• Әхбаратлар еқими
  • 25 Мамыр, 2023

«Йеңи Қазақстанни қурушқа қандақ үлүш қошқан болар едиңиз?»

Мәлумки, һазир елимиздә «Йеңи Қазақстанниң» келәчиги үчүн нурғунлиған өзгиришләр йүз бериватиду. Президентимиз Қасым-Жомарт Тоқаев қәйт қилғинидәк, Адаләтлик Қазақстанни қуруш иши техи йеңидин башланди. Раст, бу җәриянниң әмәлиятта талай қийинчилиқларни елип келидиғини сөзсиз. Амма һәрбир қазақстанлиқ җәмийитимиздә болуватқан ушбу өзгиришләргә өз үлүшини қошидиған болса, қийинчилиқларни йеңишкә һәм сөзсиз, алға қарап илгириләшкә болиду. Әйнә шу чағдила биз көзлигән мәхсәтлиримизгә йетимиз. Шуңлашқа биз зиялилиримизға «Йеңи Қазақстанни қурушқа қандақ үлүш қошқан болар едиңиз?» соали билән мураҗиәт қилдуқ.

Шәмшидин АЮПОВ,
«Uiğur avazi»

Шаймәрдан ШӘРИПОВ, әдлийә пәнлириниң доктори, профессор:
— Һәқиқитини ейтқанда, биригә «ундақ қил, мундақ қил», дәп үгәтмәк асан болғини билән, өзәңни униң орниға қоюп, «мән болсам, мундақ қилар едим», дәп һазирҗавап болуш бәк тәс. Шундиму билимимгә вә көпжиллиқ тәҗрибәмгә асаслинип, ой-пикирлиримни оттуриға қоюп көрәй.
Биринчидин, йеңилиниш мениң оюмчә, җәмийәттин башлиниши керәк. Җәмийәттә йеңичә ойлаш, ойғиниш, пикир қилиш болмиғичә, дөләт түзәлмәйду. Дөләт җәмийәтниң мевиси екәнлигини унтумиғинимиз әвзәл. Чүнки дөләт билән җәмийәт мунасивитиниң суслишиши өзлүгидин болғини йоқ. Иҗтимаий сәясәтниң аҗизлишип кетиши сәвәплик январь вәқиәси келип чиқти. Шуниң үчүн дөләт тәрипидин жуқурида мисал сүпитидә кәлтүрүлгән пикир, хуласиләрни топлайдиған, қарайдиған вә униң йәкүнини чиқиридиған мәхсус орган қурулуши лазим. «Дөләт вә җәмийәт мунасивитиниң мониторинги» дайим диққәт-нәзәрдә болуши керәк. Униң өлчәмлири, елан қилип туруш қәрәли, җавапкәр органлири ениқлиниши лазим. 
Иккинчидин, йошуридиғини йоқ, миллий идеология толиму кәч қолға елинди. Шуниң үчүн «Йеңи Қазақстанни қуруш» миллий программиси (җәмийәт вә дөләт һәм барлиқ институтлири бирликтә) түзүлүши һаҗәт. Униң әмәлгә ашурулушини қәтъий назарәткә елиш вәзиписиниң Миллий Қурултайға тапшурулғини тоғримекин дәймән. Дөләт системисидики коррупцияни йеңиш әң асасий мәхсәт болуп, күн тәртивидин чүширилмәйдиған һаләткә йәткүзүлгини дурус. Илгири ишлитилип келингән «коррупциягә қарши туруш, коррупция билән күрәш» чүшәнчилири «коррупцияни йеңиш» дегән чүшәнчигә вә шуниң асасидики һәрикәткә көчирилиши керәк. Демәкчи болғиним, әнди йеңи мәхсәтләрни тикләп, йеңичә чариләрни қараштурушимиз лазим. 
Үчинчидин, «Өзини өзи озуқландуридиған дөләт» Программисини түзүп, уни кечиктүрмәй қолға алмиса, уни әмәлгә ашурмиса болмайдиғанлиғини чүшинидиған вақит аллиқачан йәтти. Мәсилән, озуқ-түлүк мәһсулатлириниң нурғуни чәттин келиватқачқа, баһалар күндин-күнгә өсмәктә. Тәхминләргә көз жүгәртсәк, озуқ-түлүк тәйярлашта илғар дөләтләрниң һал-әһвали хелә яхши. Чүнки улар өзлирини өзлири тәминләйду вә башқиларға сатиду. Униңға дөләтниңму, хәлиқниңму имканийти яр бериду. 
