• Асасий мақалилар
• 20 Сәуір, 2023

Елимиз тәрәққиятиниң йеңи упуқлири

Түнүгүн Астанада Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевниң рәислигидә елимизниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққияти бойичә кеңәшмә өтти. Униңға Премьер-министр, Парламент палатилириниң спикерлири, Президентқа беваситә һесават беридиған дөләт органлириниң рәһбәрлири, Һөкүмәт әзалири, Астана, Алмута, Чимкәнт шәһәрлириниң, вилайәтләр вә наһийәләр һакимлири, Сенат вә Мәҗлистики парламентлиқ фракцияләр билән комитет рәһбәрлири, вилайәтлик вә наһийәлик мәслиһәтләрниң рәислири қатнашти.

Йолдаш МОЛОТОВ,
«Уйғур авази»

Президент өз сөзидә елимизниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятиниң асасий мәсилилири һәққидә тәпсилий тохтилип өтти. 
 Президентниң пикричә, Миллий фонд келәчәк әвлатқа тәәллуқ екәнлигини алаһидә қәйт қилди. 
“Миллий фондни асассиз пайдилинишни тохтитиш һаҗәт. Мән у тоғрилиқ бирнәччә қетим ейттим. Миллий фонд – келәчәк әвлатниң мәблиғи. Бизниң униң ресурсини һаҗәт пәйттә, боһран вақтида пайдилинишимиз керәк. Дөләт-шәхсий һәмкарлиқ институтини вә җан бешиға мәбләғ бөлүшни, болупму иҗтимаий инфрақурулумға инвестицияни җәлип қилишни толуқ пайдилиниш лазим”, – деди Дөләт рәһбири.
 Қ.Тоқаев булту декабрь ейида дөләт-шәхсий һәмкарлиқниң йеңи үлгисини жарий қилинған қанунға өзгәртишләр киргүзди. Шәхсий шерикләрни таллиғанда ашкарилиқни тәминләш бойичә чариләр қобул қилинип, квазидөләтлик карханиларниң қатнишиши чәкләнгән.
“Шундақ қилип, тиҗарәтчиләрни дөләт лайиһилирини әмәлгә ашуруш ишиға җәлип қилиш үчүн шараит яритилди. Бу васитини йеңи миллий лайиһиләрни әмәлгә ашурушта имканқәдәр үнүмлүк пайдилиниш керәк. Һөкүмәткә иҗтимаий саһадики дөләт-шәхсий һәмкарлиқ бойичә комплекслиқ программа тәйярлашни тапшуримән”, – деди Президент.
 Президентниң ейтишичә, Һөкүмәт ишләш услубини түп-асастин йоқитиш үчүн ирадисини намайиш қилиши лазим. 
“Мән бүгүн ислаһатлиримизни әмәлгә ашуруштики айрим камчилиқларға, муһим мәсилиләргә тохталдим. Асасий мәсилә – ишниң сүпәтлик орунланмайватқанлиғида. Шу сәвәптин ениқ нәтиҗигә қол йәткүзүлмәйватимиз. Униң һәрхил сәвәплири бар. Бәзи дөләт хадимлири, рәһбәрләр өз ишиға бепәрва қарайду, паалийәтчан әмәс. Җавапкәрликни –өзигә елишни халимайду. Бу болупму бюджет мәблиғини пайдилиниш пәйтидә байқилиду. Улар ишниң сүпәтлик орунлинишиға әмәс, тапшурмини назарәттин сирт қалдурушқа тиришиду. Шуниң зәрдавини биз тартиватимиз. Елан қилинған нурғун ислаһатлар техичә гиҗиң меңиватиду. Уни иқрар қилишимиз лазим. Шуңлашқа Һөкүмәт кона ишләш услубини түп-асастин йоқитиш үчүн ирадисини намайиш қилиши һаҗәт”, – деди Дөләт рәһбири.
