. У Кеңәш Иттипақиниң миллионлиған оқуғучилирини пәқәт Билал Назимниңла әмәс, бәлки Зәлилий, Нөвбитий охшаш башқиму көплигән көрнәклик классик шаирлиримизниң иҗадийәтлири билән тонуштурди. У тәрҗимә қилған Абдулһәй Муһәммәдий, Нур Исрайилов, Турди Һәсән, Исмайил Саттаров, Һезим Бәхниязов, Мәсимҗан Зулпиқаров, Тейипҗан Илиев, Муһәммәтҗан Садиқ, Һәнипә Салихова, Рәһим Қасим, Абдуғопур Қутлуқ охшаш заманивий уйғур поэзияси вәкиллириниң шеирлириму интайин қизиқарлиқ.
Л.И. Тимофеев билән С.В. Тураевниң тәһрирлигидә 1974-жили Москва шәһиридә нәшир қилинған «Әдәбиятшунаслиқ терминлириниң луғити» китавини билмәйдиған филолог-студентлар аз болса керәк. Әйнә шу луғәт муәллиплириниң бири – Мурат Һәмраевтур. Йеник вә раван тилда йезилған бу әмгәк филолог-студентлар билән тилчи-устазларниң бирнәччә әвладиниң сөйүмлүк китави болғанлиғи муқәррәр. 
Өмриниң ахирқи жиллирида Өзбәкстанда хизмәт қилған М.Һәмраев өзбәк оқуғучилирини көплигән уйғур язғучи-шаирлириниң иҗадийити билән тонуштурди.
Яш чеғимда, йәни 1981-жили мән Өзбәкстанға турист сүпитидә сәяһәткә берип, Бухара шәһиридики китап дуканлириниң биридин өзбәк тилида нәшир қилинған «Уйғур хәлиқ чөчәклири» дегән китапни сетивалдим. Униң топлиғучи-муәллипи Мурат Һәмраев болса, безигүчиси көрнәклик рәссам Медәт Қаһаров екән. Китап оттуз миң нусха билән нәшир қилинипту. Демәк, он миңлиған өзбәк балилири уйғур чөчәклирини оқуп чоң болди дегән сөз. Бу китапниму мән һелиғичә сақлап келиватимән.
Студентлиқ дәвримдә алим билән учришишни арман қилған едим. Күнләрниң биридә шәһәрлик телефон китапчисидин униң өйиниң телефон номерини тепип, қоңғурақ қилишқа җүръитим йәтти. Амма тәғдиргә һечнемә дегили болмайдекән. Телефон ногийини көтәргән натонуш аял маңа «Мурат акиниң у йәрдә турмайдиғанлиғини, Ташкәнткә көчүп кәткәнлигини» хәвәрлиди. 
Университеттики оқутқучилиримдин мән пат-патла «Мурат Һәмраевни тонамсиз?» дәп сораттим. Көпчилиги «Һә-ә» дәп җавап берәтти. Профессор Алтай Аманжоловниң униңға дегән һөрмити бөләкчә еди. Шундақла атақлиқ филолог-алим, татар хәлқиниң вәкили болған Хайрулла Махмудовниң Мурат Һәмраев һәққидә ейтип бәргәнлири есимдә яхши сақлинип қалди. У 40-жилларда кирилл алфавити асасида уйғур елипбәсини түзүш бойичә Айшәм Шәмиева билән биллә ишлигән, интайин аддий һәм хушхой адәм болидиған. Х.Махмудов Мурат Һәмраевниң улуғвар әдәбиятшунас-алим вә талантлиқ шаир екәнлиги тоғрилиқ маңа пат-пат сөзләп берәтти.
Мурат Һәмраев һечкимгә охшимайдиған талант егиси еди. Ундақ адәмләрни көрәлмәйдиғанлар көп болиду. Бәхиткә қарши, нурғунлиған инсанларниң тәбиити шундақ яралған.
Мән алимниң туюқсиз вапат болғанлиғи тоғрилиқ шум хәвәрни анамниң туғулған жути – Уйғур наһийәсиниң Кичик Ақсу йезисида аңлидим. Шу күни биз мән интайин яхши көридиған йеқин туққинимиз билән мәңгүгә видалишивататтуқ. Бу икки җудалиқ қошулуп, мениң яш, жумран қәлбимни техиму езивәтти. 
Мурат Һәмраевниң өлүми мени қаттиқ тәврәндүрди. У бари-йоқи 47 яшта еди. Мән өзәмгә «Немишкә аримиздин әтигән кәтти? Немә үчүн тәғдир униңға адаләтпәрвәрлик билән қаримиди?» дегән соалларни қойдум. Шундақ болсиму, мән униң өмрини беһөддә өткүзмигәнлигини чүшинәттим. У, һәқиқәтәнму, һәммимиз үчүн үлгә болидиған шанлиқ йолни бесип өтти. Һаятта сениң қанчә жил яшиғанлиғиң әмәс, бәлки қандақ яшиғанлиғиң, хәлқиң үчүн немә қилғанлиғиң муһимдур.
Мурат Һәмраев – хәлқимиз тарихидин мәңгүлүк орун алған шәхс. У илим-пән үчүн интайин көп ишларни әмәлгә ашурди, бирақ униңдинму нурғун ишларни қилишқа қадир еди. Әпсус, әҗәл үмүтләрни йерим йолда үзүвәтти...
Тонушлуқ даирисиниң кәңлиги җәһәттин Мурат Һәмраевни сабиқ Кеңәш Иттипақиниң уйғурлири арисида кимгә қияс қилишқа болиду? Бәлки, йәнә бир Мурат – нахшичи Мурат Насиров билән селиштурушқа болидиғанду?.. Бәхиткә яриша, мән Мурат Насиров билән тонуш едим, униң билән саатлап сөһбәтләшкән пәйтлиримизму болған. Һәр иккилиси хәлқимизни чин дилидин яхши көрәтти, қамусий билимгә егә еди, дайим өзлириниң көпмилләтлик Қазақстанда туғулғанлиғини, амма қедим қәшқәрлик җиң уйғурларниң нәсли екәнлигини мәғрурлинип тилға алатти. Мурат Һәмраев тоғрилиқ әслимиләрни һелиму яқтуруп аңлаймән. Өз вақтида Коммунар Талипов, Турсынбек Кәкишев, Йолдаш Азаматов, Рабик Исмайилов охшаш акилиримниң униң һәққидики хатирилирини һөзүрлинип тиңшиған болсам, һазир йеқин достум, Мурат акиниң иниси Хәмитниң әслимилиригә қизиқишим үстүн. 
Һәрбир милләтниң әтрапиға барчә хәлқи җәм болидиған шәхслири болиду. Көпәсирлик тарихқа егә хәлқимизниң тарихидиму ундақ адәмләр нурғун. Улар – миллий қәһриманлар, шаирлар, алимлар, мәдәнийәт вә сәнъәт әрбаплири... Биз – көпмилләтлик Қазақстан уйғурлири үчүн мундақ алимлар арисида Мурат Һәмраев алдинқи орунда туриду дәп ойлаймән.

Исмайилҗан ИМИНОВ.