Төртинчидин, Қазақстанни «хәлиқләр достлуғи лабораторияси» чүшәнчисидин көрә, «Ұлысты Ұлы Қазақ Елі (Даласы)» дегән мәртивидә, умумий қазақстанлиқ вәтәнпәрвәрлик (дөләт тилиға һөрмәт, башқа тилларға иззәт вә турақлиқ билән төзүмлүкниң тәрәққийпәрвәрлик принциплири) қәдрийәтлирини ениқлап бериш вә әмәлгә ашуруш йоллирини көрситиш җәмийәт вә дөләт кредосиға айландуруш лазим. Бу миллий идеологияниң асаси болуши керәк. Шундақла ейтилип, әмәлгә ашмай қеливатқан меритократия принципиниму әтраплиқ вә нәқ пайдилиниш керәк, дәп һесаплаймән. Әйнә шу чағда, кадр сәяситидә адаләтлик орун елип, «уруқ-туққанчилиқ яки тонуш-билиш арқилиқ», униң ичидә коррупция йоллири билән «һакимийәтни егиләш» азийиду. Дөләт башқуруш системисида қабилийәтликләр көпәйсә, нур үстигә нур дегән сөз.
Дөләт билән җәмийәтниң жирақлишип кәткән арисини йеқинлаштуруш муһим. Җәмийәтлик назарәт системисини ишләп чиқиш интайин һаҗәт. Чүнки, биринчидин, җәмийәтниң дөләт ишлириға арилишиш тәҗрибисини шәкилләндүрсә, иккинчидин, коррупцияни чәкләп туриду. Бәшинчидин, җәмийәт вә дөләт арисида тохтитиш вә тәңшигүч күчлири пәйда болиду. Җәмийәтлик институтларниму қанунға мувапиқ рәткә кәлтүрүш вақти йәткәндәк. Ушшақ партияләрниму көзләйдиған мәхсәтлиригә қарап, өзара оптимизация (интеграция) җәриянлириға әкелиш керәкмекин. Сәвәви, кейинки жиллардики сайлам компаниялиридә, мәйли Президент яки Парламент сайламлирида болсун, әйнә шу ушшақ партияләрниң интайин аз санда қоллашқа егә болуватқини һәммигә аян. Шуңа демократия тәрәққий әткән дөләтләрдикидәк, бәлким, сәясий риқабәткә чидамлиқ чоң икки-үч партияниңла болғини дурусмекин, дәп ойлаймән. Шундақла мәдәнийәт мәркәзлирини (ассоциация, бирләшмиләр) Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң тәркивидә барлиринила қалдуруш, (бир милләт — бир мәркәз принципини көздә тутқан һалда) һаҗәтмекин дәймән. Бу, әлвәттә, дөләткә тегишлик назарәт. 30 жилдин бу ян дөләт назарәт қилишқа тегишлик мәсилиләрниң чәттә қелиши түпәйли, мошу кәмгичә мәхсити бир (Устав вә башқа һөҗҗәтлиридә көрситилгән) җәмийәтлик бирләшмиләрниң бирнәччисигә рухсәт берилишиниң немә һаҗити бар еди?! Бу базар әмәсқу, «риқабәтчилик муһити керәк» дәйдиған?! Әксичә, бу җәмийәт ичигә бөлгүнчилик селишқа қолайлиқ қурал әмәсму. Әгәр дөләт «йеңилинишқа йүзлинимиз» дәйдекән, җәмийәтниңму тәрәққийпәрвәрлик йөнилишидә йеңилинишини ойлиши вә шуни қолға кәлтүрүшкә әмәл қилғини әвзәл, демәкчимән.
Венера ИЗТАЕВА, һазирқи Қазақстан тарихи вә дунияшунаслиқ пәнлири кафедрисиниң рәһбири, сәясәтшунаслиқ пәнлириниң намзити, доцент: 
— Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев тәвсийә қилған Йеңи Қазақстан программиси җәмийәтниң бирлигини, радикализмдин баш тартишни, шундақла системилиқ ислаһатларни көздә тутиду. Бу җәмийәтни роһландурушқа беғишланған вә авам хәлиқни Йеңи Қазақстан қурушқа ат селишишқа дәвәт қилиду. Шундақла бу йөнилиш барлиқ «сағлам» җәмийәтлик күчләрниң бирлиги билән иттипақлиғини көзләйду. 
«Йеңи Қазақстан» немини билдүриду? Бу айрим экспертлар көз алдиға кәлтүрүватқинидәк, дөләт аппаратиниң йеңилинишила әмәс, әлвәттә. Бу әң алди билән иҗтимаий қәдрийәтләрни әслигә кәлтүрүш. Радикализмдин, чәктин чиққан көзқарашлар билән һәрикәтләрдин баш тартиш, иҗадий мотивни күчәйтиш һәм җәмийәттики һәрхил камчилиқларни йеңиш. Бу шундақла системилиқ ислаһатларни давамлаштурушни билдүриду.
