• Әхбаратлар еқими
• 25 Мамыр, 2023

Нури ТҮРКӘЛ: «Қазақстан һөкүмитигә миннәтдармән»

Йолдаш МОЛОТОВ, 
«Uiğur avazi»

Йәкшәнбә күни Алмутидики «Достлуқ өйидә» Қазақстан Җумһурийити Һөкүмитиниң рәсмий тәкливи билән елимизгә кәлгән тонулған адвокат, АҚШ дөләт департаменти хәлиқара диний әркинликләр бойичә комиссиясиниң рәиси Нури Түркәл билән учришиш өтти. Учришишқа Алмута шәһиридин вә Алмута вилайитидин кәлгән уйғур җамаәтчилигиниң вәкиллири қатнашти. Қошумчә қилсақ, Нури Түркәл 2020-жили Америкидики әң чоң журналларниң бири һесаплинидиған «Time» журналиниң тәхмини бойичә дуниядики тәсири әң күчлүк 100 шәхсниң қатариға киргән. Учришишни җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси, ҚХА кеңишиниң әзаси Долқунтай Абдухелил киришмә сөз билән ечип, Қазақстанда истиқамәт қиливатқан уйғурларниң һаят нәпәси билән тәпсилий тонуштурди. Андин сөз алған сәясәтшунас Қәһриман Ғоҗәмбәрди Нури Түркәлниң тәрҗимиһали вә паалийити һәққидә әтраплиқ ейтип өтти. Андин сөз алған җумһурийәтлик «Уйғур авази» гезитиниң баш муһәррири Ершат Әсмәтов Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң паалийити, Қазақстандики миллий мәтбуатниң тәрәққияти вә бүгүнки күни һәққидә толуқ әхбарат бәрди. Новәттики натиқ, ҖУЭМ йенидики Маарип кеңишиниң рәиси, филология пәнлириниң намзити Шәмшидин Аюпов Қазақстандики миллий маарипимизниң әһвали, имканийәтлири һәққидә ениқ рәқәмләр вә фактлар асасида ейтип өтти. Шуниңдин кейин ҖУЭМ йенидики Алимлар кеңишиниң рәиси, биология пәнлириниң доктори, академик Мәсимҗан Веләмов — қазақстанлиқ алимларниң утуқлири, Ханим-қизлар кеңишиниң рәиси Сәнәм Беширова —аниларниң роли, тонулған шаир, хәлиқара «Алаш» мукапитиниң лауреати Абдуғопур Қутлуқов — әдәбият, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән әрбаби, тонулған рәссам Әхмәт Әһәт сәнъитимиз нәпәси тоғрилиқ тохтилип өтти. Учришишта сөз алған меһман Нури Түркәл өзиниң әмгәк паалийити һәққидә тәпсилий тохтилип, мошундақ шараитларни яритиватқан һәм һөрмәт билән қарши алған Қазақстан Һөкүмитигә миннәтдарлиғини изһар қилди.Ахирида ҖУЭМ рәиси Долқунтай Абдухелил Нури Түркәлниң пидакаранә әмгигидә утуқлар тиләп, қазақстанлиқ уйғурлар намидин чапан кийгүзүп, тәшәккүр ейтти.  Учришиштин кейин биз Нури Түркәл билән сөһбәтлишиш пурситигә егә болған едуқ. Шу сөһбитимизни диққитиңларға һавалә қиливатимиз.
 

— Биринчидин Қазақстанға хуш кәпсиз. Сиз елимизгә қандақ миссия билән кәлдиңиз?
— Рәхмәт. Мән Қазақстанға Президентниң мәслиһәтчиси вә Қазақстан Һөкүмитиниң рәсмий тәкливи билән кәлдим. Икки күн Алмутида болуп, айрим шәхсләр билән учришимән. Үчинчи вә төртинчи күни Астанаға берип, дөләт әмәлдарлири билән көрүшимән. Йәни Ташқи ишлар министри, Әдлийә министри, Ички ишлар министрлири билән учришип, жиғинлар өткүзимиз. Бу учришишларда диний әркинликләр, инсан һоқуқлири мавзусида мәсилиләрни муһакимә қилимиз.
— Диний әркинликләрниң асасий принциплири немидин ибарәт?
— Мән башқуруватқан комиссия хәлиқара дәриҗидә диний әркинликләр мәсилилири билән шуғуллиниду. Комиссия вакалити министрлик дәриҗисидә. Бизниң программилиримиз пәқәт сиртқа қаритилған. Болупму Америкиниң ташқи сәяситидә инсан әркинлиги вә диний әркинликниң мәзмунини җарий қилидиған орган. Шу вәҗидин биз һәрхил дөләтләргә берип, шу йәрләрдики вәзийәтләрни көрүп, һөкүмәт әмәлдарлири билән учришимиз, айрим мәсилиләр бойичә бизгә келидиған әхбарат-учурларни топлаймиз. Америкиға кәлгәндин кейин президентқа, ташқи ишлар министрлигигә вә конгрессқа өзимизниң тәвсийәлирини беримиз. Бу ишимизда асасий принциплар – диний әркинликләрни капаләтләндүрүштин ибарәт.
— Силәр тәвсийә қилған қарарларниң әһмийити қандағирақ?
— Биз тәвсийә қилған қарарлар дунияда етирап қилиниду. Мәсилән, миллитимизгә мунасивәтлик биз тәвсийә қилған қарарлар қобул қилинип, чоң паалийәтләргә, Америкиниң ташқи сәяситигә айланди. Шу арқилиқ дуния җамаәтчилигиниң диққитини, мошу биз үчүн наһайити муһим мәсилигә җәлип қиливатимиз. 
— Билишимчә, Қазақстанға дәсләпки қетим келиватисиз. Қандақ тәсиратлар илкидә болуватисиз?
— Бу мениң Қазақстанға тунҗа қетим келишим. Мән ахирқи 28 жил ичидә дунияниң 30дин ошуқ дөлитидә шәхсий сәпәрдә вә иш бабидики сәпәрләрдә болдум. Қазақстанға, болупму Мәркизий Азиягә қәдәм тәшрип қилиш — мениң узундин бери келиватқан арминим еди. Башқилардин «сән дунияниң қайси дөлитигә барғиң келиду?» дәп сориса, адәттә, «Парижға, Римға барғум бар», дәп җавап беридиғу. Мән болсам, дайим «Алмута билән Ташкәнткә беришни арман қилимән» дәймән. Бу арминимға мана бүгүн йетиватимән. Өткән жили апрельда Ташкәнткә рәсмий сәпәргә бериш пурситигә ериштим. Бийил болса, Қазақстанға рәсмий зиярәткә кәлдим. Тәсиратлирим нурғун. Бизниң киндик қенимиз төкүлгән ана вәтинимизгә әң йеқин җай мошу йәр. Ана дияримизниң тупрақлириниң һиди келиду. Бу йәрдә яшаватқан хәлиқләр билән бизниң динимиз, дилимиз, тилимиз бир. Әң муһими, мошу йәрдә яшаватқан уйғурлар билән көрүшүш пурсити болди. Алаһидә тәкитләш лазимки, Мәркизий Азиядә уйғурларниң нопуслуғиниң һәқиқий рәқәмлирини бериватқан пәқәт Қазақстан Һөкүмити. Шуңлашқа Қазақстан Һөкүмитигә миннәтдармән. Гәрчә, Өзбәкстанда уйғурлар сани көп болсиму статистикилиқ мәлуматларға киргүзүлмәйду. Қирғизстанда нопус аз болғачқа, әхбаратлар берилмәйду. 
— Йеңи учришишта сизгә Қазақстанда яшаватқан уйғурларниң һаят нәпәси тоғрилиқ мәлуматлар берилди. Сизниң пикриңизчә, елимиздики шараит вә имканийәтләр қандақ екән?
— Учришишта нурғун мәлуматларға егә болдум, әлвәттә. Маарип һәққидә сөз болғанда Қазақстанда 16 777 нәпәр бала ана тилида билим еливатқанлиғи ейтилди. Бу йәрдә Қазақстан Һөкүмити наһайити тоғра сәясәт тутупту дәп мәмнун болдум. Мәдәнийәт саһасидики яритилған шараитларму яхши. Мән Қазақстан әлчилири, әмәлдарлири билән болған учришишларда мошу тәрәпләрни алаһидә тәкитләйдиған болимән. Бу хошал қилидиған әһвал. 
— Сизниң дәриҗиңизгә йетиш үчүн яшлиримизға қандақ мәслиһәт бәргән болар едиңиз?
— Әлвәттә, яшларға заманға лайиқ билим елиш лазим. Қәйәрдила болмайли, мәйли Қазақстан болсун, мәйли Америка болсун, җәмийәтниң рәһбирий тәркиплиригә кириштә тиришчанлиқ көрситишимиз керәк. Мана йеқиндила Япониядә уйғур қизи Парламентқа депутат болуп сайланди. Яшлиримиз һөкүмәтниң сәясий тәркивигә кирмәй туруп, һөкүмәткә тәсир қилишниң тәс екәнлигини чүшиниши лазим. Сизниң лавазимлиқ орниңиз болған чағда, сизниң һөкүмәт ичидики мунасивитиңиз шәкилләнгән әһвалда сиз башқиларниң пикригә, сәяситигә тәсир қилалайсиз. Ким болушиңиздин қәтъий нәзәр, өзиңизниң пидакаранә әмгигиңиз билән хәлқиңизгә һәм өзиңиз яшаватқан дөлитиңизниң тәрәққияти үчүн хизмәт қилишқа тиришиң.
— Сөһбиңизгә рәхмәт.