 Шундақла Президент елимиздә қанун вә тәртипкә қаттиқ риайә қилиши һаҗәт екәнлигини ейтти. “Қанун үстүнлүги болмиса, турақлиқлиқму болмайду. Турақлиқлиқ йоқ йәрдә һечқандақ тәрәққият болуши мүмкин әмәс. Шуңлашқа гражданларниң қанунға беқиниши керәк, вакаләтлик органлар қанунға хилаплиқ қилишниң алдини елиши шәрт. Җәмийәтниң бехәтәрлиги вә турақлиқлиғини сақлаш – дөләтниң асасий вәзиписи. Тәрәққий әткән әлләрниң һәммисидә шундақ. Һакимлар — дөләтниң вәкили. Шуңлашқа бу ишқа алаһидә әһмийәт бериш керәк”, – деди Қ.Тоқаев.
Президент өз сөзидә, шундақла ихтисадий бехәтәрликкә алаһидә әһмийәт бериш керәклигини алаһидә тәкитлиди. 
“Стратегиялик объектлар” чүшәнчисини ениқлаш услубини қайта қарап чиқиш һаҗәт. Еһтимал, регионлуқ әһмийити бар стратегиялик объект чүшәнчисини киргүзүш керәкту. Бу — дуниявий тәҗрибә. Һәммини ойланмай өзгәртивериш ихтисадий бехәтәрликкә зиян кәлтүрүши мүмкин. Һазирқи геосәясий әһвал бу мәсилиниң әһмийитини техиму ашурди. Қазақстан салмақлиқ вә мустәқил ихтисадий сәясәт жүргүзүши керәк. Җәмийәтлик ресурсларниң қолйетимлик болуши үчүн очуқ аукцион қаидилирини рәһбәрликкә елиш һаҗәт. Тиҗарәт вәкиллири барлиқ вәзипилирини адил орунлаш үчүн нәтиҗидар назарәт системисини орнитиш лазим”, – деди Президент. 
Мәлумки, Президент ихтисатни монополиядин аҗритиш үчүн тоғрилиқ дайим тәкитләп туриду. Кеңәшмидә Дөләт рәһбири мошу мәсилигә тохтилип, активларни дөләткә қайтуруш ишлирини таза жүргүзүшни һәм уларниң йәнә бирлириниң янчуғиға чүшүп кәтмәслигини назарәт қилишни тапшурди.
“Монополистларға қарши қозғалған ишлар бойичә сүпәтлик ишләш лазим. Униң үчүн судьяларниң билимлик болуши муһим. Һазир қанунсиз чиқирилған активларни дөләткә қайтуруш ишлири риваҗланди. Қайтурулған активлар билән мүлүкләрни башқилар еливалмаслиғи керәк”, – деди Дөләт рәһбири.
Президент нутқида субсидия бериш саһасидики коррупция мәсилисигә алаһидә тохталди. У һазир бөлүнгән субсидияләрниң мәхсәтләргә мувапиқ хәшләнмәйватқанлиғини, бөлүнгән мәбләғниң орунсиз хираҗиәт қилиниватқанлиғини ейтти. “2019 — 2021-жиллири мәһсулат ишләпчиқиришқа берилгән субсидияни алайли. 
Бу мәбләғниң тәң йерими субсидия елиш хаһишини билдүргәнләрниң пәқәт 10 пайизиниңла қолиға тәккән. Субсидия алған айрим шәхсләр санаәтни йүксәлдүрүш орниға, бюджет мәблиғини янчуғиға селип, паңшиң һаят кәчүргән. Әнди аддий деханлар үчүн субсидия елиш – қизил-қиямәт ишқа айланди. Униңдин ташқири, Президент тәкитлигинидәк, субсидия бериш системиси наһайити җиддий вә һаҗәт мәлуматлар көпчиликкә қолйетимлик әмәс. Субсидия елишни рәтләйдиған йеңи рәқәмлик система бу мәсилини һәл қилалмайватиду”. 
Президент диққәт бөлгән йәнә бир мәсилә – елимизниң тәбиий байлиқлири мәсилиси болди. Униң пикричә, тәбиий байлиқлиримиз елимизниң турақлиқ тәрәққиятиниң асаси болмайду. 
“Қазақстан – мошу геосәясий регионда кәңдаирилик, демократиягә асасланған ислаһатлар йолиға чүшкән бирдин-бир дөләт. Шуңлашқа бизгә оңай болмайду. Бирақ, бу йолни қандақ қилип болмисун, бесип өтүшимиз лазим. Әнди ишқа киришимиз. Мошу йәрдә олтарған һәрбир дөләт хадими өзигә чоң вәзипә жүклиниватқанлиғини һис қилиши һаҗәт. Бу – әң алди билән барлиқ Қазақстан хәлқиниң алдидики җавапкәрлик. Силәрниң қарарлириңлар билән һәрикәтлириңлар әлниң бүгүнки күни вә келәчигигә беваситә тәсир қилди. Шуңлашқа күндилик мәсилиләрни дәрһал һәл қилиш билән чәкләнмәслигиңлар керәк. Силәр дөләтчи-ислаһатчи болушуңлар лазим. Ислаһатлиримизниң асасий мәхсити – хәлиқниң турмушини яхшилаш. Униң үчүн аһалиниң тапавитини көпәйтиш керәк. Қолайлиқ һаят кәчүрүшигә шараит яритип, бехәтәрлигини тәминләш керәк. Гражданларниң өзини-өзи тәрәққий әткүзүшигә барлиқ имканийәтләр яритилиши шәрт. Мошуниң һәммисини күчлүк ихтисат болған һаләттила, утуқлуқ әмәлгә ашуралаймиз”, – деди Президент.
Дөләт рәһбириниң ейтишичә, гражданларниң еһтияҗлирини тәминләшкә қаритилған һәқиқий базар ихтисадиға көчүш керәк. Шуңлашқа алдимизда җиддий басқуч туриду.
“Биз қийин заманда яшаватимиз. Әнъәнивий ихтисадий вә логистикилиқ мунасивәтләр үзүлүлүватиду. Униңдин ташқири инфляция өсмәктә. Дуния ихтисадиниң тәрәққият сүръити төвәнләп кәтти. Дөләтләр қәризгә патти. Сода-сетиққа тосалғулуқлар көпәйди. Мошуниң һәммиси дуния ихтисадидики адәттики әһвалға айланди. Әнди тәбиий байлиқлар елимизниң турақлиқ тәрәққиятиға асас болалайду”, – деди Қ.Тоқаев.
 Қасым-Жомарт Тоқаев ихтисатни һәрхилландуруш йөнилишидә әмәлгә ашурулуватқан ишларниң азлиғини тәкитләп, Һөкүмәтни тәңқит қилди.
 “Қазақстан нефть вә газ ишләп чиқарғучи дөләт сүпитидә йеңи геоихтисадий әһвалға маслишишимиз керәк. Ихтисатни һәрхилландуруш – вақит тәливи һәм стратегиялик вәзипә. Бу тоғрилиқ дайим тәкитләп келиватимиз. Бирақ ишимизға қариғанда, сөзүмиз көп болуватиду. Дәрһал ишқа көчмисәк, дуниявий риқабәткә қабил болалмаймиз, йәни дуния ихтисадида кейин қелишимизға тоғра келиду. Президент җәмийәттә йүз бәргән муһим өзгиришләр һәққидә өз пикрини изһар қилди. Мәлумки, Дөләт рәһбириниң тәшәббуси билән әһмийәтлик сәясий ислаһатлар башланди. Йеқинда Мәҗлис вә мәслиһәтләр депутатлар сайлими өтти. Елимиздә һакимийәтләр тәңпуңлуғи орниди. 
“Әнди биз елимиздики җәмийәтлик-ихтисадий мунасивәтләрни қайта қурушимиз керәк... «Күчлүк Президент – тәсири бар парламент – һесават беридиған Һөкүмәт» концепцияси ениқ ишләшкә башлиди. Сәясий ислаһатлар тәрәққиятниң йеңи упуқлириға йол ечип бәрди. Шу арқилиқ ихтисатни түп-асаслиқ өзгәртишниң мустәһкәм һули селинди”, – дәп тәкитлиди Президент.
 Тәкитләш лазимки, һазир дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләшкә егә болуватқан чоң тиҗарәт вәкиллири роль ойнайду. Амма уларниң нурғуниниң елимиздики иҗтимаий мәсилиләргә йетәрлик дәриҗидә диққәт бөлмәй келиватқанлиғиму сир әмәс. Президент тәкитлигинидәк, «пайдини мошу йәрдә тепип, уни чәт әлдә хәшләш” адитидин қутулидиған вақит кәлди. Әксичә, елимиздики иҗтимаий мәсилиләрни һәл қилишқа көпирәк үлүш қошушқа интилғини тоғра. Чоң тиҗарәтчиләр Қазақстанда тапқан тапавитини сирттики әмәс, өз елимиздики тиҗаритини тәрәққий әткүзүшкә ишләткини дурус. Ишини мошу тәләпкә мувапиқлаштурған чоң тиҗарәтчиләр һәқиқий мәнадики бизнес-элитиға айлиниду. Хәлиқниң һөрмитигә еришип, дөләтниң һимайисигә вә қоллишиға егә болиду. Шуниң билән биллә бизгә “тиҗарәтчиләрниң йеңи әвлади” керәк. Дөләтниң ресурслириға тайинип ишлимәйдиған, өзидики қабилийити вә тәдбирчанлиғи билән тиҗарәт қилидиған “тиң күчләр” һаҗәт. Һәр регионда мошундақ тиҗарәтчиләр бар. Мана, мошу шәхсләр қоллашқа лайиқ. Уларниң ишини әлгә тонуштуруп, тиҗаритини дөләт дәриҗисигә чиқириш лазим. Шуниң билән биллә уларни бюрократлардин вә һоқуқ қоғдаш органлириниң қанунсиз һәрикәтлиридин һимайә қилиш керәк. Мән өзәм әйнә шундақ тиҗарәтчиләрни дайим қобул қилип, қоллап келиватимән. Чоң вә оттура тиҗарәт саһасида системилиқ иш жүргүзүш керәк. Мошу икки йөнилиш ихтисадий сәясәтниң муһим йеңи упуқлириға айлиниши шәрт”, – деди Президент.
Дөләт рәһбириниң пикричә, һакимлар өзлири туруватқан җайларда пиядә жүрүши лазим. 
“Бизниң шәһәрләрниң начар көрүнидиғанлиғини, балилар мәйданчиларниң һаҗәт җабдуқланмиғанлиғини иқрар қилишимиз керәк. Чәт әлләргә бериватимиз. Болупму Шәрқий Европа, Балкан әллири шәһәрлириниң бюджети аз болғиниға қаримай, җәлип қилидиған шәһәрлири бар. Бу муниципиал һакимийәтниң иши болуши еһтимал. Йәнә бир тәрәптин бу шу йәрдә туруватқан адәмләрниң мунасивитигә бағлиқ. Биздә у йоқ. Шәһәрликләр өзлириниң өйлиригә, кочилириға вә башқиларға қандақ болса шундақ қарайдиғанлиғини чоң мәсилиләр билән үзму-үз келиватимиз. Бу әһвал пайтәхттиму орун алмақта. Йеқинда Шәмәйдики балилар мәйдани тоғрилиқ сюжет көрситилди. Уни пайдилинишниң өзи ховуплуқ. Һакимлар өз шәһәрлиридә вә йезилирида пиядә меңиши лазим. Буни пайтәхткә нисбәтән ейтишқиму болиду”, – деди Президент.
Президент аддий хәлиқниң һәр айда хәшләйдиған ахчилириниң тәң йериминиң озуқ-түлүк сетивелишқа кетидиғанлиғини қәйт қилди. Униң пикричә, һөкүмәтниң бу йөнилиштики һәрикәтлири азлиқ қилиду. Һәрхилдики мәнъий қилишлар вә чәкләшләр вақитлиқ тәсир қилмақта. Әлвәттә, мошундақ қарарлар қийинчилиқлардин вақитлиқ қутулдуриду, амма бирәтола қутулушқа имканийәт бәрмәйду. Һәтта, кейин әһвални техиму җиддийлаштуруши еһтималдин жирақ әмәс.
 Һәммимизгә мәлумки, һазир аддий хәлиқниң тапавити тилға аларлиқ дәриҗидә өсүватиду дейишкә болмайду. Униң төвән болушиниң сәвәплириниң бири – инфляция. Президент мошу мәсилигә мунасивәтлик пикрини мундақ изһар қилди: “Инфляция өскәнсири хәлиқниң тапавити хунсизлиниватиду. Хәлиқниң тапавитини иҗтимаий саһаниң чиқими һесавиға ашурушниң чеки бар. Биз мошу пәллигә йәткән охшаймиз. Униңдин ташқири, истимал несийәлириниң көләми ешиватиду. Бу һәрикәт – инфляция пәйтидә җан беқишниң амали. Бирақ мошундақ әһвалниң иҗтимаий вә сәясий ақивәтлири наһайити еғир болуши мүмкин. Һәтта, банкларниң өзигә ховуп пәйда қилиши еһтимал”.
 Дөләт рәһбири макроихтисадий сәясәттики айрим мәсилиләрниму тәкитләп өтти. Униң пикричә, макроихтисаттики сәясәтни наһайити салмақлиқ жүргүзүшимиз керәк. Бюджет тапчиллиғини, дөләт қәризини, Миллий фондтин авдурулидиған трансфертни вә башқа макрокөрсәткүчләрни рәтләш лазим. Һазир ихтисадимиз өсүватиду. Бирақ селиқ киримлириниң ички умумий мәһсулатқа мунасивәтлик өсүш сүръити турақсиз. 
«Айрим мутәхәссисләр “Селиқ йеникчиликлири наһайити көп болғачқа, кирим азийиватиду” дәйду. Башқиму сәвәпләр ейтилиду. Умумән, ахирқи бәш жилда бюджетқа 30 триллион тәңгә кам чүшкән. Бу рәқәмниң тоғра-натоғра екәнлигини тәкшүрүш лазим. Талай жилдин бери давамлишиватқан бу мәсилини түп-асаслиқ һәл қилиш вақит кәлди. Һазир йеңи Бюджет кодекси тәйярлиниватиду. Бу җәһәттин бюджет қаидилиригә риайә қилишниң вә уни сақлашниң муһимлиғини йәнә бир қетим ейтқум келиду”, – деди Президент .
 Бүгүнки таңда Һөкүмәт алдида турған муһим мәсилиләрниң бири — тарифларниң баһалирини рәтләш мәсилиси екәнлиги сөзсиз. Дөләт рәһбири ихтисат тәрәққияти үчүн тарифлар мәсилисини һәл қилишниң әһмийити тәкитләп өтти. 
“Йәнә бир муһим мәсилини қәйт қилғум келиду. Тарифни өстүрүштин чүшкән мәбләғ пәқәт коммуналлиқ инфрақурулумни йеңилинишқа хәшлиниши керәк. Шундақла йеңи қувәт мәнбәлирини ишқа қошушқа вә ишчиларниң маашини көтиришкә бөлүнүши һаҗәт. Монополистларниң вәзипилири ениқлинип, толуқ орунлиниши керәк. Шуңлашқа Һөкүмәткә мәбләғни хәшлинишини назарәт қилидиған қаттиқ амилларни киргүзүшни тапшуримән. Униңға рәқәмлик назарәт системисини киргүзүш керәк. Хәлиқ коммуналлиқ хизмәт үчүн төлиниватқан ахчисиниң нәгә кетип барғинини көрүп туруши лазим. Һазирқи әхбаратлиқ технологияләр буниңға толуқ имканийәт бериду. Йеқилғу-майлаш мәһсулатлириниң баһалирини көтириш мәсилисигә мошундақ қариған тоғра. Чүшкән ахчини дәллаллар йәни елип-сатарлар елип кәтмәслиги һаҗәт. Уни йеңи нефть-газ лайиһилирини әмәлгә ашурушқа вә нефть ишләпчиқириш заводлирини йеңилашқа хәшләш керәк.
“Суниңму сориғи бар”. Уни қанчилик көп пайдилансаң, шунчә көп ахча төләйсән. Бу – хәлиқни ихтисат қилишқа үгитидиған адил вә аддий мәвқә. Тәрәққий әткән әлләрниң аһалиси һәрнәрсиниң қәдрини билиду. Ихтисат қилиш уларниң һаятий әнъәнисигә айланған. Һәтта, су билән иссиқни исрап қилмаслиқни балиларға кичигидин үгитиду. Бизниң гражданлиримизму мошундақ болуши керәк. Болупму суни ихтисат қилишимиз лазим. Мән су тапчиллиғиниң ешиватқанлиғини дайим ейтип келиватимән. Экспертларниң тәхмини бойичә, 2040-жилғичә суға еһтияҗ 50 пайизға ашиду. Қазақстан 2050-жилғичә “суға наһайити муһтаҗ” әлләр қатариға кириш мүмкин. Һазир елимиздә 600 миңдин ошуқ адәм таза суға муһтаҗ. Бу йезидики адәмләрниңла әмәс, шәһәр аһалиси үчүнму муһим мәсилә”. 
 Президент адити бойичә, өз сөзидә яш әвлат тәрбийиси, билим бериш саһалириға алаһидә диққәт бөлди. 
“Һазирқи заманда тәрәққиятниң асасий ачқучи – билим. Биз заман тәливигә маслишидиған, шундақла ярқин келәчәкни өз қоли билән ясайдиған тәрәққийпәрвәр әвлат тәрбийилишимиз керәк. PISA хәлиқара тәтқиқатларға қарисақ, елимиз ахирқи 10 жилда билим сүпити бойичә 80 дөләтниң ичидә әллигинчи, атмишинчи орунлардин көтирилмиди. Демәк, әһвалимиз яхши әмәс. Асасий камчилиқларниң бири – балиларниң билимини биртәрәплимә баһалаш. Елимиздә билимниң сүпитигә әмәс, көрсәткүч жуқури болушиға әһмийәт берилиду. Оқуғучиларниң миллий бирпүтүн тестта алған баһаси билән мәктәптики баһаси икки түрлүк. Айримчилиқ 30 пайиз яки униңдинму кам болуши мүмкин. 
 Йәнә бир диққәт бөлидиған мәсилә – яш әвлатниң бехәтәрлиги. Балиларға мунасивәтлик әшәддийләшкән җинайәтләр көпийип кәтти. Мошундақ вақиәләр мәктәптә, кочида, һәтта, өйдә болуватиду. Мундақ әһваллар оқуғучиларниң өзини-өзи өлтүрүшигә сәвәпкар болмақта. Һәтта, ата-аниларниң өзлири балисиға хорлуқ көрситип, униң ақивити паҗиәлик вақиәләргә елип кәлмәктә. Аилидики зорлуқ-зомбилиқниң алдини елиш паалийити начар. Җавапкәр мәһкимиләр вә һоқуқ қоғдаш органлириниң паалийити ойдикидәк нәтиҗә бәрмиди”,– дәп қошумчә қилди Дөләт рәһбири. 
 Президент өз нутқини хуласиләп, мундақ деди: “Һазир алаһидә тарихий дәвир. Илим-пән билән технологияла әмәс, җәмийәтлик мунасивәтләрму түп-асаслиқ өзгириватиду. Дөләтләрниң тәрәққият йөнилиши вә әвзәлликлири башқа сүпәт алди. Мошундақ пәйттә дадил һәм чапсан һәрикәт қилиш лазим. Жүкләнгән вәзипиләрни орунлаш үчүн дәрһал ишқа киришиш керәк. Тапшурмилар өз вақтида орунлиниши шәрт. Болмиса, ақивити еғир болиду”.