Январь вақиәсидин кейин Қазақстан йеңи Қазақстанни қурушқа йүзләнди. Қобул қилинған ислаһатлар нәтиҗиси әндики жили ениқ көрүниду, дәп күтимиз. Дөләт рәһбириниң муһим идеяси — «Йеңи Қазақстан» қуруш вә қазақстанлиқларға йоллиған Мәктүбиму диққәткә сазавәрдур. Мәктүптә бу сөзни Дөләт рәһбири төрт қетим атап өтсә, «Адаләтлик Қазақстан» тоғрилиқ сәккиз қетим ейтти. Әнди «Йеңи Адаләтлик Қазақстан» чүшәнчиси бирнәччә қетим тилға елинди. Мошуниң арқилиқ Президент барлиқ қайта қурушларниң, жүргүзүлүватқан йеңилинишларниң асаси адаләтлик, иҗтимаий йөнилишкә йүзләнгән дөләт қуруш екәнлигини, йәни ислаһатлар аддий ислаһатлар үчүн әмәс, өзиниң ениқ мәхсити сүпитидә елимиз гражданлириниң һаят кәчүрүш сапасини яхшилашқа қаритилишиға алаһидә көңүл бөлди. «Йеңи Қазақстан – туташ алғанда елимиз келәчигиниң қияпити. Бу, әң алди билән, иҗтимаий қәдрийәтләрни йеңилаш вә милләтниң йеңи сапасини шәкилләндүрүш зөрүрийити болуп тепилиду. Йеңи Қазақстанниң қурулуши бир дәқиқидә, бир күндә әмәлгә ашурулидиған нәрсә әмәс. Бу иҗтимаий трансформацияниң чоңқур вә узақ җәрияни. Президент қазақстанлиқларға йоллиған новәттики Мәктүбидә сәясий ислаһатларниң йеңи әвзәлликлирини ейтқандин кейин һакимийәт институтлири арисидики йеңи конституциялик баравәрликни шәкилләндүрүш мәсилисигә тохталди. Бу, әң алди билән, униң суперпрезидентлиқ башқуруш түридин күчлүк Парламенти бар президентлиқ җумһурийәткә толуқ көчүш бойичә тәшәббус-башланмисиға мунасивәтлик. Йеңи Қазақстанниң асасий принципи адаләтликкә, адиллиққа асаслиниши керәк. 
Шәхсән өзәм алий оқуш орунлирида дәрис беридиған мутәхәссис сүпитидә ейтарим, биринчидин, академиялик адиллиқ қаидилирини асасий қәдрийәткә айландуруш керәклигини студентлар, оқутқучилар һис қилиши лазим. Һәрбир рәһбәр һәм мутәхәссис вә һәрбир адәм өз ишиға адил болуши керәк. Һәрқандақ саһада Президент ейтқан меритократия прин­циплириниң, йәни адиллиқ қаидилириниң сақланғини бәк муһим. Қарар қобул қилиш вә җәмийәтлик пикир шәкилләндүрүш җәриянлириға алимлар билән экспертлар пикри, илмий тәтқиқат нәтиҗилири көпирәк қоллинилиши керәк. 
Студентларни пәвқуладдә әһваллар пәйтидә ялған әхбарат көпийип, инфодемия орун алса, җәмийәттә ихтилап пәйда бо­луп, вәзийәт кәскинләшкән әһвалға тақабил турушни билишни үгитиш; тәнқидий ойлаш, тәһлил вә бирқанчә әхбарат мәнбәсидин елинған мәлуматларни җәмләп, тегишлик җайида қоллиниш мәшиқлирини риваҗландуруш, студентларни әхбаратни, мәтинни чүшинип, тәһлил қилишқа алдин-ала мәшиқләндүрүш керәк. Демократияниң Йеңи Қазақ­­стандики әң муһим көрсәткүч һәм амил екәнлигини чүшәндүрүш, Қазақстанға адил сайлам системиси һаҗәт екәнлигини тәһлил қилишқа, қанун үстүнлүги һәқиқий мәнасида зөрүрлүгини билишкә үгитиш, адәмниң дәриҗисигә, лавазимиға қаримастин, қанун тәләплири һәммигә бирдәк болуши керәклигини чүшәндүрүш – бүгүнки устазға жүкләнгән наһайити муһим вәзипиләрдур. 
Тәрбийиләватқан студентларни җавапкәрликни һис қилишқа үгитиш, кәлгүси әвлатниң қандақ дөләттә һаят кәчүридиғининиң бүгүнки қарарлиримизға беваситә мунасивәтлик екәнлигини чүшәндүрүш, уларниң сәвийәсигә Адаләтлик Қазақстанни қурушниң мәзмун-маһийитини сиңдүрүш – устазниң борчи, дәп билимән. Бу, әлвәттә, бир күндә әмәлгә ашидиған иш әмәс. Униң үчүн әмгәксөйгүч, пидакар, билимлик һәм парасәтлик, вәтәнпәрвәр, милләтниң вә дөләтниң мәнпийитини һәммидин үстүн қоюшни, дөләт мәсилилиригә кәлгәндә «бир яқидин баш, бир йәңдин қол чиқиришни» билидиған әвлатни тәрбийиләш наһайити муһимдур. 

384 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы